لاما شاريف قازاقستانداعى ءدىني ەكسترەميزمنىڭ شىنايى كەلبەتى قانداي؟ونىڭ ءتۇپ-تامىرى قايدا جاتىر جانە ونىمەن كۇرەسۋ جولدارى قايسى؟ دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرىپتى.
— قايرات قايىربەك ۇلى، «ءدىني ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ» جانە «ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەسۋ» ۇعىمدارىنىڭ اراقاتىسى جونىندە نە ايتاسىز؟ ولار تاجىريبەدە قالاي جۇزەگە اسىپ جاتىر؟
— ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى كونفەسسياارالىق كەلىسىممەن قامتاماسىز ەتۋ، ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى قۇقىعىن جانە ءدىني بىرلەستىكتەرمەن ءوزارا بايلانىس سالالارىن، سونداي-اق اتالمىش باعىتتاعى سالا ارالىق ۇيلەستىرۋدە مەملەكەتتىك ستراتەگيانى جۇزەگە اسىرۋشى ورتالىق اتقارۋشى ورگان بولىپ تابىلادى.
تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىق — قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىنىڭ باستى باسىمدىعى جانە دە رەسپۋبليكامىزدىڭ ورلەپ-وركەندەۋىنىڭ قاجەتتى العىشارتى بولىپ تابىلادى، سوندىقتان دا مەملەكەتتە ولاردى قامتاماسىز ەتەتىن تۇتاستاي ءبىر جۇيە قالىپتاسقان. وسى جۇيەدە اگەنتتىك وزىندىك ورىنعا يە.
بۇگىنگى كۇنى ءدىن سەكىلدى وتە نازىك سالاداعى تۇراقتىلىققا تونگەن سىن تەگەۋرىندەر مەن قاتەرلەر ەكسترەميزم تۇرىندە بوي كوتەردى. يدەولوگيا، تەرىس پيعىلعا ۇندەۋ ياكي لاڭكەستىك ارەكەتتەر ارقىلى ءدىني ەكسترەميزم وزىنە جول سالىپ جاتىر.
ءسوز جوق، ءبىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى» زاڭىنا سايكەس ءدىني سالاداعى ەكسترەميزمگە تويتارىس بەرىپ، ىمىراسىز كۇرەسۋگە ءتيىسپىز. وسى زاڭعا سايكەس، ءدىني ەكسترەميزممەن كۇرەسۋ مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قىزمەتىنە جاتادى. ياعني ادام قۇقىقتارى مەن ازاماتتاردىڭ بوستاندىقتارىن، كونستيتۋسيا نەگىزدەرىن قورعاۋعا باعىتتالعان شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ، كوپكونفەسسيالى ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن ەكسترەميزم قاتەرىنەن قورعاپ، ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ، انىقتاۋ، جولىن كەسۋ جانە ونىڭ سالدارىن جويۋ، سونداي-اق ەكسترەميزمنىڭ جۇزەگە اسۋىنا جول اشاتىن سەبەپتەر مەن العىشارتتاردى انىقتاپ، جويىپ وتىرۋ — مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باستى مىندەتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، زاڭنامالىق دەڭگەيدە ەكسترەميزمنىڭ تامىرىن تەرەڭ جايۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن العاشقى كەزەڭىنەن باستاپ ونى زالالسىزداندىرىپ وتىرۋعا باسىمدىق بەرىلەدى.
ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ پروفيلاكتيكالىق جۇمىستاردا كورىنىس تابادى. اتاپ وتىلگەن زاڭ بويىنشا، بۇل — قۇقىقتىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق، تاربيەلىك، ناسيحاتتىق جانە وزگە دە شارالاردىڭ قالىپتى جۇيەسى.
وتاندىق زاڭنامانىڭ نورمالارىن ورىنداۋ ءۇشىن اگەنتتىك ءوز ەرەجەسىندە بەكىتىلگەن اقپاراتتىق-ناسيحاتتىق شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ مىندەتىنە دەن قويادى. وسى مىندەتتىڭ اياسىندا، حالىق اراسىندا ءدىني ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، اقپاراتتىق-ناسيحاتتىق توپتار قۇرىلىپ، ولار اگەنتتىك پەن ونىڭ جەرگىلىكتى دەپارتامەنتتەرى باسشىلىعىمەن بۇكىل قازاقستان اۋماعىندا اقپاراتتىق جۇمىستار جۇرگىزۋدە. مۇنداي توپتاردىڭ قۇرامىنا يمامدار، ءدىنتانۋشىلار، عالىمدار، ءدىن ىستەرى بويىنشا ورتالىق جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار قىزمەتكەرلەرى كىرەدى. جۇمىس بارىسىندا اقپاراتتىق-ناسيحاتتىق توپتار حالىقتىڭ بارلىق الەۋمەتتىك توپتارىن قامتۋعا تىرىسۋدا، بۇل جۇمىستاردا ءبىرىنشى كەزەكتە، ارينە، جاستار ورتاسى كەڭىنەن قامتىلۋدا. بۇل رەتتە قالىڭ بۇقاراعا ءدىننىڭ شىنايى گۋمانيستىك باستاۋلارىن كورسەتىپ، ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ جانە دە راديكالدى ءدىني توپتارعا قوسىلۋدىڭ قاتەرلىلىگى تۋراسىندا اقپاراتتار بەرۋ باستى نازاردا ۇستالادى.
2012 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىجىلدىعىندا وسىناۋ اقپاراتتىق-ناسيحاتتىق توپتار 1600-دەن استام ءىس-شارا، ياعني سەمينارلار، وتىرىستار مەن دوڭگەلەك ۇستەلدەر رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە وتكىزىلدى، جۇمىس اياسىنا جالپى سانى 53 مىڭ ادام قامتىلدى.
— سىزدىڭشە، بۇگىنگى ەكسترەميستىڭ بەت-بەينەسى قانداي؟
— ءبارىمىز ەكسترەميزم اتاۋلىنىڭ يدەولوگيا ىلگىشىنەن باستالاتىنىنان حاباردارمىز، ياعني بۇل — ادامداردى موتيۆاسيالاپ ىس-ارەكەتكە يتەرمەلەيتىن يدەيالار شوعىرى. سوندىقتان دا ءدىني ەكسترەميزمدى كسرو-نىڭ تاراپ كەتۋىنىڭ كوپ سالدارىنىڭ ءبىرى رەتىندە كورسەتسەك قاتەلەسپەيمىز. ەسكى يدەالدار قۇلادى، ال قوعام جاڭالارىن قالىپتاپ ۇلگەرمەدى. مىنە، ناق سول ساتتە پوستكەڭەستىك كەڭىستىككە الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ ءارالۋان نۇسقالارى ەنتەلەي ەندى. بۇل دۇرمەكتەن شەتەلدىك ءدىني جانە ءدىني-ساياسي توپتار دا تىس قالمادى. بۇعان ءبىزدىڭ باتىس شەكارامىزعا تاياۋ اۋماقتا رەسەي فەدەراسياسىنىڭ لاڭكەستەرگە قارسى اسكەري قيمىلدار جۇرگىزگەنىن قوسىڭىز. ولار وزدەرىنىڭ ءدىني-ساياسي تۇسىنىكتەرىنە سايكەس فەدەراسيا قۇرامىنان ءبولىنىپ شىعۋعا تىرىستى. بۇل وقيعالار ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرلەرىندە يدەيالىق تۇرعىدا تۇماۋ سەكىلدى جۇقتى.
وسىنداي اسەرلەردىڭ ناتيجەسىندە كەيبىر جاستار داۋىرلەر قيىلىسىنداعى باعدارسىز بۋىن رەتىندە يدەولوگيالىق ىقپالعا ۇشىرادى، مۇنى تىپتەن، شەتەلدىك ەكسترەميستىك ورتالىقتار تاراپىنان تۋىنداعان يدەولوگيالىق ديۆەرسيا دەپ اتاۋعا دا بولادى.
سوندىقتان دا بۇگىنگى ەكسترەميستىڭ پورترەتى جالپى كەسكىنىندە مىناداي: شەتەلدەن كەلگەن يدەيالىق باعدارلاردى قابىلداعان جانە دە يدەولوگيالىق مانيپۋلياسيا ەلەگىنەن وتكەن 20-30 جاستاعى ادام. بۇعان الەۋمەتتىك تۇيتكىلدەر شوعىرىن دا قوسقان ءجون. ويتكەنى بارشا ادام سۋبەكتيۆتى ياكي وبەكتيۆتى سەبەپتەرگە بايلانىستى ومىردەن ءوز ورنىن، ياعني، ۇلى اباي ايتقان، «دۇنيەدەن ءوز كەتىگىن تاۋىپ، كىرپىش بولىپ قالانا» الماۋى مۇمكىن. بالكي ولارعا ۋنيۆەرسيتەتكە وقۋعا ءتۇسىپ، جوعارى جالاقىلى قىزمەتكە تۇرۋ قول جەتپەس ارمان شىعار؟ وسىدان دا ءبىرقاتار الەۋمەتتىك يگىلىكتەردەن شەتتەتىلگەندەي بولىپ جۇرگەن جاس وزىندىك ءبىر ريەۆانشقا بوي ۇرۋى ىقتيمال. بۇل ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ول قانداي دا ءبىر ىقپالدى توپتىڭ نەمەسە قوعامدىق كۇشتىڭ مۇشەسى بولۋعا ىقىلاس بىلدىرەدى. 1990-جىلدارى جاستاردىڭ قىلمىستىق توپتارعا كىرۋگە ۇمتىلعانى ەسىمىزدە. كەيىننەن بۇل ساننەن قالدى، ءتىپتى ماڭىزدى بولماي قالدى. ال بۇگىنگى مارگينالدىق قۋاتتى سىرتقا شىعارۋدىڭ ءبىر ارناسى — ءدىني ەكسترەميزم.
سوندىقتان دا ەكسترەميست دەگەنىمىز ەڭ الدىمەن — كۇندەلىكتى پروبلەمالار باتپاعىنا باتقان جان. بۇل — يدەولوگيالىق، الەۋمەتتىك، قارجىلىق ياكي پسيحولوگيالىق ماسەلەلەر. راس، كەيدە ادامنىڭ جاعداي دۇرىس بولۋى مۇمكىن: جوعارى ءبىلىمدى، جاقسى قىزمەتى بار، ۇلگىلى وتباسىلى، كەرەك دەسەڭىز، اسا دارىندى. دەگەنمەن ول راديكاليزمنىڭ سوڭىنان ەرىپ كەتە بارادى. بۇل جەردەگى سەبەپ — پسيحولوگيالىق تۇراقسىزدىق.
— ەكسترەميست دەسە جۇرت ساقالى قاۋعاداي، بالاعى شولاق، سوڭىنان حيدجاب كيگەن قىز-كەلىنشەك ەرتكەن جىگىتتى ەلەستەتەتىن بولدى. مۇنى ءجون ساناي الامىز با؟
— ءبىر جاعىنان الىپ قاراعاندا، ءدىني نەگىزى بار ساقال مەن جامىلعى ماسەلەسى — اركىمنىڭ جەكە شارۋاسى. ايتپاقشى، بۇل تەك يسلامعا عانا ءتان ەرەكشەلىك ەمەس. ءبىز ساقالدى پراۆوسلاۆ حريستيان مەن باسىن بۇركەگەن حريستيان ايەلدەرىن دە كەزدەستىرە الامىز. وسى سەبەپتى دە ساقال مەن كيىمدى ناقتى ءبىر قۇبىلىستىڭ بەلگىسى دەۋگە بولمايدى.
بۇعان قوسا، ەكسترەميستىك ماقساتتاعى ادام جۇرت ساناسىندا قالىپتاسقان وبرازدان قاشىپ، ادەيىلەپ سىرتقى كەيىپ كەلبەتىن وزگەرتە سالۋى دا مۇمكىن. وسىلايشا، زايىرلى قوعامداستىققا تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ، ءوزىنىڭ كوزدەگەن ماقساتتارىن ىندەتىپ جۇرە بەرۋى مۇمكىن. الىس-جاقىن شەتەلدەردەگى راديكالدار باياعىدا-اق وسى تاكتيكانى باسشىلىققا العان، بىزدە دە ولار كەيىنگى كەزدە وسى ادىسكە كوشە باستادى.
كيىم تاڭداۋداعى ءدىني موتيۆاسيانى، ايتالىق، مەملەكەتتىك قىزمەتتە نەمەسە جالپىعا ءبىلىم بەرۋ مەكتەپتەرىندە جۇزەگە اسىرۋدى ورىندى دەپ ايتۋ قيىن. بۇل — زايىرلى جانە كوپكونفەسسيالى بولىپ تابىلاتىن قازاقستاننىڭ وسى شاقتاعى شىندىعى. سوندىقتان دا بارشاعا ورتاق قانداي دا ءبىر بەيتاراپ ستاندارت كەرەك. ءار الۋان ءدىن وكىلدەرىنىڭ وزىندىك ءدىني تانىمدارىنا سايكەس جۇمىسقا، مىسالى، اكىمشىلىك پەن ەمحاناعا الەم-جالەم بولىپ بارعانىن ەلەستەتىپ جاتۋدىڭ ءوزى قيىن.
— قازاقستانداعى ءدىني راديكاليزم تۋرالى ءسوز قوزعالسا، سالافيزم تاقىرىبى باسا ايتىلادى. ءسالافيزمنىڭ قازاقستان ءۇشىن ءداستۇرلى بولىپ تابىلاتىن حانافي ءمازھابىنان باستى ايىرماشىلىعى نەدە؟
— سۋننيتتىك يسلامداعى ءمازھابتاردى حريستياندىقتاعى پراۆوسلاۆيە مەن كاتوليسيزممەن استە سالىستىرۋعا بولمايتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. «ءمازھاب» ءسوزىنىڭ ءوزى «باعىت، دۇرىس جولعا شاقىرۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. فيكح بويىنشا ءمازھابتار بار، ياعني يسلام قۇقىعى بويىنشا جانە دە اقيدا بويىنشا، بىلايشا ايتقاندا، سەنىمگە نەگىزدەلگەن ءمازھابتار بار. شاريعاتتىڭ قۇقىقتىق مەكتەپتەرى ءبىر بولەك تە، وزىندىك قۇدايتانۋشىلىق تانىمدارىن العا تارتقان مەكتەپتەر ءبىر بولەك.
«ءمازھاب» دەپ قۇقىقتىق مەكتەپتەردى، ال قۇدايتانۋشىلىق مەكتەپتەردى «اقيدا» دەپ اتايدى. بۇل — قالىپتاسقان ءۇردىس. وسى ەكى بەلگىگە قاراپ-اق يسلامداعى بارشا باعىتتاردى كلاسسيفيكاسيالاۋعا بولادى. دەگەنمەن دە ءمازھاب پەن اقيدانىڭ مۇلدەم ەكى بولەك نارسە ەكەنىن ۇعىپ العان ءجون. مىسالى، ماتەريالدىق زاتتاردى پوشىمى مەن تۇسىنە قاراپ جۇيەلەۋگە بولادى. بۇل رەتتە زات ءتورت بۇرىشتى جانە دە قىزىل، قىزىل جانە دوڭگەلەك، دوڭگەلەك جانە جاسىل بولۋى مۇمكىن. وسىدان كەلىپ، بۇل قىزىل ما، الدە، دوڭگەلەك پە دەپ سۇراۋ — اعاتتىق.
ءمالىم بولعانداي، ءداستۇرلى قۇقىقتىق ءمازھابتاردىڭ سانى تورتەۋ: حانافي، شافيعي، ماليكي جانە حانبالي. قۇدايتانۋشىلىق ءىرى مەكتەپتەردىڭ سانى ەكەۋ: اشاريتتىك جانە ورتالىق ازيا ءۇشىن ءداستۇرلى سانالاتىن ماتۋريدي مەكتەپتەرى. بۇل ورايدا ماتۋريدي اقيداسى تاريحي تۇرعىدا بەلگىلى ءبىر ايماقتاردا حانافي مازھابىمەن استاسقان، ال اشاريتتىك بولسا، شافيعي جانە ماليكي مازھابتارىمەن جانە ت.ب استارلاسىپ كەتكەن.
سالافيزم كەڭ تارالعان ەلدەر قاتارىنا ساۋد ارابياسى جانە دە ونىمەن جاپسارلاس جاتقان پارسى شىعاناعى ەلدەرى جاتادى. ولاردا حانبالي ءمازھابى باسىمدىققا يە. دەگەنمەن ءسالافيزمنىڭ ءوزى ءبىر ءمازھابتى ۇستانۋدى مىندەتتى دەپ بىلمەيدى، ال كەيبىر سالافي عۇلامالار مۇندايدى باسى ءبۇتىن جوققا شىعارادى. وسى سەبەپتى دە، كەشە عانا ناماز ۇيرەنگەنىنە قاراماستان، قانداي دا ءبىر «ءمازھابتىڭ قاجەتى جوق» دەپ، نەگىزسىز جار سالاتىن سالافي قاراكوز جىگىتتەردى كەزدەستىرە الامىز.
سالافيتتەر «سالافتاردىڭ تازا اقيداسىن ۇستانامىز»، ياعني «الدىڭعىلاردىڭ جولىمەن جۇرەمىز» دەپ داۋرىعادى. يسلام داستۇرىندە العاشقى ءۇش تولقىن، ياعني مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ع.س) ساحابالارى جانە دە ودان كەيىنگى مۇسىلمانداردىڭ ەكى تولقىنى وسىلاي اتالادى. الايدا ءداستۇرلى قۇدايتانۋشىلىق مەكتەپتەرىنىڭ كوپتەگەن وكىلدەرى مۇنىمەن ەش كەلىسپەيدى.
سونىمەن قاتار قازاقستانداعى سالافيتتەردىڭ كوپشىلىگى قازاق سالت-داستۇرلەرىن «بيدعات» («رۇحسات ەتىلمەگەن جاڭالىق») نەمەسە «شيرك» (اللاعا سەرىك قوسۋ) ساناي وتىرىپ، تۇبەگەيلى جوققا شىعارادى. بۇل رەتتە ولار قازاقتاردىڭ كەيبىر ۇلتتىق داستۇرلەرىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ تاريحي سەبەپتەرىن تۇسىنۋگە تىرىسپايدى.
قوعامىمىزدا ورىن العان تاعى ءبىر داۋلى ماسەلە – ءبىزدىڭ سالافي دەپ ەسەپتەلەتىن ءدىندارلار ساۋديالىق شەيحتەردىڭ ءوز ازاماتتارى —ساۋديالىقتار ءۇشىن شىعارعان ءپاتۋالارىن ءجيى قولدانىپ، ويلانباستان ەل ىشىندە ناسيحاتتاپ ءجۇر. ءبىراق يسلام داستۇرىندە ءپاتۋالاردى ءار ەلدە ءوزىنىڭ ءمۇفتيى شىعاراتىنى جۇرتقا بەلگىلى. ءبىر ماسەلە بويىنشا ۇكىم ناقتى ءبىر قوعامداعى جاعدايلارعا بايلانىستى ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، بۇل — يسلام قۇقىعىنىڭ نەگىزدەرى. قاسيەتتى قۇران كارىمدە اللا تاعالانىڭ ادامداردى ءارتۇرلى قىلىپ جاراتقاندىعى تۋرالى ايتىلادى («ءاي، ادام بالاسى! ءشۇباسىز سەندەردى ءبىر ەر، ءبىر ايەلدەن (ادام، حاۋادان) جاراتتىق. سونداي-اق ءبىر-بىرىڭدى تانۋلارىڭ ءۇشىن سەندەردى ۇلتتار، رۋلار قىلدىق). ( «حۋجۋرات» سۇرەسى، 13-ايات).
سوندىقتان اياعىنا نىق تۇرا باستاعان جانە قوعامدىق، سونىڭ ىشىندە، ءدىني ساناسى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان جاس مەملەكەتىمىزدە مۇنداي الاۋىزدىققا جول بەرىلمەۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. بۇل — قولدى قۋسىرىپ قاراپ وتىرۋعا بولمايدى دەگەن ءسوز. كەڭ اۋقىمدى اعارتۋشىلىق جۇمىس جۇرگىزۋ قاجەت، بۇل تۇستا قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنا زور تاريحي جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلىپ وتىر.
مۇنداعى باستى ماسەلە سوندا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءدىني ادەپ-عۇرىپتار مەن داستۇرلەر ساباقتاستىعى ءۇزىلىپ قالعان، وسى سەبەپتى دە ءبىر ۋاقىتتا ايناداي تازالانعان ءدىني ورىستە ءار الۋان ءداستۇرلى ەمەس اعىمدار ارام ءشوپ سىندى قاۋلادى جانە دە بۇل ءسوزىمىز يسلامدىق اعىمدارعا عانا قاتىستى ەمەس.
سونىمەن قازىرگى ەڭ ماڭىزدى جايت – جاستارىمىزدى، وسكەلەڭ ۇرپاقتى وسىنداي كەلەڭسىز كوزقاراستارعا ۇرىنۋدان ساقتاپ قالۋ. ال ۇيىرىنەن اداسقاندار ەرتە مە، كەش پە، اقىلعا كەلسە كەرەك. ءقازىردىڭ وزىندە سالافيتتەر 2000-جىلدارداعىداي ەمەس، وزدەرىن اناعۇرلىم ساق ۇستايدى. كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى كۇندەلىكتى تۇرمىستا ءداستۇرلى حانافي ءمازھابىن قابىلداۋعا ءازىر، قالا بەردى مەشىتتە وتىرعاندا، يمامدار ءوتىنىپ جاتسا، «ءامين» دەپ ايعايلاۋىن دا قويىپ كەلەدى.
— سوندا ءوزىن-وزى جاراتىندار، پوليسيا قىزمەتكەرلەرىن اتىپ جاتقاندار كىمدەر؟
— مۇنى تاكفىرشىلەر مەن جيحادشىلار جاساپ جاتىر. شىنتۋايتىندا، بۇل ءبىر ۇدەرىستىڭ ەكى ساتىسى، تاكفىر مەن جيحاد جاريالاۋدىڭ اراسى — ءبىر-اق قادام.
وزدەرىنىڭ قۇدايتانۋشىلىق كوزقاراستارى بويىنشا ولار سالافيلەرگە جاتادى، ياعني سالافي اقيداسىن ۇستانادى، ايتسە دە ساياسي تۇرعىدا، مىسىر راديكالى، 1966 جىلى ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن، كەيدە بۇگىنگى مۇسىلمان الەمىندەگى بارشا ەكسترەميستىك اعىمداردىڭ «وكىل اكەسى» اتانىپ جۇرگەن سايد كۋتبانىڭ ادىسىنە سايكەس ارەكەت ەتەدى. سونداي-اق ول — «مۇسىلمان باۋىرلار» قوزعالىسىنىڭ راديكالدى قاناتىنىڭ يدەولوگتارىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان دا ءبىز تاكفيريزمدى ءدىني ەكسترەميزمنىڭ ەڭ ءبىر قاتەرلى ءتۇرى رەتىندە تانيمىز.
— «تاكفىر» دەگەنىمىز نە؟
— بۇل ءسوز «سەنبەۋ»، «كاپىر»، «دىنگە سەنبەيتىن» دەگەن ماندەگى «كۋفر» سوزىمەن تۇبىرلەس. تاكفىر جاساۋ دەگەنىمىز ءدىنسىز دەپ جاريالاۋدى بىلدىرەدى. مىسالى، قازاقستانداعى تاكفىرشىلەردىڭ ەڭ سۇيىكتى ادەتىنىڭ ءبىرى – بەس ۋاقىت نامازىن وقىمايتىن مۇسىلمان بالاسىن كاپىرگە جاتقىزۋ، ياعني بۇل دەگەنىڭىز — اينالامىزداعىلاردىڭ باسىم بولىگىنە ساۋساق شوشايتۋ، كۇل شاشۋ. بۇل بارلىق داۋىرلەردەگى يسلام عالىمدارى ۇستانعان قاعيدالارعا قايشى كەلەدى.
ءداستۇرلى فيكح – يسلام قۇقىعىندا تاكفىر جاساۋدىڭ شارتتارى ناقتى كورسەتىلگەن جانە دە ولاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ باسىنان باقايشىعىنا دەيىن راديكالدانعاندار تاراپىنان بارىنشا بۇزىلۋدا. مىنە، وسى سەبەپتى دە مۇسىلمانداردىڭ ءدىني ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ اسا ماڭىزدى، قىسقاسى، كەز كەلگەن كىسى تاكفىرشىگە ايقىن قاتەلىكتەرىن كوزگە شۇقىپ تۇرىپ كورسەتە ءبىلۋى كەرەك.
سوندىقتان دا، تاعى ءبىر رەت قايتالاپ ايتامىن، تەرىس پيعىلدى اعىمدارمەن كۇرەستەگى شەشۋشى فاكتور ناداندىقتى، ءدىني ساۋاتسىزدىقتى جويۋ بولىپ تابىلادى. وسى شارتتى ورىنداعاندا عانا ەكسترەميزم مەن تەرروريزممەن كۇرەس شارالارى ناتيجەلى بولادى.
— سوڭعى كەزدەرى سالافيلەرمەن قاتار «تابليعي جاماعات» اتاۋىن العان قوزعالىس تۋرالى اڭگىمەلەردى دە قۇلاعىمىز ءجيى شالىپ قالىپ جاتادى. وسى جونىندە ايتساڭىز؟
— «تابليعي جاماعات»، سوزبە-سوز بەرەر بولساق: «ۋاعىز قاۋىمى»، 1926 جىلى ءۇندىستاندا ماۋلانا مۇحامماد يلياس تاراپىنان ۇيىمداستىرىلعان ساياسي، پاسيفيستىك ءدىني قوزعالىس.
قوزعالىستىڭ ەرەكشەلىگى — باعدارلاماسىنىڭ، جارعىسىنىڭ، مۇشەلىك ينستيتۋتىنىڭ جوقتىعى. وسىعان بايلانىستى، سىرت كوزگە بۇل توپ جوق تا سياقتى. بۇل ۇيىم كوزگە كورىنە بەرمەيدى، تيىسىنشە، كوپتەگەن جىلدار بويى ساراپشىلاردىڭ نازارىنان تىس قالىپ كەلدى.
— ولارعا قاتىستى قانداي تۇيتكىلدەر بار؟
— تابليعشىلار جۇيەلى پراكتيكا مەن ءۇي ارالاپ، ەسىكتەن-ەسىككە جالعاسقان بەلسەندى ۋاعىزدى ەڭ باستى قۇندىلىق دەپ بىلەدى. دەگەنمەن ولار تەرەڭ ءدىني ءبىلىم العاندى قۇپتاي بەرمەيدى، وعان نەمقۇرايدى قارايدى، ارزىمايتىن نارسە دەپ ەسەپتەيدى. ال بىزدە ساۋاتسىز ۋاعىزشىلار ونسىز دا جەتكىلىكتى. وتكەن عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىنا ءۇندىستاندا لايىق بولعان نارسە XXI عاسىرداعى قازاقستانعا مۇلدە ۇيلەسپەيدى.
بۇدان بولەك، بۇل قوزعالىس وكىلدەرى جۇمىس ىستەۋ، وتباسىن باعۋ سەكىلدى مىندەتتەردى مۇلدە ەسكەرە بەرمەيدى. مىسالى، ولار ايەل، بالا-شاعاسىن تاستاپ، الىس ساپارعا كەتە بەرەدى. ەل اۋماعىن اداقتاپ كەتسە ماقۇل، شەتەلدەرگە تارتىپ كەتۋى دە ىقتيمال.
— ارنايى وپەراسيالار كەزىندە تەرروريستەر تۇگەلدەي دەرلىك جويىلىپ وتىرادى. بۇل ادەتكە اينالدى. قوعامدا وسىعان بايلانىستى سۇراقتار كوبەيىپ تۇر. كۇش قولدانۋ ءادىسى ءوزىن-وزى اقتاپ جاتىر ما، بۇل قانشالىقتى ورىندى نارسە؟
— قوعامدا تەرروريزم جانە ەكسترەميزم كورىنىستەرىمەن بەلسەندى كۇرەس جۇرگىزىلىپ جاتىر. سوڭعى كونترتەرروريستىك وپەراسيالار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ تەرروريزممەن كۇرەستە تاجىريبە جيناقتاعانىن كورسەتەدى. ولار راديكالداردى انىقتاپ، قوعامعا قارسى جاسالعالى جاتقان قىلمىستىڭ الدىن الادى.
راس، الماتى، اتىراۋ جانە وزگە دە وڭىرلەردە جۇرگىزىلگەن بىرنەشە انتيتەرروريستىك وپەراسيالار بارىسىندا تەرروريستىك توپتاردىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ كوزى جويىلدى. تاجىريبە بارىسى تەرروريستەردىڭ اسا قاتىگەز، ءوز ومىرلەرىن دە، وزگەلەردىڭ ءومىرىن دە بۇيىم قۇرلى كورمەيتىنىن دالەلدەپ وتىر. ارا-اراسىندا كريمينالدىق ەلەمەنتتەر مەن ءدىني راديكالداردىڭ ميداي ارالاسىپ كەتۋى كورىنىس بەرۋدە. شىندىعىنا كەلسەك، تىپتەن ءدىني يدەولوگيانى جامىلعى ەتكەن قىلمىسكەرلەردى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى زالالسىزداندىرىپ جاتىر.
ارنايى وپەراسيالار بارىسىندا كۇشتىك قۇرىلىمدار ولارعا ءوز ەرىكتەرىمەن بەرىلىپ، قارۋلارىن تاستاۋعا بۇيىرادى. الايدا تەرروريستەر بايلانىسقا شىقپاي، سوڭعى دەمدەرى قالعانشا قارسىلىق كورسەتەدى. قازىرگى تاڭدا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وسىنداي سيتۋاسيالارعا ساقاداي ساي ەكەندىگىن اتاپ وتكەن ءجون. بىلتىرعى جىلعى ارنايى وپەراسيالاردا پوليسيا مەن ارنايى توپ قىزمەتكەرلەرى قاتارىنان شىعىن بولعانىن ەسكە سالىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق بولار. ال سوڭعى كەزدەرى قاراپايىم حالىق پەن كۇشتىك قۇرىلىمدار تاراپىنان قۇرباندىقتارعا جول بەرىلمەي كەلەدى. جاقسى قارۋلانعان جانە جانكەشتى قارسىلاستارمەن جاعالاسۋعا تۋرا كەلىپ جاتقانىنا قاراماستان، بۇل مۇمكىن بولىپ وتىر. تەرروريستەردىڭ كوپشىلىگى پوليسيا ورگاندارىنا قارسى تەراكتىلەردى ۇيىمداستىرۋ مەن جۇرگىزۋگە قاتىسقان جانە دەباسىم كوپشىلىگى — بۇرىن قىلمىستى بولعان جاندار.
ارنايى قىزمەتتەردىڭ جۇمىسى تەك انتيتەرروريستىك وپەراسيالار مەن تەرروريستەردى جويۋمەن شەكتەلمەيتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. تەرروريزمنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ايتارلىقتاي جۇمىستار اتقارىلۋدا. سوڭعى جىلدارى ءبىرقاتار تەرراكتىلەردىڭ الدى الىنىپ، راديكالدى توپتار جويىلدى. اقتوبە، الماتى، ورال، اتىراۋ سوتتارىندا ەكسترەميستىك جانە تەرروريستىك ىس-ارەكەتتەر ءۇشىن كۇدىكتىلەرگە سوت پروسەستەرى ءجۇرىپ جاتىر. الايدا قاتەر ساقتالىپ تۇر جانە دە ءقاۋىپتىڭ اۋقىمى دا الاڭداتپاي قويمايدى.
— راديكالدى ءدىني اعىمدارعا قالاي قارسى تۇرۋعا بولادى؟
— كۇشتىك جانە پريەۆەنتيۆتى ادىستەر بار. پريەۆەنتيۆتى جۇمىستاردىڭ ساپالىق تۇرعىدا جاقسارعانى دۇرىس. وسىعان بايلانىستى، قوعامداعى ونداي ەكسترەميستىك يدەيالاردىڭ تارالۋىنا ەڭ اۋەلى زياتكەرلىك تۇرعىدا قارسى تۇرۋ كەرەك. ءدىني ەكسترەميستەردى زالالسىزداندىرۋدا وزگە دە ىقپال ەتۋ شارالارىمەن قاتار تەولوگتاردىڭ ءرولى اسا زور. تاجىريبەلى تەولوگتار، ءدىنتانۋشىلار، ءدىن سالاسى ماماندارى — ەكسترەميستەر مەن راديكالداردىڭ يدەولوگتارىنا ساۋاتتى ءارى جوعارى دارەجەدە قارسى تۇرا الاتىن قوعامنىڭ بىردەن-بىر كاتەگورياسى. تەولوگتار قاسيەتتى قۇران كىتابىنداعى قازىنالى امبەباپ بىلىمگە يە. ءدىني دوگماتيكا سالاسى مەن ءدىني سەنىمنىڭ دوكترينالىق ەرەجەلەرىن، راسىمدەردى جانە وزگە دە كۋلتتىك پراكتيكالارعا قاتىستى ءبىلىمنىڭ مولدىعى ولارعا باتىل يدەيالىق قارسىلاستارىمەن ۇستاسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونداي-اق راديكالدى ءدىني اعىمدارعا قارسى كۇرەسۋ جولدارىن ىزدەۋمەن جەكەلەگەن عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارى جانە ينستيتۋتتار اينالىسۋدا.
— يسلام تۋرالى ايتقاندا زاماناۋي ءومىر سالتى، ءبىلىم مەن مادەنيەتتى دىنمەن ۇشتاستىرۋ ماسەلەسى دە قىلاڭ بەرەدى. باسقاشا ايتقاندا، يسلام مەن مودەرنيزاسيانىڭ استاسۋى مۇمكىن بە؟
— حانافي ءمازھابىنىڭ رۋحاني پراكتيكاسى ۇلتتىق مادەنيەت پەن جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتارعا قۇرمەتپەن قاراپ كەلدى. بۇل تۇسىنىكتىڭ وزەگىندە ەرتەدەن يسلامعا ءتان بولعان تولەرانتتىلىق پەن اشىقتىق ۇعىمدارى جاتىر. قازاقستانداعى ۇلتارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىمنىڭ دۇنيەتانىمدىق كەشەنى شامامەن ءبىرجارىم مىڭ جىلعا سوزىلعان يسلامي ورنەك ارقىلى قالىپتاستى.
زاماناۋي قوعام وسكەلەڭ دىنيلىك پەن مودەرنيزاسيانىڭ ۇيلەسە الاتىنىن كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىر. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى مودەرنيزاسيا ادىلدىك، ادالدىق، رۋحانيلىق، ءبىلىم، ەڭبەك، سەنىم جانە قۇقىق باسىمدىعى سەكىلدى قۇندىلىقتاردىڭ قوعامدا قالىپتاسۋىنا بايلانىستى. بۇل قۇندىلىقتاردىڭ ءبارى دە يسلام قۇندىلىقتارى بولىپ تابىلادى. ءبىراق بۇل ءۇشىن يمامدارمەن تىزە قوسا وتىرىپ ارەكەت ەتۋ كەرەك. مەشىتتەردەگى ۋاعىزداردا دىنگە شاقىرۋ عانا ەمەس، جاستاردى رۋحاني دامۋعا، بىلىمگە، كەمەلدەنۋگە، قوعام يگىلىگى ءۇشىن تەر توگۋگە شاقىراتىن ناسيحاتتار دا ايتىلۋى كەرەك.
مۇسىلمان رەنەسسانسى داۋىرىندە ءدىن مادەنيەتتىڭ جوعارى دەڭگەيىنە، عىلىمعا، فيلوسوفياعا، بىلىمگە سەبەپشى بولدى. بۇكىل الەمگە يسلام اياسىندا قىزمەت ەتكەن عۇلاما عالىمدار مەن ويشىلداردىڭ ەسىمدەرى ەتەنە تانىس.
وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ زامانىمىزدا ءدىن مەن زايىرلى ءومىردى قارسى قويۋشىلار دا كەزدەسەدى. شىندىعىندا، ءدىن ازاماتتارىمىزدى، ءبىرىنشى كەزەكتە جاستارىمىزدى ءبىلىم، وتباسى، حالىقتىق عۇرىپتار مەن داستۇرلەردەن ايىرماۋى كەرەك. مەشىتكە بارۋ جاستاردىڭ ساپالى ءبىلىم الۋىنا كەدەرگى بولماۋعا ءتيىس، ولار ينتەللەكتۋالدىق تۇرعىدا دا، بوي تۇزەۋ جاعىنان دا تەڭ ءوسىپ-دامۋى كەرەك. يسلام — وقشاۋلانۋ مەن رۋحاني كەمباعالدىقتى قابىل المايتىن ءدىن، ول دىنگە سەنۋشىلەردى جالپىعا تۇسىنىكتى گۋمانيستىك قۇندىلىقتارعا باۋليدى.
— اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اينا سارىباي.
دەرەككوز: aktobegazeti.kz
