قازاقستان مەن وزبەكستان سوڭعى جىلدارى ورتالىق ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىقتىڭ جاڭا دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. كوپدەڭگەيلى ديپلوماتيالىق بايلانىستار، ەكونوميكالىق ينتەگراسيا جانە قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق ەكى ەلدىڭ سىرتقى ساياسي باعىتىن ايقىنداۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارۋدا.
وزبەكستاندىق ساراپشى، ساياسي عالىم، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، گ.ۆ. پلەحانوۆ اتىنداعى رەۋ تاشكەنت فيليالىنىڭ دوسەنتى راۆشان نازاروۆ ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستاردىڭ دامۋ ديناميكاسى، پرەزيدەنتتەر توقايەۆ پەن ميرزيويەۆتىڭ ورتاق كوزقاراستارى جانە استانا مەن تاشكەنتتىڭ ستراتەگيالىق تاندەم قالىپتاستىرۋ پەرسپەكتيۆاسى جونىندە ويىن ءبولىستى.
بۇگىندە قازاقستان مەن وزبەكستان كوپتەگەن حالىقارالىق ءجانە وڭىرلىك ۇيىمدار اياسىندا ءوزاراىنتىماقتاسىپ كەلەدى. مۇندايكوپدەڭگەيلى ىنتىماقتاستىق ەكى ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىنا قالاي اسەر ەتەدى؟ ەكى ەل پرەزدەنتىحالىقارالىق ارەنادا قانداي ۇقساس تاسىلدەردى العا جىلجىتىپ وتىر؟
قازاقستان مەن وزبەكستان – ورتالىق ازياداعى ەكى جەتەكشى اكتور، ولاردىڭ حالىقارالىق جانە وڭىرلىك ۇيىمدار اراسىنداعىبەلسەندى ىنتىماقتاستىعى جاي فورمالدىلىقتان الىس. بۇل كوپقىرلى سەرىكتەستىك ەكى ەلدىڭ سىرتقى ساياسي باعىتىن قالىپتاستىرۋدا جانە ولاردىڭ الەمدىك ارەناداعى ۇستانىمدارىن نىعايتۋدا ماڭىزدى فاكتورعا اينالىپ وتىر.
كوپدەڭگەيلى ىنتىماقتاستىق سىرتقى ساياساتقا قالاي اسەر ەتەدى؟
بىرىنشىدەن، قازاقستان مەن وزبەكستان ورتاق حالىقارالىق جانە وڭىرلىك ۇيىمدار قۇرامىندا بولۋى ولاردىڭ حالىقارالىق ارەناداعى ىقپالىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ماڭىزدى ماسەلەلەر بويىنشا بىرلەسكەن ۇستانىم ءبىلدىرۋ ەكى مەملەكەتتىڭ حالىقارالىق قۇرىلىمدار الدىنداعى بەدەلىن ارتتىرا تۇسەدى.
ەكىنشىدەن، سەرىكتەستىك سىرتقى بايلانىستاردى ءارتاراپتاندىرۋعا ىقپال ەتەدى. شىۇ، تمد، ۇقشۇ،سونداي-اق بۇۇ، ەقىۇ جانە باسقا دا الاڭدارمەن بىرلەسكەن جۇمىسجۇرگىزۋ ارقىلى ەكى مەملەكەت جاڭا ەكونوميكالىق، ساياسي جانە مادەني دامۋ جولىندا جاڭا مۇمكىندىكتەرگەجول اشادى.
ۇشىنشىدەن، تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى سياقتى وڭىرلىك بىرلەستىكتەر شەڭبەرىندە ىنتىماقتاستىق ايماقتىق قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى نىعايتادى. بۇل تەرروريزم، ەكسترەميزم، ەسىرتكى ساۋداسىنا قارسى كۇرەس سياقتى ورتاق قاۋىپتەردى بىرگە شەشۋگە جاعداي جاسايدى. سونىمەن قاتار، سۋ جانە ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردى ءتيىمدىباسقارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
تورتىنشىدەن، زاڭنامالاردى جانە ستاندارتتاردى ۇندەستىرۋ ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا، ينۆەستيسيا جانە ادامدار قوزعالىسىن جەڭىلدەتەدى.
قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ پەن شاۆكات ميرومون ۇلى ميرزيويەۆتىڭ حالىقارالىق ساياساتتاعى ۇقساس ۇستانىمدارى:
* كوپۆەكتورلى جانە پراگماتيكالىق ساياسات. ەكى ەل دە الەمدىك دەرجاۆالارمەن تەڭگەرىمدى قارىم-قاتىناس ورناتۋعا، ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋعا باعىتتالعان پراگماتيكالىق باعىتتى ۇستانادى.
* وڭىرلىك ينتەگراسيا جانە ىنتىماقتاستىق. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتۋ – ەكى ليدەردىڭ ورتاق ماقساتى. كولىك-لوگيستيكا ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ، ساۋدا كەدەرگىلەرىن ازايتۋ – باستى باسىمدىقتار.
* قاقتىعىستاردى ديپلوماتيالىق جولمەن شەشۋ. قازاقستان مەن وزبەكستان كەز كەلگەن داعدارىستى بەيبىت جولمەن رەتتەۋدى قولدايدى.
* ەكونوميكالىق ديپلوماتيا. ينۆەستيسيا تارتۋ، ساۋدا بايلانىستارىن كەڭەيتۋ جانە بيزنەسكە قولايلى ورتا قۇرۋ – ماڭىزدى باعىت.
* ورتالىق ازيانىڭ ءرولىن ارتتىرۋ. قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ پەن شاۆكات ميرومون ۇلى ميرزيويەۆ ايماقتى الەم الدىندا ءبىرتۇتاس، پەرسپەكتيۆالى سەرىكتەس رەتىندەتانىتۋدا بەلسەندى.
وزبەكستان ءداستۇرلى تۇردە قازاقستاننىڭ ورتالىق ازياداعى نەگىزگى سەرىكتەسى سانالادى. سوڭعى جىلدارى ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستاردىڭ ديناميكاسى قالاي وزگەردى جانە ولاردىڭ نىعايۋىنا قانداي فاكتورلار اسەر ەتتى؟
وزبەكستان مەن قازاقستان – ايماقتاعى ءوزارا بايلانىستىڭ تاريحي جانە ستراتەگيالىق وزەگىن قۇرايتىن مەملەكەتتەر. سوڭعى جىلدارى ەكىجاقتى قاتىناستار تۇبەگەيلى وزگەرىپ، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى.
بۇرىن بايلانىستار «كونسترۋكتيۆتى كورشىلىك» سيپاتىندا بولعان. كەيبىر ماسەلەلەر تولىق شەشىلمەي، شيەلەنىستەر دە بولعان ەدى. الايدا وزبەكستاندا جاڭا باسشىلىق كەلگەننەن كەيىن ناقتى سەرپىلىس بايقالدى.
نەگىزگى وزگەرىستەر:
•شەكارا جانە ۆيزالىق رەجيم جەڭىلدەتىلدى، رەيستەر سانى ارتتى، ادامدار مەن تاۋار قوزعالىسى جانداندى.
•پراگماتيكالىق ءتاسىل نىعايىپ، ناقتى ناتيجەگە باعىتتالعان ىنتىماقتاستىق قالىپتاستى.
•سەنىمگە نەگىزدەلگەن ديالوگ قالىپتاستى.
قاتىناستاردى نىعايتقان نەگىزگى فاكتورلار:
1.وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك: تەرروريزم مەن ەكسترەميزمگە قارسى بىرلەسكەن جۇمىس.
2.ءوسىپ كەلە جاتقان تاۋار اينالىمى: قازاقستان – وزبەكستان ەكونوميكاسىنداعى نەگىزگى ينۆەستورلاردىڭ ءبىرى.
3.ءىرى بىرلەسكەن جوبالار: ەنەرگەتيكا، ترانسپورت، اۋىل شارۋاشىلىعى، ونەركاسىپ.
4.كولىك دالىزدەرىن دامىتۋ: تەمىرجول جانە اۆتوجول ينفراقۇرىلىمى كەڭەيۋدە.
5.مادەني-گۋمانيتارلىق الماسۋ: مادەنيەت كۇندەرى، فەستيۆالدەر، سپورتتىق شارالار.
6.ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق: ستۋدەنتتىك الماسۋلار، عىلىمي جوبالار.
7.تاريحي جانە مادەني جاقىندىق: ورتاق قۇندىلىقتار سەرىكتەستىكتى نىعايتادى.
8.جوعارى ساياسي ەرىك: ەكى ەل باسشىلىعىنىڭ تۇراقتى كەزدەسۋلەرى مەن سىندارلى ديالوگى.
جالپى العاندا، قازاقستان–وزبەكستان بايلانىستارى ورتالىق ازياداعى ەڭ تابىستى ۇلگىلەردىڭ بىرىنە اينالىپ، ايماقتىق تۇراقتىلىق پەن ەكونوميكالىق دامۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالۋدا.
قازاقستان بۇگىندە ءوزىن ورتالىق ازيادا ديالوگ پەن تۇراقتى دامۋدىڭ باستاماشىسى رەتىندەتانىتىپ كەلەدى. بۇل باعىت تاشكەنت ساياساتىنا قانشالىقتى سايكەس كەلەدى جانە وڭىردە استانا مەن تاشكەنتتىڭ ستراتەگيالىق تاندەمءى قالىپتاسىپ جاتىر دەۋگە بولا ما؟
قازاقستاننىڭ وڭىرلىك ديالوگتى نىعايتۋ جانە تۇراقتى دامۋدى ىلگەرىلەتۋ ساياساتى وزبەكستاننىڭ سوڭعى جىلدارداعى اشىقتىققا باعىتتالعان جاڭا كۋرسىمەن ءوزارا ۇندەسىپ وتىر. بۇل باعىتتاردىڭ ءتۇيىسۋى ەكى ەلدى تابيعي سەرىكتەسكە اينالدىرىپ، ستراتەگيالىق تاندەمنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولدى. بۇگىندە وزبەكستان قازاقستان ۇسىنعان وڭىرلىك باستامالارعا بەلسەندى قاتىسىپ وتىر. بۇل مىناداي اسپەكتىلەردە كورىنىس تابادى:
جوعارى دەڭگەيدەگى تۇراقتى كەزدەسۋلەر. قازاقستان مەن وزبەكستان پرەزيدەنتتەرى ەكىجاقتى ءجيى كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، تمد، تمۇ، ەاەو، شىۇ جانە باسقا دا حالىقارالىق فورماتتارداعى سامميتتەرگە قاتىسادى. مۇنداي كەزدەسۋلەر نەگىزگى ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا جانە بىرلەسكەن شەشىمدەر قابىلداۋعا ارنالعان الاڭعا اينالعان.
ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ. ەكى مەملەكەت تاۋار اينالىمىن ۇلعايتۋ، كولىك دالىزدەرىن دامىتۋ جانە بىرلەسكەن ينۆەستيسيالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلادى.
قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق. تەرروريزم، ەكسترەميزم جانە ەسىرتكى ساۋداسى سياقتى ورتاق قاتەرلەر استانا مەن تاشكەنتتى قاۋىپسىزدىك سالاسىندا تىعىز ءوزارا ارەكەتتەسۋگە يتەرمەلەيدى. اقپارات الماسۋ، بىرلەسكەن جاتتىعۋلار جانە كۇشتەردى ۇيلەستىرۋ ولاردىڭ سەرىكتەستىگىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگىنە اينالدى.
سۋ جانە ەكولوگيالىق ماسەلەلەر بويىنشا بىرلەسكەن جۇمىس.قازاقستان مەن وزبەكستان ترانسشەكارالىق وزەندەر ماسەلەسىن شەشۋ جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ جولدارىن بەلسەندى تۇردە تالقىلايدى.
استانا مەن تاشكەنت اراسىندا تولىققاندى ستراتەگيالىق تاندەمنىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى ايتۋعا بولا ما؟ ساراپشىلار پىكىرىنشە، ەكى ەل بۇل تاندەمنىڭ بەلسەندى قالىپتاسۋ كەزەڭىندە تۇر. ونىڭ نىعايۋىنا بارلىق قاجەتتى العىشارتتار بار.
وعان ىقپال ەتەتىن فاكتورلار:
- جالپى گەوساياسي مۇددەلەر: ايماقتىق تۇراقتىلىق، قاۋىپسىزدىك، سىرتقى تاۋەكەلدەرگە بىرلەسكەن جاۋاپ.
- وڭىرلىك دامۋ بويىنشا ۇقساس كوزقاراستار. ەكى مەملەكەت ەكونوميكالىق ءوسىمدى قامتاماسىز ەتۋ، ينۆەستيسيا تارتۋ جانە ازاماتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن كوتەرۋ ءۇشىن قولايلى جاعداي جاساۋعا مۇددەلى.
- كوشباسشىلىق جانە باستاماشىلدىق. قازاقستان حالىقارالىق ديلوماتيادا تاجىريبەلى بولسا، وزبەكستان دەموگرافيا، نارىق جانە ەڭبەك رەسۋرستارى بويىنشا ايماقتىڭماڭىزدى ورتالىعى.
- سينەرگيا پوتەنسيالى: ەكى ەلدىڭ مۇمكىندىكتەرىن بىرىكتىرۋ ورتالىق ازيانى جاڭا ەكونوميكالىق پوليۋسكە اينالدىرا الادى.
جالپى، استانا مەن تاشكەنت اراسىنداعى سەرىكتەستىك ايماقتىڭ بولاشاعىن ايقىندايتىن ستراتەگيالىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋ ۇستىندە.
