– ەلىمىزدىڭ جوعارى ءبىلىم وردالارىنىڭ قاراشاڭىراعى – قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە ريزاشىلىعىمدى بىلدىرە وتىرىپ، ۇستازدارىم مەن عىلىمي جەتەكشىلەرىمە العىسىم شەكسىز ەكەنىن ايتقىم كەلەدى. العاشقى دەكاندارىمىز قازيي ۇرگەنىشبايەۆ پەن قاليموللا حالىقوۆ بولدى. سونداي-اق ايگىلى ۇستازدار يۋريي باسين، سۇلتان سارتايەۆ، اساباي مامىتوۆ، الەكسەي حۋدياكوۆ، ساعىندىق بايسالوۆ، ەركىن جاكىشيەۆ، اناتوليي ديدەنكو جانە تاعى باسقا كورنەكتى پەداگوگتاردان ءتالىم الدىق. ءبىزدى قايتالانباس اكادەميكتەر سالىق زيمانوۆتىڭ، عايرات ساپارعالييەۆتىڭ ساباقتارى ءتانتى ەتتى. ولاردىڭ تەرەڭ ءبىلىمى، بىلىكتىلىگى مەن شەشەندىگى بولاشاق ماماندىعىمىزدىڭ قۇپيالارىن بىلۋگە جول اشتى. عىلىمعا شىن بەرىلگەن وسىنداي تۇلعالارمەن شىعارماشىلىق قارىم-قاتىناس كاسىبي شىڭدالۋىمىزعا، بولاشاعىمىزدى ايقىنداۋىمىزعا سەبەپ بولدى.
– ستۋدەنت كەزىڭىزدە كىم بولۋدى، قانداي بيىكتەردى باعىندىرۋدى ارماندادىڭىز؟ بۇگىندە سول ارمان-ماقساتىڭىزعا جەتتىڭىز بە؟
– ارينە، جارقىن بولاشاق تۋرالى ارماندادىم، الايدا تاعدىر ماعان قانداي توسىن سىي دايىنداپ قويعانىن بولجاي العان جوقپىن. جاسىراتىنى جوق، سوت نە پروكۋرور بولۋ مەنىڭ ماقسات-ارمانىم بولدى. ءبىراق جوعارعى سوتتىڭ ءتوراعاسى، باس پروكۋرور بولۋ ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرمەيتىن ارمان بولاتىن. ەكى جىل بۇرىن ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋلەردىڭ بىرىندە اۋديتوريادان: «جوعارعى سوتتىڭ ءتوراعاسى بولۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراق قويىلدى. ول جىگىتتىڭ سۇراعى، ارينە، جاساندىلىقسىز، تابيعيلىعىمەن ەرەكشەلەنىپ تۇردى. وسى تەكتەس سۇراقتار ءارقاشان الدىمنان شىعادى. قىسقاشا جاۋاپ بەرسەم، بىرىنشىدەن، ونداي بيىكتەرگە اپاراتىن جولدىڭ ۇزاقتىعىمەن قاتار، وي-شۇقىرى دا كوپ بولادى. سول ءۇشىن كەزدەسكەن ساتتىلىكتەر مەن قيىندىقتاردى بىردە تەز، بىردە باياۋ ەڭسەرۋ كەرەك. وسىنداي سىن ساتتەردە جولدان اداستىرماس، باعىت-باعدارىمدى ايقىندايتىن كومپاسىم ءوز ۇستانىمىم بولدى. ول – ەڭ الدىمەن تاڭداعان ماماندىعىڭا ادالدىق جانە ادامداردى جاقسى كورۋ. مەنىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرىمنىڭ نەگىزىندە تەك قانا ەڭبەك جاتىر. ەكىنشىدەن، ءبىلىمىڭدى ۇنەمى ۇشتاستىرىپ، دامىتىپ وتىرۋ كەرەك. ەشكىم بىردەن ءبارىن ءبىلىپ تۋمايدى، بۇل ۇلكەن جانە كۇردەلى جۇمىستىڭ ناتيجەسى. ءتىپتى تەرەڭىنە ۇڭىلەر بولساق، ساتتىلىك ءوز-وزىڭدى قامشىلاۋمەن جەڭۋدەن باستالادى.
– ءوزىڭىز وقىعان جىلداردا كۋرستاستارىڭىزبەن، ۇستازدارىڭىزبەن وتكىزگەن جىلى ەستەلىكتەرىڭىزبەن بولىسسەڭىز.
– ءبىز وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارى ارمان قالا – الماتىعا رەسپۋبليكانىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلدىك. العاشقى ساتتەن باستاپ سول ۋاقىتتاعى ەل استاناسىنىڭ ەرەكشە ەنەرگياسىمەن بىرگە، ءوزىمىز قۇجات تاپسىرعان وقۋ ورنىندا قالىپتاسقان ۇلكەن كونكۋرستى سەزىندىك. ءارقايسىمىز ارمانداعانداي قازۇۋ-دىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى اتاندىق. زاڭگەر ماماندىعىنىڭ مارتەبەسى ءار كەزدە دە وزەكتى بولاتىنىنا سەندىك. ءبىز بۇل سالانى سانالى تۇردە تاڭدادىق.
كۋرستاستارىمىزدىڭ باسىم بولىگى اسكەر قاتارىندا قىزمەت ەتكەن نەمەسە زاۋىت-فابريكا، كولحوز-سوۆحوزداردا جۇمىس ىستەگەن قىز-جىگىتتەر بولدى. سوندىقتان كوپتەگەن تانىمال زاڭگەرلەردىڭ ەڭبەك ءوتىلى جۇمىسشى لاۋازىمدارىنان باستالعانىنا تاڭعالماۋ كەرەك. ەڭ باستىسى، بۇل عانا ەمەس، ءبىزدى دوستىق، ءوزارا كومەك جانە رومانتيكا بىرىكتىردى. ءالى كۇنگە دەيىن سوناۋ جاستىقتىڭ جايلى كەشتەرىندە بي بيلەپ نەمەسە گيتارامەن ءان شىرقايتىن ىستىق شاقتار ۇمىتىلعان ەمەس.
بيىل – قازۇۋ ديپلومىن العانىمىزعا 40 جىل. بارلىق دوستاردى وسى ايتۋلى كۇنمەن قۇتتىقتايمىن! جىلدار وتە كەلە، تياناقتى بىلىمىمىزگە تاجىريبە مەن دانالىق تا قوسىلدى. سونىمەن بىرگە بىزگە جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن قالاۋ جانە نىعايتۋ باقىتى بۇيىردى.
1981 جىلى وقۋ بىتىرگەن ءبىزدىڭ كۋرستى زاڭ فاكۋلتەتى تاريحىنداعى «ەڭ جۇلدىزى بيىك» كۋرستىڭ ءبىرى دەپ باعالايتىن پىكىردىڭ كەيدە قىلاڭ بەرىپ قالاتىنى بار. وعان نەگىز جوق ەمەس. سەبەبى ءبىزدىڭ كۋرستىڭ تۇلەكتەرى اراسىنان الەۋمەتتىك ءومىردىڭ ءبىلىم جانە عىلىم سالالارىندا، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بارلىق تارماقتارىندا بيىك لاۋازىمدارعا كوتەرىلىپ، قوعامىمىزدىڭ ەڭ تانىمال، بەدەلدى ءارى سىيلى ازاماتتارىنا اينالعاندارى كوپ. ءبىزدىڭ بۋىنعا قازاق ءبىلىمىنىڭ قاراشاڭىراعى – قازۇۋ-دا ءبىلىم الۋ عانا ەمەس، ستۋدەنتتەر قالاشىعىنىڭ ىرگەسىن قالاۋ قۇرمەتى دە بۇيىردى. بۇگىندە ۇلكەن قالانىڭ ءبىر شاعىناۋدانىنا اينالعان قالاشىقتىڭ ءار كورپۋسى، ءار جاتاقحاناسى، ءار بۇرىشى ءبىز ءۇشىن ىستىق.
وسىنداي ۇزاق ەڭبەك جولىندا ستۋدەنتتىك باۋىرلاستىق قاعيداتتارى مەن ءوزارا كومەك كورسەتۋ ءارى جىلى سەزىمدەرىمىزدى ساقتاي بىلدىك. كۋرستاستارىمىزدىڭ كەيبىرەۋى عىلىم جولىن تاڭداپ، كەيىن عىلىم دوكتورلارى مەن رەكتور قىزمەتتەرىنە دەيىن كوتەرىلدى. ولاردىڭ ىشىندە ءابدىماناپ بەكتۇرعانوۆ پەن زايلاعي كەنجالييەۆ ەرەكشە اتاپ وتۋگە لايىق. ارامىزدان رەسپۋبليكاعا بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، زاڭگەرلەر شىقتى. ولاردىڭ قاتارىندا مۇسابەك الىمبەكوۆ، زاعيپا بالييەۆا، قوزى-كورپەش كاربوزوۆ، ءادىل قىرىقبايەۆ، راشيد جاقىپوۆ، داستان سارتايەۆ جانە باسقالار بار.
– الما-ماتەردىڭ اتاۋىنا لايىقتى ءال-فارابيدىڭ 1150 جىلدىعىنا وراي، تۇلەكتەر ۋنيۆەرسيتەتكە سىي رەتىندە سيفەربلاتتى مەحانيكالىق ساعاتتى ۇسىنعان-دى. قۇددى ستۋدەنتتەرگە «ءار ءساتىڭنىڭ ءقادىرىن ۇق...» دەپ تۇرعان ۋاقىت جارشىسىنداي. مۇنداي توسىن سىيلىق كىمدى بولسىن ەلەڭ ەتتىرمەي قويماسى انىق. تۇلەكتەردىڭ كيەلى شاڭىراققا دەگەن تاعى قانداي توسىن سىيلارى مەن جوبا-جوسپارلارى بار؟
– بۇل جومارت سىيلىق ءداستۇرلى جالپىۋنيۆەرسيتەتتىك مەرەكە – تۇلەكتەر كۇنىنە تارتۋ. ساعات-ستەللا تۇلەكتەردىڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ دامۋ ەنداۋمەنت قورىنىڭ قولداۋ كورسەتۋىندەگى پارمەندىلىگىن بەينەلەيدى. ول قارلى ىلە الاتاۋى سياقتى جىلدىڭ كەز كەلگەن ۋاقىتىندا ءوزىنىڭ سۇلۋلىعىمەن قۋانتىپ، «ۋاقىتتىڭ قۇنىن ءبىل، مينۋتتىڭ سالماعىن ءبىل، سەكۋندتىڭ ەسەبىن ءبىل!» دەپ، اركىمگە وتە ماڭىزدى شىندىقتى ەسكە سالىپ تۇراتىن بولادى. سونداي-اق جىلدىڭ باستى مەرەيتويلىق وقيعاسى – تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىنا وراي، «قايراتكەرلەر قولتاڭباسى. اۆتوگرافى اۆتوريتەتوۆ» كىتابى ازىرلەنۋدە. ول قازۇۋ-دىڭ ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا قوسقان زور ۇلەسى تۋرالى بولماق. كىتاپتى ەلباسى ن.نازاربايەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى» جانە ق ر پرەزيدەنتى ق.توقايەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالالارى اشادى. باسقا ماقالالاردىڭ اۆتورلارى – ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تانىمال تۇلەكتەرى. ولاردىڭ اراسىندا مينيسترلەر، اكىمدەر، ەلشىلەر، عالىمدار، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتتارى، جازۋشىلار مەن اقىندار بار. بۇل دا جوبانىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى. توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىلەر ب.سارسەنبايەۆ پەن ق.ابۋسەيىتوۆتەر اۆتورلار ماتەريالىنا ساراپتامالىق باعا بەرەدى.
رەسپۋبليكانىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت تۇلەكتەرىنىڭ ىشىندە ءبىر پرەمەر-مينيستر جانە ونىڭ بەس ورىنباسارى، ءۇش سەنات ءتوراعاسى، ەكى ءماجىلىس ءتوراعاسى جانە ونىڭ ورىنباسارلارى، ءۇش مەملەكەتتىك حاتشى، ءۇش پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى جانە ونىڭ ورىنباسارلارى، كونستيتۋسيالىق كەڭەستىڭ ءتورت ءتوراعاسى، ءتورت جوعارعى سوت ءتوراعاسى، جەتى باس پروكۋرور بولدى. قازۇۋ-دىڭ بەس تۇلەگى وبلىس جانە رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ اكىمدەرى بولىپ تاعايىندالدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى 43 تۇلەك ءارتۇرلى مينيسترلىكتەردى باسقاردى. توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىلەردىڭ ىشىندە قازۇۋ-دىڭ ديپلومدارىمەن 52 ديپلومات بار. ستاتيستيكانى ءارى قاراي جالعاستىرا تۇسۋگە بولادى.
«قايراتكەرلەر قولتاڭباسى. اۆتوگرافى اۆتوريتەتوۆ» جوباسى ەگەمەن مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسى مەن ساياساتىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان، تاۋەلسىزدىككە ەرەكشە ۇلەس قوسقان تۇلەكتەر تۋرالى بىرەگەي باسىلىم بولماق. وسىنداي جوبالارمەن ءوزى دە قازۇۋ-دىڭ تۇلەگى، جاڭا رەكتور جانسەيىت قانسەيىت ۇلىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ دامۋىنا جالعاسقان جاڭا كەزەڭى باستالماق.
– قازاق ەلىنىڭ دامۋىنا سۇبەلى ۇلەس قوسقان ءبىلىم ورداسى تۇلەكتەرىنە ارنالعان «ءبىزدىڭ ەليتا» جوباسىنىڭ باس رەداكتورى ەكەنىڭىز ءمالىم. بولاشاقتا بۇل كىتاپتىڭ جاڭا تومدىقتارى باسىلىپ، ءداستۇرلى جالعاسىن تابا ما؟ زامانداستارىڭىزدان ەلدىڭ، ونىڭ ىشىندە قازۇۋ-دىڭ دامۋىنا ۇلەسى مول ءتيدى دەپ كىمدەردى اتاپ ايتار ەدىڭىز؟
– ءبىزدىڭ الما-ماتەر قازاقستاندا ءبىرىنشى بولىپ تۇلەكتەر قاۋىمداستىعىن قۇردى. قاۋىمداستىق اياسىندا عىلىمي جوبالاردى جاساۋ، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كەلبەتىن جاقسارتۋ، ۇزدىك ستۋدەنتتەردى قولداۋ، ارنايى اۋديتوريالاردى اشۋ تۇراقتى تاجىريبەگە اينالدى.
«ءبىزدىڭ ەليتا» كىتابى – قاۋىمداستىقتىڭ العاشقى جوبالارىنىڭ بىرەگەيى. وسىنداي اۋقىمدى جوبانى ۇسىنا وتىرىپ، تۇلەكتەرىمىزدىڭ ازىرلىگى حالىقارالىق دەڭگەيگە جاۋاپ بەرەتىنىنە جانە زاماناۋي نارىقتىڭ تالاپتارىنا سايكەستىگى مەن باسەكەگە قابىلەتتىلىگىنە ەش كۇمان تۋعىزبايتىنىنا سەنىمدىمىز. كەلەسى تومدارعا كىرەتىن تۇلەكتەردىڭ ءتىزىمىن، ولاردىڭ قاجەتتى دەڭگەيىن ناقتىلايتىن باستى كورسەتكىشتى وتاندىق ءبىلىم بەرۋ برەندى رەتىندە قاۋىمداستىق پەن ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعى انىقتايدى. ءتورتىنشى توم ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ 90 جىلدىعىنا ارنالماق. ءقازىردىڭ وزىندە كانديداتۋرالاردى ىرىكتەۋ، ستۋدەنتتىك مۇراعات ىستەرىن زەردەلەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. «ءبىزدىڭ ەليتا» ەنسيكلوپەدياسىنىڭ العاشقى كىتاپتارىندا بارلىق فاكۋلتەتتەردىڭ 672 تۇلەگى تۋرالى وچەرك بار.
– تەرەڭ ءبىلىم يگەرۋ، بىلىكتى مامان بولۋ – ۋاقىت كوشىنەن قالماۋدىڭ باستى تالابى. وسى تالاپتىڭ ۇدەسىنەن شىعۋ ءۇشىن بۇگىنگى تاڭدا ستۋدەنتتەر قانداي قابىلەتتەرگە يە بولعانى ءجون؟ قازىرگى ەڭبەك نارىعى جاعدايىندا قازۇۋ تۇلەكتەرىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋعا قانداي فاكتورلار اسەر ەتەدى؟ ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ءبىلىم ورداسى تۇلەكتەرى قانداي ارتىقشىلىقتارعا يە؟
– قازۇۋ – قازاقستاندىق ەليتانىڭ باستى ۇستاحاناسى. مۇندا ءبىلىم الۋ ءاردايىم قۇرمەت پەن مارتەبە، ويتكەنى ۋنيۆەرسيتەت جاستاردىڭ ۇمىتتەرىن اقتاپ، ارماندارىن جۇزەگە اسىرادى. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي، كوپتەگەن قازۇۋ تۇلەكتەرى بيزنەستە، مەملەكەتتىك ورگانداردا ۇزدىكتەر قاتارىندا قىزمەت ەتىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ تۇلەكتەر ەكونوميكانىڭ ءتۇرلى سالالارىندا، قازاقستاننىڭ دامۋىنا باعا جەتپەس ۇلەس قوسىپ كەلەدى. سوندىقتان ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ تۇلەگى اتانۋ – بۇل وزىندىك ساپا بەلگىسى. ءبىزدىڭ الما-ماتەر – پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى جوعارى وقۋ ورىندارى اراسىندا ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنەن كەيىنگى QS رەيتينگى بويىنشا جاھاندىق دەڭگەيدە مويىندالعان الەمدەگى ەڭ ۇزدىك 200 ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قاتارىنا كىرگەن جالعىز ۋنيۆەرسيتەت. وقۋ ورنىنىڭ جوعارى مارتەبەسى ستۋدەنتتىڭ ءبىلىم دەڭگەيى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ولاردىڭ بەلسەندى ازاماتتىق ۇستانىمى، الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى، رۋحاني-ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى. بۇگىنگى ۇستازدار اعا بۋىننىڭ كوشىن جالعاپ، جاڭا قازاقستاننىڭ دامۋىنا ەڭبەك ەتەتىن ءوز ەلىنىڭ پاتريوت-جاستارىن تاربيەلەۋدە. ءبىزدىڭ ەرەكشە ماقتانىشىمىزدىڭ نەگىزى – وزدەرى وقىعان وقۋ ورنىنىڭ تاعدىرىنا بەلسەنە ارالاسقان ۋنيۆەرسيتەت تۇلەكتەرىنىڭ باۋىرمالدىعى، بىرلىگى، كورپوراتيۆتى رۋحى.
– بيىلعى تۇلەكتەر كۇنى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىنا ارنالۋدا. ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ ءقادىرلى تۇلەگى رەتىندە وقۋ بىتىرۋشىلەرگە ايتار تىلەگىڭىز قانداي؟
– تۇلەكتەر كۇنىن اتاپ ءوتۋ – ءوز داستۇرىمىزگە دەگەن تۇراقتىلىق، ۇستازدار مەن ارىپتەستەرىمىزگە دەگەن شىنايى قۇرمەت. بۇل – ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە دەگەن ۇلكەن ماحابباتىمىز بەن العىس ايتار كۇنىمىز. ءاردايىم وسىلاي بولا بەرمەك.
ەڭ الدىمەن ۋنيۆەرسيتەتتى بيىل بىتىرەتىن تۇلەكتەردى شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن! ۇلكەن ومىرگە باسقان قادامدارى ءساتتى بولعاي! بۇگىنگى تاڭدا جاڭا قازاقستاندا ءبارى دە مۇمكىن، كەز كەلگەن ستۋدەنت ەرتەڭ ۇلكەن قىزمەتتەر ىستەي الادى. باستىسى – تياناقتى وقۋ جانە ۇنەمى ءوز-وزىڭدى دامىتۋ. جاستار ۇلتتىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك دەڭگەيىن كوتەرە الۋى ءۇشىن ساپالى جانە سۇرانىسقا ساي قۇزىرەتتىلىكتەرگە يە بولىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە ەل تاعدىرى ءۇشىن ءوزىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن دە سەزىنۋى ءتيىس. ارينە، ستۋدەنتتەردىڭ ءارقايسىسى كوشباسشى بولۋدى ارماندايدى. ءابۋ ناسىر ءال-فارابي: «مەملەكەتتەگى كوشباسشىلار ادامداردى ءال-اۋقاتقا جەتەلەۋ ءۇشىن تۋىپ، تاربيەلەنەدى»، – دەپ بەكەرگە ايتپاسا كەرەك. سوندىقتان ۋنيۆەرسيتەت تۇلەكتەرى ەڭ الدىمەن ءوز بولاشاعىن ەل بولاشاعىمەن بايلانىستىرۋى كەرەك. ۇلى عۇلاما سونداي-اق «ناعىز كوشباسشى بولۋ ءۇشىن كاسىبي قۇزىرەتتىلىكتەرمەن قاتار، ادالدىق، ىزەتتىلىك، ادىلدىك، بەكزاتتىق پەن اقيقاتقا ۇمتىلىستى قالىپتاستىرۋ قاجەت» دەگەن ەكەن. ەڭ باستىسى – وزىڭە سەنىپ، كەز كەلگەن بيىكتىككە جەتۋگە تاۋەكەل ەتۋ كەرەك. ارينە، ۇنەمى وزىڭمەن جۇمىس ىستەي وتىرىپ، ماقساتتى جانە جىگەرلى بولعان ابزال. باسەكەلەستىككە دە ءارقاشان دايىن بولۋ كەرەك.
– قايرات ءابدىرازاق ۇلى، مازمۇندى سۇحباتىڭىز ءۇشىن راقمەت!
سۇحباتتاسقان نۇربەك نۇرجان ۇلى
