ەلىمىزدەگى بىلىكتى قارجىلىق كەڭەسشى، ەكونوميست راسۋل رىسمامبەتوۆتىڭ وي-پايىمدارى ەكونوميكالىق جاعدايلاردى باقىلاپ وتىراتىن كوزى قاراقتى وقىرماندار ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. وسى رەتتە Dalanews.kz تىلشىلەرى بىلىكتى مامانمەن ەكونومكالىق ماسەلەلەرگە از-كەم سۇحباتتاسقان ەدى. ەندى سوعان نازار اۋدارساڭىزدار.
– مامان رەتىندە ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىن قالاي باعالايسىز؟
– تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەل ەكونوميكاسى ەسەلەپ ءوستى. الايدا، ەكونوميكامىزدى ءارتاراپتاندىرۋ باسىمدىققا يە بولماعاندىقتان، ءبىز شيكىزاتقا قاتتى تاۋەلدى بولدىق. ارا-تۇرا ەكونوميكامىزدى ءارتاراپتاندىرۋعا تىرىستىق، ءبىراق كوبىنەسە جوبالار ءساتسىز اياقتالدى.
تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بىزگە شىنىمەن دە قۇرىلىمدىق، ياعني ينفراسترۋكتۋرالىق رەفورمالار قاجەت. ءالى دە كەش ەمەس بىزدە ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋعا مۇمكىندىك مول. سونى پايدالانىپ، شيكىزاتقا تاۋەلدى بولماۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋىمىز كەرەك.
تىپتەن بوس جاتقان سالالار كوپ، سولاردى تەزىرەك يگەرىپ، ەلىمىزدە دامىتا بىلسەك ەكونوميكاعا سەرپىن بەرەر مۇمكىندىكتەر مول ەدى. بۇل باعىتتا ەكونوميكانىڭ «مايىن ءىشىپ، جىلىگىن شاققان»، ءار مۇمكىندىگىن ءدوپ باسىپ، باقىلاپ وتىرعان ساراپشىلارمەن بىرىگىپ، جان جاقتى رەفورمالار قاراستىرساق دۇرىس ەدى.
– تاۋەلسىزدىك العان 30 جىل ىشىندە ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا نە سەرپىن بەردى؟
– ەكونوميكامىزدىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرگەن نەگىزگى فاكتورلار تابيعي رەسۋرستاردى بەلسەندى پايدالانۋ، شەتەلدىك ينۆەستيسيالاردى تارتۋ جانە ەكونوميكالىق رەفورمالاردى تابىستى جۇرگىزۋدى اتاۋعا تابىلادى.
بۇل قادامدار ەلىمىزدى ورتا ازياداعى ەڭ ءىرى ەكونوميكالىق ورتالىققا اينالدىردى. ءبىزدىڭ نەگىزگى قوزعالتقىشىمىز – مۇناي مەن مەتالل ەكسپورتى. الايدا، وسى ۋاقىت ىشىندە ءوندىرىسىمىز باسەڭدەي باستادى. ەندى ءبىز ونى بەلسەندىرەك دامىتۋعا كىرىسۋىمىز كەرەك.
ويتكەنى الداعى ۋاقىتتا شيكىزاتىمىز تاۋسىلسا ابدىراپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان ينۆەستيسيالاردى تارتىپ، ەل ىشىندە كاسىپورىنداردى كوبەيتىپ، جۇمىس كوزدەرىن ارتتىرىپ ەل ەكونوميكاسىنا سەرپىن بەرەر نارسەلەردى ىزدەۋىمىز قاجەت. بىزگە ءدال ءقازىر وسى باعىتتا جۇمىس ىستەۋ كەرەك. مۇنى تالاي ساراپشىلار ايتىپ تا ءجۇر. ارينە مۇنايىمىزدى، باسقا دا شيكىزاتىمىزدى ساتا بىلدىك، ەندى باسقا دا مۇمكىندىكتەردى پايدالانۋ كەرەك.
– ەلىمىزگە ينۆەستيسيا تارتۋ جۇمىستارىنا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟ ءبىز جەڭدىك پە، جەڭىلدىك پە؟
– جالپى، شەتەل ينۆەستيسياسىن تارتۋدا ۇتىمدى قادامدار جاسالدى دەپ ەسەپتەيمىن. ينۆەستيسيالار ەكونوميكامىزعا جاڭا تەحنولوگيالار مەن ءبىلىم اكەلدى، جۇمىس ورىندارىن اشتى جانە ينفراقۇرىلىمدى جاقسارتتى.
ماسەلە مىنادا، ءبىز شەتەل ينۆەستيسياسىن تارتىپ، ءوزىمىزدىڭ، وتاندىق ينۆەستورلارعا ءمان بەرمەدىك. سونىمەن قاتار، ينۆەستيسيالىق احۋالدىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرىنە از كوڭىل بولدىك.
راس، كەيدە ءبارىن وزگەلەردىڭ قولىنا بەرىپ قويدىق، يەمدەنىپ الدى. شەتەلدىك ينۆەستورلار قاپتاپ كەتتى دەپ جاتادى. ءبىراق بۇل جەردە مەملەكەت مۇددەسى، حالىققا تيىمدىلىگى ويلاستىرىلدى دەپ ايتا الامىن. ولاردىڭ ەلىمىزدەگى جۇمىسى كوپ باعىتتا سەرپىن بەردى. سونى مويىنداۋىمىز كەرەك.
وتاندىق وندىرۋشىلەردى قولداي وتىرىپ، حالىققا پايدالى جاعىن قاراستىرۋىمىز قاجەت. وسى جىلدار ىشىندە ينۆەستورلاردى تارتۋدان ۇتتىق. الداعى ۋاقىتتا دا ۇتىمدى تۇسىن پايدالانىپ، سولار ارقىلى ءوز ەكونوميكامىزدى دامىتۋعا تىرىسا بەرگەن ءجون.
– ەلىمىزدىڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىعى باعىتىندا كوپتەگەن جوبالار جۇزەگە اسىرىلدى. ءبىراق تەك شيكىزات ءوندىرۋشى ەل بولىپ قالۋىمىزعا نە سەبەپ؟
– ءبىزدىڭ شيكىزات ءوندىرۋشى ەل بولىپ قالۋىمىزدىڭ باستى سەبەپتەرى – ەكونوميكامىزدىڭ جەتكىلىكتى تۇردە ءارتاراپتاندىرىلماۋى، وڭدەۋشى ونەركاسىپتىڭ جەتكىلىكسىز دامۋى جانە يننوۆاسيالىق سالالاردىڭ السىزدىگى.
بۇل جاعدايدى وزگەرتۋ ءۇشىن وڭدەۋ جانە قىزمەت كورسەتۋ سالالارىن دامىتۋ قاجەت. بۇل ۇزاق پروسەسس جانە الداعى 3-5 جىلدا شيكىزات ەكسپورتىنا تاۋەلدىلىگىمىز ساقتالادى.
ءبىراق بۇل باعىتتا قالا بەرۋىمىزگە بولمايدى. تەز ارادا جاعدايدى دۇرىستاۋعا تىرىسۋىمىز قاجەت. ەل ەكونوميكاسىنا سەرپىن بەرەتىن فاكتورلاردى ساراپشىلار كومەگىمەن تالداپ، ناقتى رەفورمالاردى قولعا العان ءجون. سوندا عانا ناتيجە بولماق.
– قازاقستاندىق ءونىمنىڭ ساپاسىن جاقسارتامىز با؟ قانداي وتاندىق ونىمگە كوڭىلىڭىز تولادى؟
– قازاقستاندىق ءونىمنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن يننوۆاسيالاردى ەنگىزۋ، بىلىكتى كادرلاردى دايىنداۋ جانە ساپا ستاندارتتارىن قاتاڭ باقىلاۋ قاجەت. ماعان اسىرەسە اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرى، ونىڭ ىشىندە استىق جانە ەت ونىمدەرى ۇنايدى. ولاردى ۇيالماي كەز كەلگەن ەلگە ۇسىنا الامىز.
ءبىزدىڭ مۇنداي اۋىلشارۋاشىلىعى ونىمدەرىمىز كوپتىڭ كوڭىلىنەن دە شىعارى ءسوزسىز. اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن وڭدەۋگە، ءتىپتى اۋىلشارۋاشىلىق قۇرال-جابدىقتارىن شىعارۋعا دا كوپ كوڭىل ءبولۋ كەرەك شىعار.
جالپى، ءبىز جەكە بيزنەسكە نەنى ءوندىرۋ تيىمدىرەك ەكەنىن وزدەرى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ولار وزدەرى زەرتتەگەن سالادان ناتيجە شىعارۋعا تىرىسادى. ەلىمىزدەگى ءوندىرىلىپ جاتقان ونىمدەردىڭ قاي قايسىسى بولماسىن وتە ساپالى، قۇنارلى، حالىقارالىق تالاپتارعا ساي كەلەدى. تەك ودان ءارى تارالۋ مۇمكىندىگىن ارتتىرا بىلسەك بولعانى.
– ەلىمىزدە ۇلتتىق ەكسپورتتاۋشىلاردى مەملەكەتتىك قولداۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
– ۇلتتىق ەكسپورتتاۋشىلاردى قولداۋ ءۇشىن ولاردى شەكاراعا دەيىن تاسىمالداۋعا سۋبسيديالار بەرۋ، ەكسپورتتىق نارىقتى زەرتتەۋ جانە ماركەتينگتىك قولداۋ كورسەتۋ، سونداي-اق لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ قاجەت.
شىنى كەرەك ۇلتتىق ەكسپورتتاۋشىلارىمىز ءونىمىن ودان ءارى تاراتۋعا جۇرەكسىنۋى مۇمكىن. نەمەسە جولدارىن بىلمەۋى مۇمكىن. مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ بىلدىرسەك، ولار ارى قاراي الىپ كەتەر ەدى. كوپ جاعدايدا جەتكىزۋ قىزمەتى دە اقساپ جاتادى. وسى تۇرعىدان قولداۋ بىلدىرسەك ولاردىڭ تىنىسى اشىلار ەدى.
– كوپ جاعدايدا ەلدەگى تاۋاردىڭ قۇنى ادامداردى رەنجىتەدى. باعانى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
– باعانى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن ءوندىرىستى ۇلعايتۋ، باسەكەلەستىكتى ارتتىرۋ، ءتيىمدى لوگيستيكالىق جۇيەنى قۇرۋ جانە ينفلياسيانى باقىلاۋدا ۇستاۋ دا ماڭىزدى. ەلىمىزدە باسكەلەستەر از. سوندىقتان ويىنا كەلگەن باعانى قويىپ وتىراتىن جاعدايلار بولادى. ەگەر باسەكەلەستەر كوبەيسە ءوزارا تاۋار ساپاسىنا، باعاسىنا، تاۋارىنىڭ قۇرامىنا، حالىققا پايدالىلىعىنا ءمان بەرىپ ءوزارا جارىسار ەدى.
بۇل ءوزارا باسەكەلەستىك ءونىم ساپاسىن ارتتىرىپ قانا قويماي باعاسىنا دا اسەر ەتەدى. سوندىقتان نەعۇرلىم باسەكەلەستىكتى ارتتىرۋعا ءمان بەرگەن ءجون. باعا تۇراقتىلىعىن ساقتاۋدىڭ كوپتەگەن جولدارى بار. مەملەكەتتىك قاتاڭ باقىلاۋ دا باعا تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتەر ەدى.
جالپى ەلىمىز ەل ەكونوميكاسىن ارتتىرۋعا بارىنشا تىرىسىپ جاتىر. از دا بولسا وندىرۋشىلەر كوبەيىپ كەلەدى. باعا دا ءقازىر تۇراقتانا باستاعان. بۇل وسى باعىتتى اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستاردىڭ ناتيجەسى دەپ بىلەمىن. نەگىزى بىزدەگى ونىمدەردىڭ ساپاسى جاقسى.
تەك ۇلكەن نارىققا جول تابا ءبىلۋ كەرەك. ەل ەكونوميكاسىنا سەرپىن بەرەر دۇنيەلەردى دامىتا بەرۋىمىز كەرەك. ماسەلەن ۇيلەر كوپ سالىنىپ جاتىر. اسىرەسە سوڭعى جىلدارى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى توقتاعان ەمەس. ءبىراق ءۇي باعاسى تۇسپەي تۇر. نەگە؟ بىرەۋلەر قۇرىلىس زاتتارىنىڭ سىرتتان كەلەتىنىن، بىرەۋلەر سۇرانىستىڭ ارتۋىن ايتادى. قالاي بولماسىن جۇمىستار جاسالىنىپ جاتىر.
ءبىراق باعا كوتەرىلىپ بارادى. دەمەك باسقا دا ىقپال ەتەتىن فاكتورلار بار. ءار ماسەلەنى جەكە قاراستىرىپ، باعا تۇراقتاندىرۋدىڭ ناقتى رەفورمانى جاساۋ كەرەك.
باعا تۇراقتانباي حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى تۇراقتالمايدى. باعا ءاربىر ادامعا اسەر ەتەدى. بەسىكتەگى بالانىڭ جورگەگىنەن باستاپ، قارت ادامداردىڭ ءدارى دارمەگىنىڭ ءوزى ۇنەمى قۇبىلىپ تۇرادى. دەمەك قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسىنە اسەر ەتىپ جاتقان باعا تۇراقتىلىعىنا قاتىستى ءبىر شەشىم كەرەك.
سۇحباتتاسقان قۋانىش ەرمەكوۆا
