فيتوتەراپيا – ەجەلگى ەمدەۋ ادىستەرىنىڭ ءبىرى. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمدەۋىنشە، سوڭعى كەزدە ەمدەلۋدىڭ بالاما تۇرىنە قىزىعۋشىلىق ارتىپ كەلەدى. ونىڭ ىشىندە بۇگىن ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزعا ارقاۋ بولاتىن دارىلىك وسىمدىكتەرمەن ەمدەلۋ سالاسى دا بار. ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانىنداعى دارىلىك وسىمدىكتەردى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى جانار جەڭىستىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدە انتيۆيرۋستىق قاسيەتى بار دارىلىك شوپتەر كءوپ ەكەن. 

– ءبىزدىڭ زەرتتەۋ باعىتىمىز قازاقستاندا وسەتىن دارىلىك جانە جەۋگە جارامدى وسىمدىكتەر. ونىڭ ىشىندە جەمىستەر دە بار، – دەيدى جانار حانىم. – ءقازىر ورتالىقتا جۋساندى (Artemisia L.) زەرتتەۋدەمىز. وسى تۇرعىدا حالىقارالىق عىلىمي ماقالالار دا جاريالادىق. ەلىمىزدە جۋساننىڭ 81-دەن استام ءتۇرى وسەدى. ونىڭ 19 ءتۇرى – ەندەميك. ءبىر وسىمدىكتىڭ ءوزىن تولىق زەرتتەۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 2-3 جىل ۋاقىت قاجەت. قازىرگى تاڭدا ورتالىقتىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى زەرتتەپ جاتقان وسىمدىكتەر الماتى وبلىسى مەن شىعىس قازاقستاننىڭ توڭىرەگىندەگى جۋسان تۇرلەرى. ماسەلەن، قازاقستاندا وسەتىن جۋسان مەن شەتەلدە وسەتىن ءتۇرىن سالىستىرعاندا 60-70 پايىز ۇقساستىق بولسا، 20-30 پايىز وزگەشەلىك بارىن بايقايمىز.

ورتالىق ديرەكتورىنىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، كوپ جاعدايدا عالىمدار وسىمدىكتىڭ ءبىر قاسيەتىن عانا زەرتتەيدى دە، وسىمدىكتەر تۇبەگەيلى تولىق زەرتتەلمەي قالىپ جاتىر.

– ال ءبىز ەڭ الدىمەن دارىلىك وسىمدىكتەردەن جالپى سىعىندىسىن الىپ، كەيىن ءارتۇرلى ەرىتكىشتەرمەن ءبولۋ ارقىلى پوليارلى، پوليارسىز قوسىلىستارىن تولىق زەرتتەپ جانە بيولوگيالىق بەلسەندىلىكتەرىن انىقتايمىز. ءارتۇرلى دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ گۇلدەرى مەن جەمىستەرى كوسمەتيكالىق ونىمدەر، تاماق جانە فارماسيەۆتيكا ءوندىرىسى، بيولوگيالىق بەلسەندى قوسپالار دايىنداۋدا كەڭىنەن پايدالانىلادى، – دەيدى جانار حانىم.

زەرتتەۋ بارىسىندا ورتالىق ماماندارى وسىنداي ءارتۇرلى باعىتتاردى تولىعىنان قاراستىرادى.

– قازاقستاندا وسەتىن دارىلىك وسىمدىكتەردى زەرتتەۋگە باكالاۆر، ماگيستر جانە دوكتورانت ستۋدەنتتەر دە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنا اتسالىسادى. دارىلىك وسىمدىكتەردى زەرتتەۋ ورتالىعىندا جۋساندى فۋندامەنتالدى زەرتتەۋ بويىنشا 2017-2022 جىلداردى قامتيتىن عىلىمي جوبالار بار. ودان بولەك، تەرى اۋرۋلارىنا ەم بولاتىن دارىلىك وسىمدىكتەر باعىتىندا زەرتتەۋ جاساپ جاتىرمىز. وسى جوبا اياسىندا اۆستراليانىڭ گريففيت ۋنيۆەرسيتەتىمەن بىرگە جۇمىس ىستەيمىز. ويتكەنى وزىمىزدە وسىمدىكتىڭ تەرى اۋرۋلارىنا بايلانىستى بەلسەندىلىگىن انىقتاۋ مۇمكىندىگى جوق، تەك شەتەلدە انىقتالادى، – دەيدى عالىم.

ورتالىق باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، وسىمدىكتەردەن الىنعان سىعىندىلاردى گريففيت ۋنيۆەرسيتەتىمەن بىرگە زەرتتەپ، وتە جاقسى بەلسەندىلىك كورسەتكەنى انىقتالعان. وسى تاقىرىپتا قازۇۋ دوكتورانتى ايدانا قۇدايبەرگەن «جاس عالىم» جوباسىنا قاتىسىپ، 54 ملن تەڭگەنىڭ جوباسىن جەڭىپ العان. جانار جەڭىس شاكىرتتەرىنىڭ مۇنداي جەتىستىكتەرگە جەتۋى ءۇشىن كوپ تەر توككەنىن العا تارتتى. ءتىپتى شەتەلدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، ستۋدەنتتەردىڭ ەلدە جوق تەحنولوگيالاردى مەڭگەرۋىنە سەپتىگىن تيگىزگەن. تانگە داۋا بولاتىن تۇنبانى تابيعاتتان الاتىن عالىم باستاپقىدا قيىندىقتىڭ از بولماعانىن ايتتى.

– بۇرىن زەرتتەۋ ءۇشىن وسىمدىكتەردى جيناپ، كەپتىرىپ، ۇساقتاپ، 10-20 كەلىدەن شەتەلگە الىپ كەتەتىنبىز. ويتكەنى وسىمدىك ەكستراكتىسىن الۋعا مۇمكىندىك بولمادى. ال ءقازىر گرانتتار مەن ۋنيۆەرسيتەت قولداۋىنىڭ ارقاسىندا روتورلى بۋلاندىرعىش جانە شوپتەردەن ەكستراكت الاتىن ارناۋلى ىدىستار الدىق. بۇدان كەيىن شەتەلگە باياعىداي 20 كەلى ءشوپ ەمەس، 500 گر نەمەسە ءبىر كەلى ەكستراكت قانا الىپ كەتەمىز، – دەيدى ول.

ءبىراق پاندەميانىڭ اسەرىنەن ءقازىر شەتەلگە شىعۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دارىلىك وسىمدىكتەردى زەرتتەۋ ورتالىعىنا جوبالارعا بولىنگەن گرانتتار ەسەبىنەن سوربەنتتەر، باعانالى حروموتوگرافيا، ءارتۇرلى ەرىتكىشتەر ساتىپ الىنعان. وسىلايشا ءقازىر وسىمدىكتەردى وڭدەپ، ونىڭ قۇرامىن انىقتاۋ سەكىلدى جۇمىستار ورتالىقتىڭ وزىندە جاسالۋدا.

– مىسالى، جوعارى ەففەكتيۆتى سۇيىقتىق حروموتوگرافياسى (HPLC) ارقىلى بيولوگيالىق بەلسەندى قوسىلىستاردى انىقتاۋعا بولادى. بىزدەگى وسىنداي ەكى قۇرىلعىنىڭ ءبىرى وڭتۇستىك كورەيادا، ءبىرى جاپونيادا جاسالعان، – دەيدى جانار حانىم.

عالىمنىڭ زەرتتەۋ وبەكتىلەرىنىڭ اراسىندا ءوزىمىزدىڭ قاراپايىم الما دا بار. كۇندەلىكتى تۇتىناتىن بۇل جەمىستىڭ دەرتكە داۋا بولاتىن قاسيەتىنە اسا ءمان بەرمەيمىز. سويتسەك، ونىڭ كەيبىر تۇرلەرى قاتەرلى ىسىككە قارسى تۇرۋعا قاۋقارلى ەكەن. ارينە، ناۋقاستىڭ ايىعىپ كەتۋىنە بۇل تولىق كەپىل بولا المايدى. دەگەنمەن «التىن شىققان جەردى بەلدەن قاز» دەمەي مە، قازاق؟!

– الماتى المانىڭ وتانى بولعاندىقتان، 5-6 ءتۇرىن، مىسالى، «گولدەن دەليشەس»، «كراسنىي كرەپسون»، «اپورت»، «امەريكانكا»، ودان بولەك، وزبەك الماسىنىڭ ءبىر ءتۇرىن زەرتتەدىك. تالعار مەن قاسكەلەڭ جاقتاعى الما باقتاردىڭ ءارقايسىسىنان الىپ، بىر-بىرىمەن سالىستىردىق. ولار قاتەرلى ىسىككە قارسى وتە جاقسى بەلسەندىلىك كورسەتىپ جاتىر. ونى دا ارى قاراي زەرتتەۋىمىز كەرەك، – دەيدى ورتالىق باسشىسى.

2020 جىلدىڭ 3-17 ءساۋىر ارالىعىندا «عىلىم قورى» كوروناۆيرۋس ينفەكسياسىنىڭ تارالۋىنا جول بەرمەۋگە جانە ونىڭ سالدارىن جويۋعا باعىتتالعان ءتيىمدى شەشىمدەر تابۋ ماقساتىندا «ستوپ-كوروناۆيرۋس» كونكۋرسىن ۇيىمداستىردى. بايقاۋعا بۇكىل قازاقستاننان 140-تان استام ءوتىنىش كەلىپ تۇسكەن. كوروناۆيرۋسقا قارسى كۇرەس بويىنشا عالىمدار، كاسىپكەرلەر مەن مەديسينا قىزمەتكەرلەرى ءوز جوبالارىن ۇسىنعان. سونىڭ ىشىندە جانار جەڭىس 39 ءفيناليستىڭ اراسىنان تابىلدى. عالىم كوروناۆيرۋسقا قارسى تۇنبا ازىرلەۋ يدەياسى قالاي پايدا بولعانىن بايانداپ بەردى.

– 2003 جىلدان باستاپ SARS-CoV دەگەن ۆيرۋس قىتايدا گونكونگتا تارالدى. سول كەزدەن باستاپ عالىمدار ەمدىك وسىمدىكتەردىڭ كوروناۆيرۋسقا قارسى قاسيەتتەرىن زەرتتەي باستادى. ناتيجەسىندە كوپتەگەن دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ۆيرۋسقا قارسى قاسيەتى بار ەكەنى جانە اسەر ەتۋ مەحانيزمدەرى ءارتۇرلى بولاتىنى انىقتالعان. قازاقستاندا وسەتىن وسىنداي دارىلىك وسىمدىكتەردەن كوروناۆيرۋسقا قارسى تابيعي بەلسەندى قوسپا جاساۋ تۋرالى عىلىمي جوبا دايىندادىق. سول جوبامىز بايقاۋدا فينالعا شىقتى.

پاندەميا باستالىپ، ەلدە ءدارى تاپشىلىعى بايقالعان تۇستا قالاداعى جەكە كلينيكالار جانار جەڭىستىڭ تۇنبالارىنا تاپسىرىس بەرەدى. عالىم وزىمىزدە وسەتىن، ءبىراق كوۆيدكە قارسى بەلسەندىلىگى زەرتتەلگەن وسىمدىكتەردى قوسىپ، «تۇماۋ ءشارباتىن» جاساپ شىعارعان.

– ءبىرىنشى دايىنداعان رەسەپتە تەك جەۋگە بولاتىن وسىمدىكتەر قولداندىم. سوندىقتان ۋلىلىعىنا دا الاڭدامايمىن. بارلىعىنىڭ دالەلدەنگەن عىلىمي نەگىزى بار، دوزاسى ستاندارتتى. بالالار دا قابىلداسا جارايدى. كەيىن جوتەل مەن دەمىكپەگە دەپ، ارنايى سۇرانىس ارتا باستاعان سوڭ، ەكىنشى رەسەپتى دايىندادىق. ول جەردە دارىلىك وسىمدىكتەر كوبىرەك، – دەيدى جانار حانىم.

ادەتتە كوۆيدتەن ادامدار السىرەپ، سالماق تاستايدى. دارىلەردىڭ اسەرىنەن كەيبىر ناۋقاستاردىڭ ديابەتى كوتەرىلىپ كەتەدى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، بۇل ۆيرۋس قاندى قويۋلاندىرىپ، قاي جەرىڭ ءالسىز بولسا، سول جەردەگى اۋرۋدى اسقىندىرادى.

– وسى قاسيەتتەردى ەسكەرە كەلە، وكپەنى قۋاتتايتىن، قاقىرىق تۇسىرەتىن، قاندى سۇيىلتاتىن، قانداعى مايلاردى جوعالتىپ، قان اينالىمىن جاقسارتاتىن، كۇش-قۋات بەرىپ، ۇيقىنى تەڭشەيتىن قاسيەتى بار وسىمدىكتەردى قوستىق. جالپى، ءبىر جىلدان بەرى ەشقانداي كەرى اسەرى (اللەرگيا) بولمادى. قولدانعان جاندار تەز ارادا جازىلىپ، وزدەرىنىڭ العىستارىن ايتىپ جاتىر.

اللەرگيا دەمەكشى، بۇل ماۋسىمدىق دەرت تە كوپتەگەن ادامنىڭ ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر. عالىم مۇنىڭ ءبىر سەبەبى باۋىردان بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتتى. نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇرگىزىلگەن سىناق ناتيجەسى بويىنشا بۇل دارىلىك تۇنبا باۋىر جاسۋشالارىنىڭ جاڭارۋىنا اسەر ەتكەن.

– كوكتەم-جاز مەزگىلدەرىندە مۇرنى بىتەلىپ، كوزى ءىسىپ كەتەتىندەر وسى ءدارىنى ىشسە اللەرگياسى باسىلادى. ءبىزدىڭ ەكىنشى رەسەپتىمىز باۋىر جاسۋشالارىنىڭ كوبەيۋىنە اسەر ەتەتىنىن زەرتتەدىك. ودان بولەك، بىلتىر تەرى اۋرۋىنا شالدىققان ءبىر كىسى «يممۋنيتەتىمدى كوتەرسەم» دەپ، ءدارىمىزدى الدى. كەيىن دەرتىنەن ايىققانىن ايتتى. نەگىزى، تەرى اۋرۋى دا كەي كەزدە باۋىرعا بايلانىستى. مىنە، تۇماۋ، جوتەل، كوۆيدتەن بولەك، وسىنداي دا جاقسى ناتيجەلەر كورسەتىپ جاتىر، – دەيدى جانار جەڭىس.

ونىڭ ايتۋىنشا، كوۆيدكە قارسى تۇنبانى كوۆيدتىڭ جەڭىل تۇرىندە اۋىرىپ جاتقان ادامدار نەمەسە ەمدەلىپ شىققان، ءبىراق تولىق قاقىرىعى تۇسپەگەن، السىرەگەن جاندار قابىلداپ، تولىق جازىلىپ شىققان. ال قاتتى اۋىرىپ تۇرعان ناۋقاستارعا بەرەتىن مۇمكىندىك بولماعان.

– ويتكەنى ولار اۋرۋحانادا بولدى. باتىس مەديسيناسىندا جۇرگەندەردىڭ كوبىسى وسىمدىكتىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن تاني بەرمەيدى. ال ەمدەلىپ شىققان پاسيەنتتەردى ۆيرۋستىڭ بەتى قايتقانىمەن، قاتتى السىرەپ، قۇرعاق جوتەل قينايدى ەكەن. ماعان وسىنداي كىسىلەر حابارلاسىپ، ءبىزدىڭ تابيعي قوسپانى ون كۇننەن ەكى اپتاعا دەيىنگى ۋاقىتتا پايدالانىپ، وسى ۋاقىت ارالىعىندا قاقىرىعى ءتۇسىپ، كۇش-قۋاتى قالپىنا كەلگەنىن ايتىپ، العىستارىن ءبىلدىرىپ جاتىر، – دەيدى ول.

جانار حانىم دارىلىك قوسپانىڭ قۇرامىندا جالبىز، قىزىلميا وسىمدىكتەرى، قالامپىر جانە تۇيمەداق شوپتەرى مەن پايدالى وسىمدىكتەر بارىن ءسوز ەتتى. عالىم: «قازاق حالقىندا دارىلىك وسىمدىكپەن ەمدەۋ بۇرىننان بار. كەزىندە وبا سياقتى اۋرۋ ءتۇرى تاراعاندا وسىنداي ەمدىك وسىمدىكتەرمەن ەمدەگەن. اتالمىش قوسپا سۋسامىر، قان قىسىمى، برونح دەمىكپەسى بارلارعا جاقسى كومەكتەسەدى. بۇل ءدارىنى اۋرۋ دەڭگەيىنە قاراي قولدانادى. جاستار نەمەسە يممۋنيتەتى جوعارى جاندارعا قىسقا ۋاقىتتا جاقسى كومەكتەسەدى، ال جاسى ۇلكەن نەمەسە سوزىلمالى اۋرۋى بار ادامدارعا ءبىرشاما ۇزاق ۋاقىت قابىلداۋدى قاجەت ەتەدى، – دەيدى.

جاپونيا، جۇڭگو، وڭتۇستىك كورەيا سەكىلدى ەلدەردىڭ الدىڭعى قاتارلى جوعارى وقۋ ورىندارىندا جۇمىس ىستەگەن قازاق قىزى الداعى ۋاقىتتا اتالعان ءدارىنى ءوندىرۋ ءۇشىن قازۇۋ جانىنان شاعىن زاۋىت سالىناتىنىن ايتتى.