وسىلايشا، ەگەمەندىك جىلدارىندا ءدىننىڭ قوعامدىق قاتىناستار جۇيەسىندەگى ءرولى مەن ورنى وزگەردى. قازاقستاننىڭ زايىرلى مەملەكەت ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇگىنگى تاڭدا زايىرلىلىقتىڭ قازاقستاندىق مودەلى جانە مەملەكەتتىك-كونفەسسيالىق قاتىناستاردى قۇرۋ نىساندارىن قالىپتاستىرۋدىڭ ناقتى مىندەتتەرى قالىپتاستى. ەلىمىزدەگى قازىرگى ءدىني احۋال كوپ ۇلتتى حالىقتىڭ ناقتى قۇرىلىمىمەن انىقتالادى.
تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستان 130-دان استام ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ وكىلدەرىنە بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى قامتاماسىز ەتتى. ەلىمىزدە كونفەسسيونالدىق كوزقاراس عاسىرلار بويى ورتاق تاريح پەن ءارتۇرلى تىلدەردە سويلەيتىن ادامداردىڭ ومىرىنە كىرىگىپ ۇلگەردى دەسەك تە قاتەلەسپەيمىز. بىزدەگى ەتنيكالىق جانە ءدىني تۇراقتىلىق قاشان دا ماڭىزدى بولدى ءارى ءوزىن-وزى قامتاماسىز ەتۋمەن ەرەكشەلەندى.
قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز دامۋى جىلدارىندا ءدىني بىرلەستىكتەر سانىنىڭ ايتارلىقتاي ءوسۋىن بايقاعانىمىز راس. دىنگە سەنۋشىلەر اراسىندا بارلىق دەرلىك الەمدىك دىندەردى ۇستانۋشىلار بار. ماسەلەن، يسلام، حريستيان، بۋدديزم، سونداي-اق يۋدايزم، يندۋيزم، ەجەلگى پوليتەيستىك كۋلتتەر جانە جاڭا دىندەرگە سەنەتىندەر دە بار ارامىزدا. 1992 جىلى قابىلدانعان «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭ ەلىمىزدە ارەكەت ەتەتىن كونفەسسيالاردىڭ كەڭ اۋقىمى ءۇشىن العاشقى قۇقىقتىق جاعداي جاسادى.
ءدىني سەنىم بوستاندىعى ەلىمىزدىڭ كونستيتۋسياسىمەن كەپىلدىك بەرىلگەن نەگىزگى قۇقىقتىق قۇندىلىققا اينالدى. ءىس جۇزىندە بۇل قازاقستانداعى ءداستۇرلى جانە ءداستۇرلى ەمەس دىندەردى ۇستانۋشىلار اراسىنداعى ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىمدە كورىنىس تاۋىپ جاتتى.
ءدىن – الەۋمەتتىك جانە رۋحاني ءومىردىڭ ناقتى قۇرامداس بولىگى. قوعامنىڭ يدەولوگيالىق كونسوليداسياسى ءۇشىن ءارتۇرلى كونفەسسيالارداعى ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ ديالوگى ماڭىزدى. ونىڭ ۇستىنە، بۇگىندە الەمدىك قاۋىمداستىقتا كوپتەگەن ءداستۇرلى ەمەس كونفەسسيالار مەن جاڭا فورماسيالار جۇمىس ىستەپ جاتىر. بۇل ورايدا، ەلىمىزدەگى ءدىني احۋال تۇراقتى دەپ ايتۋعا نەگىز بار. سونىمەن قاتار، قازاقستانداعى ءدىني احۋال ءابسوليۋتتى تۇردە يدەالدى دەپ پايىمداۋ دا قاتە بولار ەدى. ويتكەنى، سالاداعى كوپتەگەن ماسەلەنى جوققا شىعارا المايمىز.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى تۇرعىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگى – ۇلتتى قۇراۋشى ەتنيكالىق توپ – قازاقتار – مۇسىلماندار، ەكىنشى ۇلكەن ەتنيكالىق توپ – ورىستار – ورىس پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنە جاتادى. ءسوز جانە ءدىن بوستاندىعىن جاريالاي وتىرىپ، ۇكىمەت دايەكتى تۇردە ءدىني بىرلەستىكتەرمەن قارىم-قاتىناستى رەتتەۋگە ۇمتىلادى. ونسىز بولمايدى. ويتكەنى، كوپۇلتتى جانە كوپكونفەسسيالى قوعامداعى قاقتىعىستاردىڭ الدىن الۋدا بۇل ءسوزسىز شارۋا كەرەك. سول سەبەپتەن دە بيلىك قوعام ءومىرىن شىنايى ادامي قۇندىلىقتارمەن، تازا سەنىممەن بايىتۋعا، جاستاردىڭ رۋحاني مۇراتىن قالىپتاستىرۋعا بارىن سالادى.
وتكەن جىلدار قازاقستان ءۇشىن يدەولوگيالىق باعدارلار مەن قۇندىلىقتاردىڭ تۇتاس كەشەنىن قايتا باعالاۋ كەزەڭى بولدى. بۇل – ازاماتتىق ۇستانىمدى قالىپتاستىرۋ، ۇلتارالىق كەلىسىمدى ساقتاۋعا قامقورلىق جاساۋ، دەموكراتيالىق يدەيالار مەن ساياسي ءومىردىڭ نورمالارىن بەكىتۋ قازاقستاندىق قوعامنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى مەن رۋحانياتىنىڭ دامۋىمەن ورگانيكالىق تۇردە بايلانىستى ەكەنىن ۇعىنۋدىڭ باستاماسى.
تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ: «قازاقستان – كوپۇلتتى مەملەكەت. مادەني تۇرعىدان بۇل دەموكراتيالىق مەملەكەت ءۇشىن وتە قاتال شارتتاردى بىلدىرەدى» دەۋى دە بەكەر ەمەس. مادەنيەتتى جەتە باعالاماۋ جالپى وركەنيەتتىڭ ايتارلىقتاي سارقىلۋىنا اكەلىپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار ازاماتتىق سوعىستارعا تولى قاقتىعىستارعا الىپ كەلەدى.
قازاقستاندا اسسيريا، يران، نوعاي سىندى از ۇلتتاردىڭ دا ءتىلى مەن مادەنيەتىن دامىتۋعا تولىق مۇمكىندىك بار ەكەنىن بايقاعان بيلىك تەڭگەرىمدى ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋدە. بۇل ار-وجدان بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرەتىن قۇقىقتىق بازانى جاسايدى.
ەلىمىزدەگى ۇلتارالىق كەلىسىمدى ساقتاۋ تەتىكتەرىنىڭ ءبىرى – قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى بارلىق ۇلت ازاماتتارىن بىرىكتىرەتىن مەملەكەتتىك ورگان رەتىندە قىزمەت ەتىپ جاتىر. ءدىن (اسىرەسە الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر) ادامنىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك ۇستانىمدارىن دامىتۋدىڭ قۋاتتى فاكتورى بولىپ تابىلادى. ءدىننىڭ شىنايى ماقساتى – ادام بويىنداعى بارلىق ادامدىق نارسەنى ساقتاۋ جانە كوبەيتۋ، ادامنىڭ «بەت-بەينەسىن» ساقتاۋعا كومەكتەسۋ.
قازىرگى الەمنىڭ مىندەتى – ادامزات وركەنيەتىنىڭ زاماناۋي جاڭعىرۋىندا بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن عاسىرلار بويى الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ پرينسيپتەرى مەن پاراديگمالارىن دامىتىپ كەلە جاتقان گۋمانيزم مەن تولەرانتتىلىقتىڭ، كونفەسسياارالىق كەلىسىم مەن ديالوگتىڭ جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتارىن بەلسەندى پايدالانۋ.
ءدىننىڭ ىقپالداستىرۋشى، رۋحاني-ادامگەرشىلىكتى قالىپتاستىرۋشى فاكتور رەتىندەگى ءرولىن كۇشەيتۋ ءۇشىن حالىقتىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن كوتەرۋ قاجەت. بۇل حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋدى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ساياسي ساۋاتتىلىعىن كوتەرۋدى، ءدىني ساۋاتتىلىقتى قالىپتاستىرۋدى بىلدىرەدى. حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر ساياسي مادەنيەتى، ساياسي ساناسى مەن وزىندىك ساناسى دا وسىنىڭ نەگىزىندە ىلگەرىلەيدى. بۇل قاجەتتىلىك، ەڭ الدىمەن، قازىرگى وركەنيەتكە ءتونىپ تۇرعان ەلەۋلى قاتەرلەردىڭ ءبىرى – ءدىني ەكسترەميزم – ءدىني ءبىلىمنىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنىڭ تىكەلەي سالدارى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءدىن مەن ساياساتتىڭ بىر-بىرىمەن ارالاسىپ كەتۋىنە بايلانىستى.
شىندىعىندا، ءدىن مەن ساياساتتى بىرىكتىرۋ وتە ءقاۋىپتى نارسە، ويتكەنى ءدىني جانە ساياسي كوشباسشىلار ءوز ماقساتتارى مەن امبيسيالارىنا جەتۋ ءۇشىن ءدىني سەزىمدەرگە، ءدىني نورمالار مەن دوگمالارعا جۇگىنىپ كەتۋى مۇمكىن. ال بۇگىندە ءدىن مەن ساياساتتىڭ ءوزارا تىعىز بايلانىسى بار.
ءبىر جاعىنان، ءدىني پروسەستەردى ساياسيلاندىرۋ، ەكىنشى جاعىنان، ساياسي جاعدايدى شەشۋدە ءدىن مەن ءدىني فاكتورلاردى پايدالانۋ. كونفەسسيالىق بىرەگەيلىك كونفەسسياارالىق تاتۋلىق پەن كەلىسىمدى، سونداي-اق ءدىني تولەرانتتىلىقتى نىعايتۋدا ەرەكشە ءرول اتقارادى. وسىعان بايلانىستى الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر تاراپىنان وزىمشىلدىك، وقشاۋلانۋ، فاناتيزم مەن ءپوزيتيۆتى ءدىني سايكەستىكتىڭ كەڭ تارالۋى سياقتى تەرىس ءدىني سايكەستەندىرۋدىڭ تۇرلەرىن جويۋعا باعىتتالعان ءبىرشاما جۇمىس قاجەت.
ءپوزيتيۆتى ءدىني بىرەگەيلىكتىڭ شارتى – كونفەسسيالىق توپتاردىڭ تاۋەلسىز جانە تۇراقتى ءومىر ءسۇرۋى، سودان سوڭ كوپ كونفەسسيالىق الەمدە بەيبىت ءوزارا ارەكەتتەسۋ دەگەنگە سايادى. ءپوزيتيۆتى ءدىني بىرەگەيلىكتى قۇرۋ، ءبىر جاعىنان، ءوز كونفەسسيالارىنا قۇرمەتپەن قاراۋدى، ءوز تاريحىنا، ادەت-عۇرىپتارى مەن داستۇرلەرىنە ماقتانىش سەزىمىن دامىتۋدى، ەكىنشى جاعىنان، كوپك كونفەسسيالىق الەمنىڭ الۋان تۇرلىلىگىن سەزىنۋدى، ءدىني سەنىمنەن باس تارتۋدى بولجايدى.
سونىمەن قاتار «دوس نەمەسە دۇشپان» ۇعىمىنان اجىراۋعا، «ولار باسقا» دەگەن ءدىني كوزقاراستان ارىلۋعا، وزگەلىك پەن بىرلىكتى تۇسىنۋگە جەتكىزەدى. ولاي بولسا، دىندەرىمىزدەن ەرەكشەلىك ىزدەمەي، ورتاق بەلگىلەر مەن ۇستانىمداردى، قۇندىلىقتاردى، بىرىكتىرۋشى قاسيەتتى ىزدەسەك، ءدىن قۋاتتى ينتەگراسيالىق فاكتور بولا الادى دەپ ايتا الامىز. وسى جاعدايدا عانا ءدىني كەلىسىم مەن ديالوگ قوعامدا وڭ ءرول اتقارىپ، مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ نەگىزى بولىپ، قازىرگى جاھاندىق الەمدە ءومىر ءسۇرۋدىڭ شارتى بولا الادى.
