ەل ەكونوميكاسى حالىقتىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىمەن تىعىز بايلانىستى. ەكونوميكامىز جوعارىلاعان سايىن حالىقتىڭ دا تۇرمىس تىرشىلىگى جاقسارا تۇسەرى انىق. وسى ورايدا 30 جىل ىشىندە ەكونوميكاعا سەرپىن بەرگەن نە نارسە؟ قازىرگى ءحالىمىز قالاي؟ ەرتەڭىمىز كوڭىلگە كۇدىك تۋدىرماي ما؟ ەكونوميست ساراپشىلاردان سىر تارتىپ كورگەن ەدىك.

شيكىزات پەن قارجى سالاسى ەكونوميكانىڭ دامۋىنا سەرپىن بەردى

مەرۋەرت ماحمۇتوۆا، Public Policy Research Center ديرەكتورى، ەكونوميست:

– 30 جىل دەپ ناقتى ايتۋعا بولماس. العاشقى ون جىلدا، ياعني 1991 جىلدان 2000 جىلدارعا دەيىن ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسى دامي قويعان جوق. كەرىسىنشە، جىلدان جىلعا قۇلدىرادى. مىسالى 1996 جىلى 1990 جىلعا قاراعاندا ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى، ياعني، جالپى ىشكى ءونىمنىڭ كورسەتكىشى 40 پايىزعا تومەندەگەن. كەيىن 1997-1998 جىلدارى حالىقارالىق داعدارىس بولدى. مۇنايدىڭ باعاسى  1998 جىلى 10 دوللار باررەل ءۇشىن تومەندەگەن. 1999 جىلى بيۋدجەتتى ءۇش رەت قىسقارتتى.

كەيىن 2000-شى جىلدارى ۇزاق مەرزىمدى ەكونوميكا مولشەرى جىلدا 10 پايىزعا ءوسىپ وتىردى. وعان سەبەپ بولىپ، ىقپال ەتكەن ەڭ الدىمەن مۇناي باعاسىنىڭ ءوسۋى بولدى. شيكىزات باعاسى دا حالىقارالىق باعىتتاردا جوعارىلادى. 1990-شى جىلدارى بولعان جەكەشەلەندىرۋ، جەكە بيزنەستىڭ دامۋىنا ۇلەس قوساتىن باعدارلامالار دامۋعا دەم بەردى.

سول 2000-شى جىلدارى قازاقستان ەكونوميكاسى تۇراقتى تۇردە جىلدان جىلعا دامىدى. 2003-2009 جىلدار ارالىعىندا تەڭگەمىز تۇراقتانىپ، دوللارعا قاراعاندا كۇشەيدى. 2010 جىلدارى الدىڭعى ون جىلدىققا قاراعاندا ەكونوميكامىز سونشالىقتى جوعارى دەڭگەيدە دامىمادى. 2013 جىلى ەلىمىزدەگى جان باسىنا شاققاندا جالپى ىشكى ءونىم 13،5 مىڭ دوللار بولسا، سول دامۋ دەڭگەيىنە ءبىز ەندى عانا ون جىلدان كەيىن جەتىپ جاتىرمىز.

2014 جىلى رەسەي قىرىمدى باسىپ الدى. سونىڭ سالدارىنان حالىقارالىق سانكسياعا ۇرىندى. رەسەي ءرۋبلى قاتتى قۇنسىزداندى. قازاقستاننىڭ تەڭگەسى 2015 جىلى قايتادان قۇنسىزدانىپ، ديەۆالۆاسياعا ۇشىرادى. سوندىقتان 2010-2020 جىلدارى ەكونوميكامىزدىڭ دامۋى سالىستىرمالى تۇردە تومەن بولدى.

وسى 30 جىلدىڭ ىشىندە ەكونوميكانىڭ دامۋىنا سەرپىن قوسقان نە دەسەك، ول ءبىرىنشى 1990 جىلداردىڭ ورتاسىندا قابىلدانعان سوسىن ىسكە قوسىلعان ەكونوميكالىق رەفورمالار دەر ەدىم. ەكىنشىدەن، جەكەشەلەندىرۋدىڭ ارقاسىندا كوپ حالىقارالىق ينۆەستورلار كەلىپ، شيكىزات سەكتورىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوستى.

نەگىزى ەلىمىزدەگى ەكونوميكانىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرگەن ەڭ ماڭىزدى سەكتور شيكىزات سەكتورى. ودان سوڭ قارجى سەكتورى ەل ەكونوميكاسىنا ايتارلىقتاي ىقپال ەتتى. سوڭعى جىلدارى قارجى سەكتورى جاقسى دامىپ جاتىر. ياعني سيفرلىق دامۋ سالاعا سەرپىن اكەلدى دەسەك تە بولادى. ەلەكتروندىق بانك قىزمەتى ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي ىقپال ەتتى. جالپى تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى قاراي ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىن ايتىپ وتىرعاندا ەسكەرتە كەتەتىن جايت، 1990-1991 جىلدارى اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ ءجىو ۇلەسى 33-34 پايىز بولسا، قازىرگى تاڭدا مولشەرى 5 پايىز ماڭايىندا.

بىزدە شيكىزات سەكتورى دامىعاننان، اۋىلشارۋاشىلىعى مۇلدەم قۇلدىراپ قالدى. كەزىندە كولحوز، سوۆحوزداردى تاراتىپ، ورنىنا اۋىلشارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن ءىرى بيزنەس كەلمەدى. جانە دە حالىقارالىق ينۆەستورلارعا ءبىزدىڭ اۋىلشارۋاشىلىعىمىز قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرماي وتىر. ءازىر ەكونوميكامىز ۇزاق مەرزىمدە تۇراقتى داميتىن جولعا ءتۇستى دەپ ايتپاس ەدىم. ەكونوميكالىق وركەندەۋ مۇنايعا نەگىزدەلگەن. ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى ءالى دە قامتاماسىز ەتىلمەگەن. دەگەنمەن ەلدەگى جاسالىپ جاتقان جاعدايلارعا وراي ەرتەڭىمىزدەن ءۇمىت مول.

بىزگە ناقتى اشىلىپ، ءارى قاراي جۇمىس ىستەپ كەتەتىن ءوندىرىس كەرەك

نۇربولات ايەكەشوۆ، الەۋمەتتانۋشى:

– شىنى كەرەك ءبىر كەزدەرى قانت جوق حالىقتىڭ بيدايمەن شاي ىشكەن كەزدەرى بولدى. ءتىپتى، روجكي جوق ۇندى يلەپ، سونى كەسىپ قولمەن مايعا قۋىرىپ جەگەن كۇندەرى دە بولدى. جارىق ساعاتپەن عانا جاناتىن، كەشكە دەيىن ساباق وقىپ ۇلگەرە الماساق ماي شاممەن وتىرىپ ساباق وقيتىنبىز. مۇنىڭ بارلىعى 1999 جىلدارعا دەيىن بولدى.

ءتىپتى ۇننىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيتىن. ۇيدەن پىسىرگەن ناننىڭ ءىشى سۋلانىپ جاتاتىن. قالتاسى جوق، قولىڭدى سۇعىپ قالساڭ تەرەڭ بويلامايتىن تالاي قىتايدىڭ كيىمدەرىن كيدىك. سول كەزدەگى ەل ەكونوميكاسى شىنىمەن سىن كوتەرمەيتىن.

ءقازىر ول كەزەڭدەرمەن سالىستىرعاندا جاعدايىمىز جاقساردى. راس، قىتايدىڭ ءوندىرىس ورىندارىنىڭ دامىپ، ەلىمىزگە ەڭ بولماسا قالتاسى بار كيىمدەر اكەلۋىمەن عانا ەمەس، ەلدىڭ جاعدايى شيكىزات شىعارىپ ساتۋىمىزبەن دە جاقساردى.

ءبىراق سول جىلدارى تۇسىندىك جۇڭگو بىزگە قانداي تاۋار ۇسىنسا سونى قولدانۋعا ءماجبۇر ەكەنىمىز. قاتتى ايازدا سىنىپ سىنىپ كەتەتىن كارتون ەتىكتەر، جىلۋى جوق كۋرتكالار دا كيدىك. سوندىقتان سول كەزدە اق ەسىمىزدى جيىپ ءوزىمىزدى ءوزىمىز كيىندىرۋگە تىرىسۋىمىز كەرەك ەدى. ارادا وتىز جىلداي ۋاقىت ءوتتى. ءالى كۇنگە سىرتتان كەلگەن ەتىككە، سىرت كيىمگە تاۋەلدىمىز. ولار قانداي نارسە ۇسىنسا سونى كيىپ، قاناعات ەتىپ وتىرمىز. قىرعىزداردا دا، وزبەكتەر دە وزدەرىنىڭ جەڭىل ونەركاسىبىن دامىتىپ جولعا قويدى. ال ءبىز شە؟ ءتىپتى ۇلتتىق كيىمىزگە شەيىن وزگەلەر تىگىپ بەرىپ وتىر. وتاندىق ءبىرلى-جارىم ءسان ۇيلەرىنىڭ تىككەندەرى تىم قىمبات تەك بايلارعا قىزمەت ەتىپ جاتىر.

تەك شيكىزات شىعارىپ، ەل ەكونوميكاسى كەرەمەت دەپ ايتۋ قيىن. وسى جىلدار ىشىندە تەك شيكىزاتقا يەك ارتىپ كەلدىك. ال ءدال ءقازىر قايتارىمسىز نەسيەلەر بەرىپ، كاسىپكەرلىكتى قولداعان بولىپ جاتىرمىز. بىرنەشە جىلدان بەرى وسى باعىتتا اقشا دا تاراتىپ جاتىرمىز. ءبىراق ودان قاپتاپ كەتكەن كاسىپورىندى كورە الىپ وتىرعانىمىز جوق. ەندەشە نەگە قۇر كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا، كاسىپورىندى كوبەيتۋگە كوڭىل ءبولىپ وتىرمىز دەگەن ءسوز ءۇشىن وتىرىك نەسيەلەندىرىپ، قاراجاتتى شاشامىز؟!

بىزگە ناقتى اشىلىپ، ءارى قاراي جۇمىس ىستەپ كەتەتىن ءوندىرىس كەرەك. بۇل سالاعا جۇمسالىپ جاتقان ءار اقشانىڭ سۇراۋى بولۋى كەرەك. ماسەلەن ناسكي اشام دەپ نەسيە العاندار بولىپتى قايتارىمسىز. تۇپتەپ كەلگەندە وتاندىق شۇلىق تا جوق، اقشا دا جوق. جالپى، مەملەكەتتىڭ قايتارىمسىز نەسيە جۇيەسىن، كاسىپكەرلەردى قولداۋىن وتە جوعارى باعالايمىن. ءبىراق قاداعالاۋ بولۋ كەرەك. ونسىز وپىق جەيمىز.

مەملەكەت قولدان كەلگەنشە حالىقتىڭ جاعدايى جاقسارىپ، شاعىن كاسىپكەرلىكتى قولداۋعا تىرىسۋدا. ول ءۇشىن تومەن پايىزبەن نەسيە بەرىپ، قايتارىمسىز نەسيەلەندىرۋ جولدارىن دا قاراستىرىپ جاتىر. ءبىراق ول قارجىنىڭ ناقتى كاسىپكەرلەرگە جەتۋىن قاداعالاۋ كەرەك. سول سەكىلدى مالشارۋاشىلىعىمەن اينالىسام دەگەندەرگە دە نەسيەلەندىرۋ جۇرگىزىلدى. ءبىراق سول قارجىنى الىپ ءۇي سالىپ، بالاسىنا توي جاساپ كەتكەندەر دە بولدى.

مۇنداي جاعدايلارمەن ءبىز ەكونوميكاعا سەرپىن بەرەتىن مال شارۋاشىلىعىن دامىتىپ، شاعىن ونەركاسىپتى وركەندەتە الامىز با؟! ارينە جوق.

جالپى كەيبىر ەلدەرمەن سالىستىرعاندا بانك قىزمەتىنىڭ سيفرلانۋى، حالىقتىڭ قارجى تولەم جۇيەسى، ونلاين ساتۋ جاعىنان كوپ ەلدەن العا كەتتىك. ۇيدەن شىقپاي قازاقستاندىقتار ءقازىر تالاي قىزمەتتى ونلاين ىستەي الادى. ال ەندى ەكونوميكالىق دامۋعا سەرپىن بەرەتىن باسقا ونەركاسىپ ورىندارى، ەكسپورتقا ءونىم شىعارۋ سەكىلدى دۇنيەلەر جاعىنان اقساپ تۇرمىز. دەگەنمەن ەلىمىزدەگى وسىنشا قولداۋدى كورىپ، ءالى دە بولسا ەكونوميكاعا سەرپىن بەرەتىن فاكتورلاردى العا شىعارامىز دەگەن ءۇمىت زور. سوندىقتان ەل ەكونوميكاسىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتەم.  

الەۋمەتتىك سالادعى وڭ وزگەرىستەر

ەرلان ءشامىل، قارجى ساراپشىسى:

– ەلىمىزدىڭ دامۋى ەكونوميكالىق فاكتورلارعا تىكەلەي بايلانىستى. سوندىقتان ەل دامۋىن ءسوز ەتكەندە ەكونوميكالىق دامۋعا ءمان بەرمەۋ مۇمكىن ەمەس. نەگىزى وسى جىلدار ىشىندە ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە ارنالعان كوپتەگەن رەفورمالار قابىلداندى. ارينە، ولاردىڭ بارلىعى ناتيجەسىز ەمەس. بۇگىنگى كۇنگى حالقىمىزدىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىنىڭ جاقسارۋى، ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى وسىدان 15-20-10 جىل بۇرىن قابىلدانعان رەفورمالار مەن مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ ارقاسى. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ كىشكەنە بولسا دا اسەرى بولدى.

پرەزيدەنتىمىز دە ءار جىل سايىنعى جولداۋىندا ەل ەكونوميكاسىن ماندەتتى تۇردە باستى قاداعالاۋدا ۇستاپ وتىردى. ءار جولداۋىنداعى ءبىرىنشى باعدارى جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتقا باعىتتالىپ وتىرعانىنا قاراپ-اق مەملەكەت باسشىسى تاراپىنان قانشالىقتى كوڭىل ءبولىنىپ وتىرعانىن باعامداۋعا بولادى.

جولداۋدا ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ، شاعىن كاسىپكەرلىكتى قولداۋ، مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ارقىلى ەكونوميكاعا سەرپىن بەرۋ، ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ، سالانى سيفرلاندىرۋ، اۋىلشارۋاشىلىعىن دامىتۋ، تامشىلاندىرۋ سۋارۋ ارقىلى كوپ ءونىم الۋ، مال باسىن اسىلداندىرۋ، شەتەلدەن اسىل تۇقىمدى مال تاسۋ سەكىلدى تالاي ەكسپەريمەنتتەر جاسالدى. ونىڭ ىشىندە ۇناعانىن وزىمىزگە الىپ، ۇناماعانى قاتاردان شىعىپ قالدى.

سوندىقتان ەل ەكونوميكاسىن دامىتۋعا ءتۇرلى باعىتتاردا قادامدار جاسالىپ جاتىر. سونىڭ ارقاسىندا تالاي ەلدەن جاعدايىمىز كوش ىلگەرى. ويباي ولاي ەتسەك ارابتاردان ارتىق ءومىر سۇرەر ەدىك، بىلاي ەتسەك كوشباسشى ەلگە اينالار ەدىك دەگەن ەرتەگىگە سەنۋدىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى قولدان كەلگەنىن جاساپ جاتقانىن كوز كورىپ وتىر.

جىلدان-جىلعا ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن كوتەرەتىن كوپتەگەن وزگەرىستەر ورىن الىپ جاتىر. ماسەلەن، زەينەتاقى قورىنداعى قارجىنىنىڭ شەكتىك كولەمنەن اسقانىن پايدالانۋ بۇرىن ارمان بولاتىن. الايدا سوڭعى جىلدارى تالاي قازاقستاندىق وسى وزگەرىستىڭ يگىلىگىن كورىپ، يپوتەكالىق نەسيەسىن جاۋىپ، مەديسينالىق كەيبىر قىزمەت تۇرلەرىن الىپ، ءتىسىن جوندەتىپ، يپوتەكاسىنىڭ العاشقى جارناسى رەتىندە قۇيىپ يگىلىكتەرىنە پايدالانىپ جاتىر.

ۇلتتىق قوردان بالالاردىڭ ەسەپشوتىنا قارجىلىق ۇلەسىن الۋ دا بۇل باعىتتاعى وڭ قادام بولدى. ءقازىر تالاي بالانىڭ ەسەپشوتىندا 100 دوللار كولەمىندەگى ەل بايلىعىنىڭ ۇلەسى جاتىر. وسى جىلدار ىشىندە ەلىمىز بەرمەيمىز دەگەن جوق، ءبىراق مۇمكىندىگى بولمادى.

ءقازىر ەل ەڭسەسىن تىكتەگەن ۋاقىتتا بولاشاق ۇرپاق قامىن ويلاپ، ەسەپشوتتارىنا قارجى اۋدارۋدى جوعارى باعالايمىن. تالاي ەلدە، مىنا كورشى وتىرعان ەلدەرىمىزدە مۇنداي يگىلىك ارمان. مۇنى اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. ەل ءومىرىنىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك سالاسىنا باسا نازار اۋدارىلىپ وتىرعانىن وسىدان اق بايقاۋعا بولادى. تالاي جىلدار ينكليۋزيۆتى قوعام قۇرۋعا تىرىسۋ بار بولعانىمەن، قادامدار ءالسىز ەدى. ءقازىر ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ، مامانداندىرۋ، بارلىق ورتادا ولارعا قولايلى جاعداي جاساۋ انىق بايقالادى. بۇل دا بولسا حالىق قامىن ويلاپ جاتقانىمىزدىڭ ءبىر كورىنىسى.

بۇرىن، بالا كۇتىمىنە بايلانىستى بەرىلەتىن جاردەماقى مەرزىمىن 1 جىلدان اسپايتىن. ءقازىر جاس انالار بالاسىن كۇتىپ، باعىپ 1،5 جىلعا شەيىن ۇيدە الاڭسىز وتىرا الادى. ولارعا بەرىلەتىن جاردەماقى دا سول ۋاقىتقا دەيىن توقتامايدى. بۇل دا بۇرىن ارمان سەكىلدى بولاتىن. ءقازىر يگىلىگىن كورىپ جاتىرمىز. مۇنىڭ بارلىعى كوز الدىمىزدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەر.

سوندىقتان سىناي بەرمەي ەل ىشىندە اتقارىلىپ جاتقان شارالاردى وڭ باعالاپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ايتپاقشى، ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى دەگەندە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن دامىتۋ، انا مەن بالاعا قامقورلىق جاساۋ، ايەلدەردىڭ زەينەتكەرلىككە شىعۋ جاسىنىڭ وسۋىنە موراتوريي جاريالاۋ ارقىلى ۇزارتۋ سەكىلدى وزگەرىستەر دە ورىن الىپ جاتىر.

حالىقتىڭ ۇسىنىسىن ەسكەرىپ، زەينەت جاسىن بىردەن كوتەرىپ تاستاماي ساتىلاپ، كەشەندى تۇردە كوتەرىپ جاتىر. بۇل دا حالىق پەن بيلىكتىڭ كەلىسە وتىرىپ، ورتاق شەشىپ تابۋى دەپ ويلايمىن. ەل يگىلىگى ءۇشىن اتقارىلىپ جاتقان بۇل شارالاردىڭ بارلىعى ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا وڭ اسەر ەتەدى. جالپى، وسى شارالاردىڭ بارلىعىنىڭ ەل دامۋىنا وڭ ىقپالى بار. راس، بۇگىنگى كۇنى ەكونوميكانىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى سانالىپ وتىرعان شيكىزاتقا تاۋەلدىلىك كوپ ايتىلىپ جاتىر. ءبىراق ودان دا  بىرتىندەپ ارىلىپ، شاعىن جانە ورتا كاسىپتى دامىتۋ ارقىلى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا ەنەمىز دەگەن ويىم بار. مەملەكەتىمىزدىڭ دە باستى ماقساتى دا وسى بولاتىن. ول كۇن الىس ەمەس. تەك تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىك بولسا ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى جولىندا وسى وزگەرىستەردىڭ بارلىعى ناتيجە بەرەرى انىق.