ديپلوماتتىڭ بۇل جولعى ماقالاسى - سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىن توقايەۆ باسقارعان كەزەڭگە جانە سول تۇستاعى قازاق ءتىلىنىڭ احۋالىنا ارنالدى.
2000-شى جىلداردىڭ باسىندا مادەنيەت مينيسترلىگىندەگى ءتىل كوميتەتى مەمورگانداردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانۋ دەڭگەيىنە مونيتورينگ جاساپ، ناتيجەسىن ۇكىمەتكە جىبەرىپ وتىراتىن.
مونيتورينگ بويىنشا ءسىم مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىسىن ءبىر جىلدا 17 پايىزدان 60 پايىزعا كوتەرىپ، مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولار اراسىندا كوش باستادى.
ول قالاي ىسكە اسىرىلدى؟ سىم-دەگى قۇجاتتاردى مەملەكەتتىك تىلدە قالىپتاستىرۋ ءبولىمىنىڭ (قمتقب) باسشىسى رەتىندە ايتارىم، بۇعان قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسىن كەڭەيتۋگە مۇددەلى ديپلوماتتار توبىنىڭ جان-جاقتى ويلاستىرىلعان، كەشەندى ءىس-شارالارعا قۇلشىنىسپەن ارالاسۋىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزدىك.
ارينە ەڭ الدىمەن سول شارالاردى مىندەتتەۋگە قۇقىقتىق بازاسىن بەكىتىپ بەرىپ، اتالعان ديپلوماتتاردىڭ ەرىكتى دە بەلسەندى اتسالىسۋىنا قولايلى احۋال تۋعىزعان مينيستر توقايەۆتىڭ پارمەنى مەن قولداۋىنسىز ول جەتىستىككە جەتە مۇمكىن ەمەس ەدى.
ءبىر بۇيرىقتاعى ءتورت تالاپ
توقايەۆ كەلگەن تۇستا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2001-2010 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ تۋرالى بۇرىنعى مينيستر ە.ىدىرىسوۆتىڭ بۇيرىعى بار-تىن.
وندا بىلاي دەلىنگەن:
- قۇجاتتاردى ورتالىق اپپارات پەن شەتەلدىك مەكەمەلەردىڭ قۇرىلىمدىق بولىمشەلەرىندە تىكەلەي مەملەكەتتىك تىلدە ازىرلەۋ؛
- باسشىلارىنا مەملەكەتتىك تىلدەگى قۇجاتتاردى ازىرلەۋگە قاتىستى جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەۋ؛
- ديپلوماتيالىق قىزمەتتە قازاق ءتىلىن ەنگىزۋ ماسەلەسى بويىنشا ءىس جۇزىندە كومەك كورسەتۋ؛
- ءسىم ورتالىق اپپاراتىنىڭ جانە شەتەلدىك مەكەمەلەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە قازاق ءتىلىن ساپالى وقىتۋدى ۇيىمداستىرۋ...
ءبىراق بۇل مىندەتتەردى ورىنداۋ ايتۋعا عانا وڭاي ەدى.
ودان باسقا مينيستر ە.ىدىرىسوۆتىڭ 2001 جىلعى تاعى بۇيرىعىندا:
سىم-گە جاڭا مامانداردى قابىلداۋ كەزىندە ءاربىر بولىمدە قۇجاتتاردى مەملەكەتتىك تىلدە جازا الاتىن كەمىندە ەكى ماماننىڭ بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ؛
قابىلداۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنا قۇجاتتاردى مەملەكەتتىك تىلدە قالىپتاستىرۋ ءبولىمىنىڭ باستىعىن ەنگىزۋ؛
مينيسترلىكتەگى قۇجاتتاردى مەملەكەتتىك تىلدە تولتىرا الاتىن قىزمەتكەرلەر ءتىزىمىن ازىرلەپ، ولارعا ۇستەمە اقى تولەۋ مىندەتتەرى قويىلعان ەدى.
بۇل قيىن شارۋا بولاتىن. ءقازاقتىلدى ديپلوماتتار اۋدارمانىڭ استىندا قالىپ، قازاق ءتىلىن بىلگەندىكتەن عانا ءورىستىلدى ارىپتەسىنە قاراعاندا جۇمىستى بىرنەشە ەسە كوبىرەك ورىنداۋعا ءماجبۇر بولدى.
ەسەسىنە قازاقشا بىلمەيتىن ديپلوماتتار مەملەكەتتىك تىلدە قۇجات ازىرلەۋدەن ۇنەمى بوس بولۋشى ەدى. بۇگىندەرى ولاردىڭ سابى ازايدى دەگەنگە سەنگىم كەلەدى...
ولار ءقازاقتىلدى ديپلوماتتاردىڭ باستان وتكەرگەن قيىندىعىنان بەيحابار ەدى. ولار ءۇشىن ارىپتەستەرىنىڭ يىعىنا اۋىر سالماق ءتۇسىپ جاتقانىن سەزگەن كۇندە، بىلمەگەن كەيىپ تانىتۋ وڭاي بولاتىن.
ءقازاقتىلدى ديپلوماتتار مەملەكەتتىك تىلگە قاتىسى بار ءىس-شارالاردان ۋاقىت تاۋىپ قالىس قالماۋعا تىرىساتىن. سونداي ديپلوماتتاردىڭ قاتارىنان ر.احمەت، ب.ءالىقۇلوۆ، ب.وتەگەن، ا.ابىشيەۆ، س.سايلاۋ قىزى، ا.ساپاربەكوۆ، ب.ارىن، ى.داۋرەنبەك، ا.ەلەمەسوۆ، ب.باتىرشايەۆ، د.ابايەۆ، ت.شالعىنباي سىندى ارىپتەستەردى كورۋگە بولاتىن.
توقايەۆتىڭ ورالۋى
قاراپ وتىرسام حاتتاردى مەملەكەتتىك تىلدە جازۋدىڭ سىم-دە كەڭىنەن كۇش الىپ، العا باسۋى توقايەۆتىڭ مينيستر بولعان تۇسىندا ورىن العان ەكەن. اعىلشىن تىلىنەن تىكەلەي قازاقشاعا اۋدارىلىپ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە جولداناتىن قۇجاتتاردى ول كىسى «نەلىكتەن ورىسشاسى جوق» دەپ كەرى قايتارمايتىن، ءبىر ەسكەرتۋ دە جاساماي-اق قول قويىپ بەرەتىن. ول مەن ءۇشىن وراسان زور مورالدىق قولداۋ ەدى.
ءقازاقتىلدى ب ا ق سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىن سىن ساداعىنا العان سول ءبىر شاقتا ق.توقايەۆتىڭ ۆەدومستۆوعا قايتا ورالۋى كۇردەلەنگەن جاعدايدى تۇزەپ، ءىستى وڭعا باستىرۋعا جول اشتى.
ونىڭ العاشقى نىشانىن پارلامەنت مىنبەرىندە ءسوز سويلەگەن توقايەۆقا قاتىستى «جاس الاشتا» جارىق كورگەن «توقايەۆ قازاقشاعا توسەلىپ قالىپتى» دەگەن ماقالادان اڭعارىپ ەدىم.
بۇعان قۋاناتىنداي رەتى باردى. ويتكەنى وسى ماقالادان كەيىن ول كىسىنىڭ ورىس تىلىندە دايىنداعان بايانداماسىن مەملەكەتتىك تىلگە اۋدارۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن سەزىپ، ونى ءوز قولىما العانىم دۇرىس بولعان ەكەن دەپ شەشتىم. ق.توقايەۆ سول اۋدارماعا از-مۇز وزگەرىس ەڭگىزگەنىن قورگەندە ول كىسىنىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋدى تەرەڭ مەڭگەرە باستاعانىن بايقادىم.
توقايەۆ مينيسترلىككە كەلىسىمەن مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى كەز-كەلگەن قۇجات بولسىن، ءىس-شارا بولسىن بارشاسىنا جان-جاقتى قولداۋ كورسەتە باستادى.
سونىڭ ءبىرى 2002 جىلعى 19 ماۋسىمداعى بۇيرىق.
مەملەكەتتىك تىلدە بەلسەندى ءىس جۇرگىزگەن 17 ديپلوماتقا 20 پايىزدىق ۇستەماقى تولەنە باستالۋى ىنتالاندىرۋدىڭ ءىس جۇزىندەگى العاشقى قادامى ەدى. سونداي-اق مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن جانە ونى دامىتاتىن ديپلوماتتاردىڭ جالاقىسىنا 30 پايىزعا دەيىن ۇستەماقى تولەۋ 2003 جىلعى ءسىم بيۋدجەتىن قاراستىرۋ كەزىندە ەسەپكە الىنعان ەدى.
مەملەكەتتىك ءتىلدى ءىس جۇزىندە دامىتۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرى قمتقب-دا توقسان سايىن باعالانىپ وتىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە ۇستەماقى تولەنەتىن قىزمەتكەرلەر قۇرامىنا قاجەتتىلىگىنە قاراي وزگەرىس ەنگىزۋ مىندەتتەرى قويىلدى.
ديپلوماتتار قالاي قازاقشا وقىدى؟
2002 جىلعى 9 جەلتوقساندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ قاتىستى تاعى ءبىر شەشىم قابىلداندى.
بۇعان ساي مينيسترلىكتە جانە ونىڭ شەتەلدەگى مەكەمەلەرىندە اپتانىڭ ءاربىر جۇما كۇنى «مەملەكەتتىك ءتىل كۇنى» ەتىپ جاريالاندى. سول كۇنى ءىس قاعاز تەك مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلدى.
ءدال سول جىلى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن ءسىم قاراستى قۇرىلىمدار ءاربىر 6 ايدا، شەتەلدەگى مەكەمەلەر جىلىنا ءبىر رەت تەكسەرۋدەن ءوتىپ وتىردى. ءاربىر دەپارتامەنت جانە ءبولىم باسشىلارى ءسىم جانىنان قۇرىلعان مەملەكەتتىك ءتىل كوميسسياسى الدىندا جىلىنا ەكى رەت ەسەپ بەرىپ وتىرۋعا مىندەتتەلدى.
حالىقارالىق قاتىناستار سالاسىنداعى تەرميندەردى ءبىر ىزگە ءتۇسىرۋ ءۇشىن 2002 جىلدىڭ مامىرىندا ءسىم جانىنان قۇرىلعان مەملەكەتتىك ءتىل كوميسسياسى جۇمىسىن ناتيجەلى جۇرگىزىپ وتىردى.
ديپلوماتتار ءۇشىن ازىرلەنگەن كومەكشى انىقتامالىق قۇرالدار تالقىعا سالىندى. تەرمينولوگيالىق بىرىزدىلىك ماسەلەسى ءسوز بولىپ، ديپلوماتتاردىڭ پىكىرىن ءبىلۋ ماقساتىندا اركەز 30 شاقتى ساياسي قازاقشا تەرميندەر بەرىلىپ، ونىڭ ورىسشا بالاماسىن تابۋ تاپسىرىلدى.
بۇل ديپلوماتتاردىڭ ءبىر جاعىنان قازاقشا ءبىلىم دەڭگەيىن انىقتاۋعا كومەكتەسسە، ەكىنشى جاعىنان تىلدىك الەۋەتىن ارتتىرىپ، قابىلەتىن شىڭداپ وتىرۋعا جاردەمدەستى.
وسى وتىرىستا اپتا ىشىندە جارىق كورگەن مەملەكەتتىك تىلدەگى باسىلىمداردىڭ وتكىر ماتەريالدارىنا شولۋ جاسالدى. مينيسترلىكتەگى بارلىق ديپلوماتتارعا ءىس-قاعازدى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋگە ۇيرەتۋدىڭ جاڭا ءبىر جوباسى ىسكە اسىرىلدى.
وعان سايكەس مينيسترلىككە قاراستى قۇرىلىمدار قىزمەتكەرلەرىن ەكى اپتاعا تاجىريبەدەن وتكىزۋ ءۇشىن قمتقب-عا (قۇجاتتاردى مەملەكەتتىك تىلدە قالىپتاستىرۋ ءبولىمى) جىبەرىپ وتىردى. قىزمەتكەر ەكى اپتانىڭ ىشىندە ءىس- قاعازدى مەمتىلدە جۇرگىزۋدىڭ قىر-سىرىن ۇيرەندى.
قازاق گازەتتەرىن وقىپ ۇيرەنۋمەن قاتار ۇلتتىق تانىم، سالت-سانا جانە ءداستۇر تۋرالى تاعىلىم الدى. مەملەكەتتىك ءتىل ۇيرەتۋ ءۇشىن وقىتۋ كابينەتى ءبولىنىپ، ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنەن 6 وقىتۋشى شاقىرىلدى.
ولار 140 قىزمەتكەردەن تۇراتىن ديپلوماتتارعا، سونداي-اق جاۋاپتى ورىنداعى 3 قىزمەتكەرگە ساباق بەردى. جۇمىس كوپتىگىنە بايلانىستى ديپلوماتتار اراسىندا كۋرستارعا قاتىسا الماعاندار بولدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەي-اق ديپلوماتيالىق ءىس-ساپارلارعا كەتەتىنىن بىلەتىندەر كۋرستارعا كەلۋگە قۇلىقسىزدىق تانىتىپ ءجۇردى.
رەسەيلىك گازەتتەردىڭ ۇلەسىن ازايتتىق
قازاقستانداعى شەتەل ەلشىلىكتەرىنە ورىسشا جازىلاتىن نوتالارعا مەملەكەتتىك تىلدەگى ءماتىنىن جاساپ، ورىس تىلىندەگى نۇسقانىڭ الدىنا قوياتىن بولدىق.
بۇل شەتەل ەلشىلىكتەرىنە اسەر ەتتى. بۇعان دەيىن تەك ورىسشا، اعىلشىنشا بىلەتىندەردى عانا قىزمەتكە الاتىن ەلشىلىكتەر ەندىگى جەردە قازاق ءتىلىن بىلەتىن مامانداردى ىرىكتەپ الۋدى كۇن تارتىبىنە قويدى. سىم-گە كەلەتىن گازەت-جۋرنالدارعا ساراپتاما جۇرگىزىلىپ، مينيسترلىكتىڭ كوبىنەسە رەسەيلىك گازەتتەرگە جازىلعانى بەلگىلى بولدى. قازاق گازەتەرى ولاردىڭ 2 پايىزىن عانا قۇرايتىنى انىقتالدى. سوعان بايلانىستى ۆەدومستۆو كىتاپحاناسىنا قازاقشا گازەت-جۋرنالداردىڭ تۇرلەرىن كوبەيتۋ جونىندە مىندەت قويىلدى.
شەت تىلدەن مەملەكەتتىك تىلگە اۋدارما جاسايتىنداردىڭ ءتىزىمى ازىرلەندى. اعىلشىن مەن فرانسۋز تىلدەرىنەن تىكەلەي قازاقشاعا اۋدارما جاساۋ پراكتيكاسى قولعا الىندى.
قابىلداۋ كوميسسياسىنىڭ وتىرىسىندا مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى كوپتەگەن ساۋال قويىپ ءجۇردىم. بۇل سىم-گە جۇمىسقا تۇرعىسى كەلەتىن ماماننىڭ ءتىل ساياساتىنا قاتىستى كوزقاراسىن وزگەرتۋگە كوپ كومەكتەستى. سونىڭ وزىندە قازاقشا قاقپايتىندار كونكۋرستان ءوتىپ كەتىپ، كەيىن ولاردىڭ قىزمەتتە جۇرگەندەرىن بايقاۋ قيىن ەمەس ەدى.
2004 جىلى قمتقب-دە قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە ديپلوماتيالىق ءىس جۇرگىزۋ ارنالعان انىقتامالىق سوزدىك شىعارۋ ءىسىن قولعا الدىق. 7 بولىمنەن تۇراتىن انىقتامالىق سوزدىككە ديپلوماتيادا ءجيى قولداناتىن سوزدەردىڭ قازاق تىلىندەگى ناعىز بالامالارى ەندى.
سونىڭ ناتيجەسىندە ەلشىلىكتەردەن قازاق تىلىندەگى حاتتاردىڭ ءتۇسۋى جيىلەي باستادى. بۇل تۇرعىدا تاڭدانىسىمدى تۋدىرعان ءبىر جايتتى ايتپاي كەتكەنىم ءجون بولماس.
بەرگەن تاپسىرمالارعا سايكەس بارلىق ەلشىلىكتەردەن حاتتاردى قازاق تىلىندە الىپ جاتقانىمىزدا مۇحتار شاحانوۆ باسقاراتىن قازاقستاننىڭ قىرعىزستانداعى ەلشىلىگىنەن جاۋاپ حات ورىس تىلىندە كەلدى. شىنى كەرەك بۇل مەن ءۇشىن ءالى كۇنگە تۇسىنىكسىز.
ديپلوماتتىڭ كەنەسارىعا قاتىستى ساۋالى
سىم-دەگى قازاق ءتىلىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋ ماقساتىندا كورنەكتى قوعام قايراتكەرلەرىمەن جۇما سايىن كەزدەسۋلەر وتكىزدىك. ولاردىڭ اراسىندا شەرحان مۇرتازا، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، امانگەلدى ايتالى، دۇكەنباي دوسجان، كەڭەس يۋسۋپوۆ سەكىلدى تانىمال تۇلعالار بار ەدى.
حالىق قاھارمانى ءا.مامبەتوۆتى ديپلوماتتارمەن كەزدەسۋگە الىپ كەلەردە قىزىق وقيعا ورىن الدى.
سول كەزدەسدۋە ءبىر ديپلومات: «شەتەلدىڭ سپەكتاكلدەرىن ساحنالاي بەرۋ قانشالىقتى قيسىندى؟ كەنەسارى سىقىلدى ۇلتتىق گەروي تۋرالى سپەكتاكلدەردى نەلىكتەن قويمايسىزدار؟» دەگەن ساۋال قويدى.
«ويباي-اۋ، قيىن عوي. وندا قىرعىزداردى قايتەمىز؟..» دەگەن ءازىربايجان اعامىز نە ايتارىن بىلمەي توسىلىپ قالدى.
سول كەزدە الگى ديپلومات: «ۇلتتىق گەرويلارىمىزدى حالىققا تەاترلار ارقىلى تانىتىپ، جاس ۇرپاقتىڭ ۇلتجاندىلىعىن وياتۋدا كورشىلەرىمىز ورىستاردان، قىرعىزداردان قىسىلاتىن بولساق، وندا تاۋەلسىزدىكتى نەسىنە الدىق؟» دەپ اعىنان جارىلعان ەدى.
توقايەۆتىڭ قولداۋىمەن ىسكە اسىرىلعان كوزگە كورىنبەيتىن قانشاما جۇمىس مينيسترلىكتەگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كوكجيەگىن كەڭىتىپ، ديپلوماتياداعى ءتىل ساياساتىنا جاڭا رەڭك بەرگەن ەدى.
مۇرسال - ءنابي تۇياقبايەۆ،
عالىم ديپلومات
ماقالانى كوشىرىپ باسۋ ءۇشىن رەداكسيا رۇقساتىن سۇراۋ قاجەت
