گەرولد بەلگەر، ءومىرىنىڭ سوڭىندا كۇندەلىك جازۋمەن اينالىستى. كۇندەلىگىن قازاقتىڭ ومىرىنە، دۇنيە تانىمىنا، الەۋمەتتىك جانە رۋحاني تانىمىنا ارنادى. تۇركىستان باسىلىمى گەر-اعانىڭ اركەزەڭدەگى ءتىلشى قاۋىمعا بەرگەن سۇحباتىنىڭ اراسىنان ىرىكتەپ، تۇشىمدى ويلارىن ءبىر ارناعا توپتاستىرعان ەكەن. كوزى قاراقتى وقىرماندى تولعاندىراتىن ماقالانى جاريالاۋدى ءجون دەپ تاپتىق.
«تاۋەلسىزدىك يدەياسىن مەن قۋانا قۇپتايمىن، بۇل مەن ءۇشىن بوستاندىق! ءبىرىنشى كەزەكتە، رۋح ەركىندىگى، بيىك ادامگەرشىلىك ەركىندىگى. ءبىز بۇعان ءالى قول جەتكىزە الماي وتىرمىز. بىزدە ءبىرىنشى كەزەككە جاننىڭ ەمەس، ءتاننىڭ قالاۋىن شىعاردىق. تىم ەسەپشىل بولىپ كەتتىك. بۇل ءقاۋىپتى»
***
«بيلىك دەگەنىمىز – ءارتۇرلى جولمەن بىردەڭەگە قول جەتكىزگەن كەشەگى اۋىل قازاعى. ءبىراق ءقازىر ولار ءوز تامىرلارىنان اجىراپ، جىراق كەتىپ بارادى. ولار وزدەرىن اۋىل قازاعىنا قاراما-قايشى قويادى. ولاردىڭ ءومىرى باسقا، ولاردىڭ قولىندا بايلىق بار. جەكە باسىنىڭ قامى العا شىقتى».
***
«مەن ءوز باسىم اۋىلدا ءوستىم. اۋىلدىق قازاقپىن. مەن ءۇشىن ول وتە قىمبات. ال ەليتانىڭ اۋىلدان قول ۇزگەنى سونشالىق، ولاردىڭ ويىندا تەك شەتەلدە ساراي سالدىرىپ، جاقسى ۆيللا مەن ياحتا ساتىپ الىپ، شاماسى جەتكەنشە قۇلقىنىن تولتىرىپ، بۇل جاقتان تەزىرەك قاراسىن باتىرۋدى ويلايدى. سول ءۇشىن دە ولاردىڭ قاراپايىم، كەدەي ادامدارعا دەگەن قارىم-قاتىناسى سونداي. بىزدە كەدەيلەر وتە كوپ. مەنىڭشە، قازاقتار ادامگەرشىلىك جانە مورالدىق تۇرعىدان كوپ دۇنيەسىنەن ايرىلدى».
(«يز كازاحا نەمەس نە ۆىيدەت، پۋست ون ءوستاوتسيا كازاحوم»، «راديوتوچكا»، 10.02.2015)
***
«قازاقستانىما مەن تەك جاقسىلىق تىلەيمىن. ءارى ابايدىڭ كوزقاراسىن باسشىلىققا الامىن. ابايدان ارتىق قازاقتى سىناعان ەشكىم جوق. ابايدان ارتىق اششى دا، وزەكجاردى پىكىردى ەشكىم ايتقان جوق. رەسەي تۋرالى اششى ءسوزدى دوستويەۆسكييدەن، لەرمونتوۆ پەن سالتىكوۆ-ششەدريننەن وزگە ەشكىم ايتقان جوق. ولار بۇنى وتانىنا دەگەن ۇلى ماحاببات جەتەگىندە جاساعان ەدى».
***
«مەن قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىل قازاق ءتىلى بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. مەن بۇل ماڭىزدى ماسەلەنى تالقىلاۋعا قاتىستىم ءارى وسى يدەيانىڭ العاشقى اۆتورلارىنىڭ ءبىرىمىن. اقىرى سەن قازاقستاندا تۇراسىڭ با، ونىڭ مادەنيەتىن مويىنداۋىڭ كەرەك جانە ونى بار جان-تانىڭمەن قابىلداي بىلۋگە ءتيىسسىڭ».
(«يا حوتەل بى، چتوبى ۋ مەنيا سۋدبا بىلا كاك ۋ گوتە»، 27 قاڭتار، 2015 جىل، www.zakon.kz )
***
اقساقالدار كەتتى. ادامگەرشىلىك كودىن تاسىمالداۋشىلار. ولارمەن بىرگە ءبىزدىڭ كوپ عاسىرلىق ازاماتتىڭ ادامگەرشىلىك كودەكسى دە كەتتى. ولاردىڭ ورنىن سوڭعى جيىرما جىلدا ادامگەرشىلىك ابىرويدان جۇرداي جاسى جەتكەن شالدار باستى.
(«چتو نام زاۆەششال گەرولد بەلگەر»، 16 مارتا 2015، www.forbes.kz )
***
«مەن نەمىس اۋىلدارى بىر-بىرىمەن وتە جاقىن ورنالاسقان ۆولگا جاعالاۋىندا ءوستىم. سوندا ۆولگا جاعالاۋى نەمىستەرىنىڭ ءوزارا بايلانىسى وتە ناشار ەدى. بۇل مەنى قاتتى الاڭداتاتىن.
ولاردىڭ تىلدىك، ءدىني جانە مەنتالدىك ايىرماشىلىقتارى كۇشتى بولاتىن. قازاقتاردىڭ مىناۋ الىپ ەلىندە، الىپ كەڭىستىكتە كەيبىر ماسەلەلەردە بىرلىك دەڭگەيى وتە جوعارى. باتىستا تۋعان مەن ءۇشىن بۇل مەنى قايران قالدىراتىن. بۇل وزىندىك قۇبىلىس ەدى».
***
«1986 جىلعى قايعىلى جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن مۇندا سوكپ وك اپپاراتىنان ءبىر شەنەۋنىك كەلەدى. وعان قاراعاندىدان ءبىر بىلگىش قازاق ءتىلى مال شارۋاشىلىعىنا ارنالعان نەبارى 500 سوزدەن تۇراتىندىعىن ايتادى.
سوندا نە قازاق ءتىلى – وزبەك ءتىلىنىڭ مال شارۋاشىلىعىنا ارنالعان نۇسقاسى ما(؟!) مەنى سوندا وسى شەنەۋنىككە اڭگىمەلەسۋگە شاقىرعاندا، مەن قازاق ءتىلى بەس ءجۇز ەمەس بەس ميلليون بىرلىكتەن تۇراتىندىعىن ايتتىم. ول سول جەردەن اڭگىمەنى تىيدى دا، مەنى قۋىپ شىقتى. ءبىراق شىندىعىندا سولاي عوي. الايدا قازىرگى قازاقتار بۇل جايىندا از بىلەدى».
***
«ءبىزدىڭ ارتىستەرمەن بىرگە شەتەلدە بولعان كەزىم بولدى. ءبىزدىڭ قازاقتار قازاقشا ءان ايتا باستاسا، شەتەلدىكتەردىڭ كوزى باقىرايىپ كەتەدى. بۇل ولارعا قىزىق. ال ءبىزدىڭ قازاقتار نە ىستەيدى؟ ولار وپەرادان اريالار ورىنداپ، بار كۇشتەرىمەن سكريپكانى سابالايدى. ءبىراق بۇنىمەن ەشقانداي ەۋروپالىقتى تاڭقالدىرا المايسىڭ. بۇل ەشكىمگە قاجەت ەمەس. ەگەر ءوز تىلىڭدە ءان سالىپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىڭدى تانىتا بىلسەڭ، سوندا عانا ساعان جۇرت قىزىعادى جانە سەنىڭ بەدەلىڭ ارتادى. سول ءۇشىن قازاقتاردىڭ ەڭ باستى كەمشىلىگىنىڭ ءبىرى – ەلىكتەگىشتىگى. بۇل جاعىنان ولار الدىنا ەشكىمدى سالمايدى».
***
«مەنى تاعى ءبىر ماسەلە اشىندىرادى. اۋىلدان كەلگەن جاس قىزدار بىردەن ورىس تىلىنە كوشە قويادى. ءتىپتى ءوزارا قارىم-قاتىناستا دا. ولار بىردە ءبىر بەسىك جىرىن بىلمەيدى. ال ولاردىڭ ءبارى بولاشاق انا عوي. ەگەر، ايەل-انا باسقا تىلگە، باسقا مادەنيەتكە كوشسە، مەنىڭشە، بۇل ۇلتتىڭ جويىلۋى. ايەل ءبارىن ساقتاۋى كەرەك: وشاعىن، ءتىلىن، ۇلتتىق، انالىق تەگىن، ايتپەسە، بارىنەن ايرىلاسىڭ».
***
«رۋحاني داعدارىس، مادەني داعدارىس، قالاي دەسەڭىز دە، ول ەكونوميكالىق ەمەس. ونىڭ قازاقستاندا بولۋى مۇمكىن دە ەمەس. سونىڭ ىشىندە بارىنەن بۇرىن قازاقتار كەدەيلەنە تۇسۋدە.
بارلىق جەردە قازاقتار باسقارادى، بارلىق جەردە قازاقتار باسىمدىققا يە، سويتە تۇرا، تومەندەگى قازاقتاردىڭ ءحالى مۇشكىل! ونىڭ سەبەبى نەدە؟ ويتكەنى، بارلىق جەردە ۇرلىق!»
( «ي ادا، ي شالا، ي تازا – دليا مەنيا ەدينىە كازاحي»، 4 مايا 2012، «Central Asia Monitor»)
P.S. گەراعاڭ وتە ەڭبەكقور، وپىرىپ جۇمىس ىستەيتىن. ءوزىن قازاقتىڭ ءبىر بولشەگى ساناعانىمەن، ءبارىبىر مەنتاليتەتىندە نەمىس ۇلتىنا ءتان قاسيەتتەردىڭ باسىمدىققا يە ەكەندىگىن قايتالاۋدان جالىقپايتىن. ءتىپتى قازاقستاندىق ۇلت تۋرالى يدەيا كوتەرىلگەندە دە وعان ىنتى-شىنتىمەن قارسى بولىپ، «مەن – نەمىس، سەن – قازاقسىڭ» دەپ شەگەلەگەن ەدى.
ول ءۇش ءتىلدى ەركىن مەڭگەردى، ءۇش تىلدە جازدى، ءۇش ۇلتتىڭ وكىلى بولا ءبىلدى.
اباي مەن گەتەنى سالىستىرا وتىرىپ، ەكى ۇلت ويشىلىنىڭ ورتاق، قابىساتىن ساتتەرىن اسا ۇتىمدى جەتكىزە بىلگەن، قازاق ءتىلىنىڭ مايەگىن، مانەرىن بىلەتىن اسا ءبىر قۇرمەتتى اقساقالىمىز ەدى.
وكىنىشتىسى سول، ۇلتتىڭ ۇلى «مەنىن» تۇسىنگەن، وعان ءبىر كىسىدەي جانى اشىعان گەراعاڭداي اقساقالدارىمىزدىڭ سيرەپ كەتكەنى. كۇن وتكەن سايىن ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن زيالىلارىمىزدىڭ ورنى ويسىراپ، ولاردىڭ ورنىن باساتىن ادامداردىڭ ازايىپ بارا جاتقانى قىنجىلتادى. گەراعا، جاتقان جەرىڭىز جايلى بولسىن!
دايىنداعان،
ەسەنگۇل كاپ قىزى
