قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن سالت-داستۇرلەرى عاسىرلار بويى قالىپتاسقانىن بىلەمىز. بۇل داستۇرلەر ۇرپاقتان ۇرپاققا ساباقتاسا جالعاسىپ، حالقىمىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى، دۇنيەتانىمى، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارى مەن رۋحاني بايلىعىن ايشىقتاپ كەلەدى. قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى قوعامداعى ادامنىڭ ورنىن، الەۋمەتتىك جاعدايىن، وتباسىلىق قاتىناستاردى جانە رۋحاني ءومىردى رەتتەپ وتىرادى. قازاقتىڭ ءومىرى مەن سالت-داستۇرلەرى بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا بولىپ، قوعامنىڭ تۇراقتىلىعى مەن دامۋىنا زور ىقپال ەتۋدە.
وتباسىلىق داستۇرلەر – شاڭىراقتىڭ ۇيىتقىسى
قازاق قوعامىندا وتباسى ينستيتۋتى قاي زاماندا دا باستى ورىنعا يە بولعان. قازاقتىڭ ءداستۇرلى وتباسىندا ەرلى-زايىپتىلاردىڭ، اتا-انالاردىڭ، بالالاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى ايرىقشا ماڭىزعا يە. قازاقتىڭ وتباسىلىق سالت-داستۇرلەرى، سونداي-اق، ۇلتتىق تالىم-تاربيە مەن ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزۋگە كومەكتەسەدى.
ايتالىق قىز ۇزاتۋ — ۇلتىمىزدىڭ ەڭ ماڭىزدى قۋانىشتارىنىڭ ءبىرى. قىز ۇزاتۋ تويىندا ۇلتتىق ادەت-عۇرىپتار مەن سالتتار كورىنىس تابادى. قىز ۇزاتىلعان كەزدە ونىڭ وتباسى مەن ەر ازاماتتىڭ وتباسى اراسىندا ۇلكەن سىيلاستىق پايدا بولادى. قىزدىڭ بولاشاق ومىرىنە قاتىستى اق باتالار ايتىلادى. بۇل ءداستۇر ارقىلى قىزدىڭ جاڭا ومىرگە قادام باسۋى، ۇلكەندەردەن باتا الۋ ماڭىزدى دەپ سانالادى.
بۇل ورايدا، جاس جۇبايلار مەن اتا-انا اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى اتاپ وتكەن ءجون. ۇلتىمىزدا ۇلكەندەردى قۇرمەتتەۋ — باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. اتا-انالار مەن ۇلكەندەرگە قۇرمەت كورسەتۋ — قازاقتىڭ تاعىلىم-اربيەسىنىڭ نەگىزى. جاس جۇبايلار اتا-انالارىن ىزەتپەن كۇتىپ، ولاردىڭ كەڭەستەرىن تىڭداۋعا مىندەتتى. بۇل جاس شاڭىراقتىڭ تۇعىرى بەرىك بولۋىنا، جۇبايلاردىڭ اياقتان تۇرۋىنا ىقپال ەتەدى.
قوناقجايلىق – قانىمىزدا بار قاسيەت
قازاق حالقىنىڭ قوناقجايلىلىعى الەمگە ايگىلى. قوناق كەلگەندە ءاربىر وتباسى وزدەرىنىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىن كورسەتىپ، قوناققا داستارحانىنداعى ەڭ جاقسىسىن، ءدامدىسىن ۇسىنادى. قوناققا ارنالعان اس-دامدەر، دايىندالعان كيىمدەر، كۇتۋ مادەنيەتى قازاقتىڭ كەڭ پەيىلدىلىگىن كورسەتەدى.
قوناق كۇتۋ سالتى قازاقتىڭ ەڭ كونە جانە ماڭىزدى ءداستۇرى بولىپ سانالادى. قوناق كەلگەندە ۇلكەندەرىمىزدەن باستاپ، جاستارىمىزعا دەيىن ونى زور قۇرمەتپەن قارسى الىپ، اس-داممەن، جاقسى سوزبەن كۇتىپ الادى. قوناققا بارعان كەزدە دە قوناقجاي ءۇيدىڭ يەسىنە العىس ايتىپ، ولاردىڭ داستارحانىنان ءدام تاتىپ، باتاسىن الۋ ادەپكە اينالعان.
ەتنوگراف گ. ءپوتانيننىڭ ايتۋىنشا، قازاق قوناقتاردى ۇيىنە شاقىرۋدا ەشقاشان تارتىنىپ قالماعان. «قوناق كەلسە، ۇيگە قۇت كىرەدى» دەگەن ۇعىمدى ۇستاناتىن ۇلتىمىز بۇل ءداستۇردى وتە قۇرمەتتەپ، ونى ءومىردىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ساقتاپ كەلەدى.
ۇلتتىق مەرەكەلەر – وزگەشە سالتاناتىمىز
قازاق حالقىنىڭ مەرەكەلەرى ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرمەن تىعىز بايلانىستى. ءاربىر مەرەكە ءوزىنىڭ ەرەكشەلىگىمەن، ءمان-ماعىناسى مەن قۇندىلىقتارىمەن ماڭىزدى ورىن الادى.
ماسەلەن، حالقىمىز كەشە عانا دۇرىلدەتە تويلاعان ءاز-ناۋرىز مەيرامى — قازاق حالقى ءۇشىن كوكتەمنىڭ باستالۋىمەن جانە جاڭا جىلدىڭ كەلۋىمەن بايلانىستى ەرەكشە مەرەكە. ناۋرىز مەيرامىندا حالىق بىر-بىرىنە يگى تىلەكتەرىن ايتىپ، جاڭا ومىرگە قادام جاساعانداي كۇي كەشەدى. مەيرام بارىسىندا ۇلتتىق تاعامدار ازىرلەنىپ، ءتۇرلى ويىندار مەن قۋانىشتار ۇيىمداستىرىلادى. بۇل مەيرام قازاق حالقىنىڭ بىرلىگىن نىعايتىپ، جاقسىلىق پەن بەيبىتشىلىككە دەگەن ءۇمىتتى ارتتىرادى.
حالقىمىزدىڭ ۇرپاق تاربيەسىندەگى ماڭىزدى ءداستۇرىنىڭ بىرەگەيى – تۇساۋكەسەردى ەسكە الساق، ءمان-ماڭىزى زور ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. بۇل ءداستۇر بالانىڭ العاش رەت ءتاي-تاي باسىپ جۇرە باستاعان كەزىندە ورىندالادى. ول ءبۇلدىرشىننىڭ جولىنا ساتتىلىك، قۇت-بەرەكە تىلەپ، تۇساۋىن كەسۋگە نەگىزدەلگەن. بۇل ءراسىم دە ۇلكەن قۋانىشپەن، سان-سالتاناتپەن وتەدى، وعان اۋلەتتىڭ تۋىس-تۋعاندارى، ەت-جاقىندارى جينالادى.
قۇدا ءتۇسۋ دە قازاقتىڭ ءداستۇرلى ۇيلەنۋ تويلارىنىڭ العاشقى قادامى. بۇل — ەكى جاقتىڭ اراسىنداعى بايلانىس پەن كەلىسىمنىڭ نىشانى بولىپ تابىلادى. قۇدا ءتۇسۋ بارىسىندا ەكى جاق بىر-بىرىمەن تانىسىپ، ۇيلەنۋگە دايىندىقتى باستايدى. ول ءراسىم بارىسىندا دا قۇيرىق-باۋىر اساتۋ، جاعالى كيگىزۋ، سىي-سياپات جاساۋ سياقتى كەرەمەت جورالعىلار بار. ولاردىڭ بارلىعى جاقسىلىقتى، تاتۋلىقتى، سىيلاستىقتى ىرىمدايدى.
رۋحاني قۇندىلىقتارىمىز بەن ەتيكەتىمىز – ەلدىگىمىزدىڭ نىشانى
قازاق حالقىنىڭ ەتيكەتى ونىڭ ادامگەرشىلىك ۇستانىمدارىمەن، قۇرمەت كورسەتۋمەن تىعىز بايلانىستى. حالقىمىزدا ۇلكەندەرگە، قوناقتارعا، ايەلدەر مەن بالالارعا دەگەن ەرەكشە قۇرمەت بايقالادى. قازاق ەتنوگرافتارى بۇل ءداستۇردى ۇلتتىق پسيحولوگيانىڭ باستى بولىگى رەتىندە قاراستىرادى.
جوعارىدان بايقاعانىمىزداي، قازاق حالقىنىڭ ەتيكەتى، ونىڭ سالت-داستۇرلەرى، نەگىزىنەن مورالدىق قۇندىلىقتارعا، ادامگەرشىلىك قاعيداتتارىنا سۇيەنەدى. بۇل مادەنيەتتە ادامدار بىر-بىرىنە دەگەن ىزگى نيەتپەن، قۇرمەتپەن قاراۋى ءتيىس. ەتنوگراف ن.ءحيسماتۋلليننىڭ ايتۋىنشا، قازاقتىڭ ەتيكەتى ءاربىر ادامنىڭ قوعامداعى ورنى مەن ءرولىن ايقىندايدى.
سول سياقتى، ۇلتتىق كيىمدەرىمىز بەن ساندىك ونەرىمىز سالت-داستۇرلەرىمىز بەن مادەنيەتىمىزبەن تىعىز بايلانىستا. قازاقتىڭ كيىمدەرى ءومىر سالتىن، تابيعاتتى جانە قوعامداعى الەۋمەتتىك قۇرىلىمدى بەينەلەيدى. ءاربىر كيىم ۇلگىسى، ويۋ-ورنەك، ءتىپتى تۇستەر مەن ماتەريالدار ءوز الدىنا ءبىر مانگە يە.
قازاقتىڭ ويۋ-ورنەكتەرى ۇلتتىق ونەردىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى. ويۋ-ورنەكتەردىڭ ءارقايسىسى بەلگىلى ءبىر ماعىناعا يە، ولار تەك كيىمدە ەمەس، تۇرمىستىق زاتتار مەن ءۇي جيھازدارىندا دا قولدانىلعان. ويۋلار ارقىلى ۇلتىمىز تابيعاتپەن، جەرمەن جانە كوكپەن بايلانىس جاساعان. بۇل ونەر ءتۇرى قازىرگى ۋاقىتتا دا وزەكتى، سەبەبى ول قازاقتىڭ مادەنيەتىن، تاريحىن بەينەلەيدى.
PS: قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلەدى. ولار قازاق حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى، دۇنيەتانىمى مەن ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن ايقىندايدى. اسىرەسە، وتباسىلىق داستۇرلەر، قوناقجايلىلىق، ۇلتتىق مەرەكەلەر مەن ەتيكەت قازاق حالقىنىڭ بىرەگەيلىگىن، رۋحاني بايلىعىن ساقتاۋعا ىقپال ەتەدى. قازىرگى ۋاقىتتا دا بۇل داستۇرلەر قازاق قوعامىندا ماڭىزدى ءرول اتقارىپ، ۇرپاقتار اراسىنداعى بايلانىستى نىعايتادى. ەتنوگرافتاردىڭ ايتۋىنشا، سالت-داستۇرلەر تەك مادەني مۇرا رەتىندە عانا ەمەس، قوعامنىڭ دامۋىنا دا ىقپال ەتەدى، ويتكەنى ولار حالىقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ساقتايدى.
