باسقا ايماقتارداعىنى بىلاي قويعاندا، جەتىسۋ وڭىرىندەگى الاپاتتار ويعا ورالعان سايىن ءبىر قيىردا جاتقان قارقارا مەن ەرەۋىلتوبە اۋماعىن الىپ جاتقان ەندىكتەردەگى ەلىمىزدىڭ باستان كەشكەن قاندى شەڭگەلدەگى وقيعالارى ساناڭنان قىلتيىپ شىعا باستايدى. ولاي بولماي ءقايتسىن. ساناسىندا ساۋلەسى بار ادام بالاسىنىڭ كوكىرەك كوزىنەن مۇراجاي قۇجاتتارىن اقتارىپ-توڭكەرىپ قاراماعاننىڭ وزىندە، عۇلاما جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» پوۆەسى مەن تاريحتى زەرتتەۋشىلەر تۇرلىبەك ءىلياس ۇلى مەن ءجۇمادىل قاراباي ۇلىنىڭ «قارقارا كوتەرىلىسى»، «قارقارا ايباتى» كىتاپتارىن جانە قوعام قايراتكەرى سەيدالىم تانەكەيەۆتىڭ «1916 قارقارا – البان كوتەرىلىسى» شىعارماشىلىق ەڭبەگىن وقىماۋدان تىسقارى قالعان ادام كەمدە-كەم شىعار دەگەن توقتامعا تىرەلەسىز.
كوپ ەڭبەكپەن جارىققا شىققان وسى ءبىر دۇنيەلەردى وي ەلەگىمەن سۇزبەلەپ وتىرعاندا، سول كەزدەگى پاتشا جارلىعىنىڭ قاھارىنىڭ قاتتى بولعانىن، ورىمدەي بوزبالالاردى قويداي كوگەندەپ، قيان-كەسكى ۇرىستارعا سالۋ ءۇشىن سولداتقا الماق بولۋ جانە قارا جۇمىسقا سالۋ ەكەندىگى حالىقتىڭ قانى مەن اشۋ-ىزاسىن قازانداي قايناتىپ-اق جىبەرەدى. سوندا جۇدىرىقتاي جۇمىلعان قارا حالىق:
– بالاسى مەن تۋىسىنان بەزگەن ادام جوق. كوگەن كوزدەردى جاپان دالادا ءولتىرىپ، قارعا-قۇزعىنعا جەم قىلا المايمىز. سورى قايناسا بوزداقتارىنان ايىرىلعان، قولباسىنان ايىرىلعان اتا-انالاردىڭ سورى قاينايدى. پاتشانىڭ نەسى كەتەدى! قىرىلسا، ءبىزدىڭ بالالارىمىز قىرىلادى. اق پاتشا ادىلەتتەن تايدى. ونىڭ ويرانشىل جارلىعىن ورىندامايمىز. سوندىقتان بالا بەرمەيمىز! – دەپ جالتارماس جاۋابىن كەسىپ-پىشىپ، ءبىر-اق ايتادى.
قاراقۇرىم حالىق الدىندا وسى ءبىر ويعا قونارلىق شەشىمتال جاۋابىن ايتىپ وتىرعان كىم دەگەن ويدىڭ جەتەگىندە قالارىڭىز انىق. ارينە، ول قارابايىر حالىقتىڭ قاتارىنداعى جاي ادام ەمەس. ول حالىقتىڭ ءوزى سايلاپ العان ون التى بولىس بيلەرىنىڭ ءبىرى – قۇدياربەك بي شوتامان ۇلى. سونداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى كوشباسشىلارىنىڭ بەتكەۇستار قايماقتارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگى ول جايىندا جوعارىدا اتاپ كەتكەن كىتاپتاردا عانا ەمەس، مەرزىمدىك باسىلىمدارداعى ماقالالار بارىسىندا دا ادىلدىك پەن اقيقاتتى تۋ ەتىپ ۇستاپ وتكەن بي بولعاندىعى ءجيى تىلگە تيەك بولىپ جاتادى. قارا قىلدى قاق جارىپ ايتاتىن، حالىقتىڭ قامىن ويلايتىن بي بولعاندىقتان ونى توبەسىندەگى تورەلەر مەن اينالاسىنداعى حالىقتىڭ الدىندا ابىرويى مەن مارتەبەسى دارالانىپ تۇرادى. ونىڭ دۋالى اۋىز شەشەندىگى دە، ءىستىڭ ىعىن بىلەر كوسەمدىگى دە كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ جۇرسە كەرەك.
قۇدياربەك بيگە بەرىلگەن قىسقا ءارى نۇسقا مىنا ءبىر مىنەزدى بايىپتاما دا كوپ جايدان حاباردار ەتە الادى. «قۇدياربەك بي شوتامان ۇلى 61 جاستا. 1855 جىلى داۋلەتتى شاڭىراقتا دۇنيەگە كەلگەن. رۋى دوسالى – شوعان. يۆانوۆ بولىسىنان. جۇرتقا ادىلەتتى بي بولعان. ۇزىن بويلى، تاڭقى مۇرىن، قالىڭ قاس، تەرەڭ كوز، قالىڭ ەرىن، ۇياڭ مىنەزدى قارا كىسى». وعان بەرىلگەن وسىناۋ سىرتقى سيپاتتاما ونىڭ تابيعي جاراتىلىسى قانداي بولعانىن قاز-قالپىندا اينىتپاي ايتىپ تۇر ەمەس پە؟! ەلدىڭ بەتكەۇستارىنا اينالعان جاعالى ءبيدىڭ سول ءبىر قيىن-قىستاۋ كۇندەردەگى ومىرلىك ءىس-قيمىلى دا ونى بىلگىسى كەلگەن ادامدى بەي-جاي قالدىرا المايدى. ول ءۇشىن تاريحي دەرەكتەردەگى مىنا ءبىر كورىنىستەرگە كوڭىل اۋدارساق، ارتىق بولمايدى.
قۇدياربەك بي شوتامان ۇلى تۇلكى بوركىن باسىنان الىپ، ەكى قولىن ارقاسىنا ۇستاپ، قىرعىز ورمە قامشىسىن بەلىنە قىستىرىپ، ءماۋىتى شاپاننىڭ الدىڭعى ەتەگىن كەرى قاتپارلاپ، جوتكىرىنىپ الىپ جيىن ورتاسىنا شىقتى. ول – اقىلعا تولعان، توقتامدى ءسوزىن باپتاپ، سالماقتاپ ايتاتىن، حالىققا جاعىمدى ەل بيلەۋشى. ۇلكەن توبەدە بىرىنە-بىرى سىعىلىسىپ وتىرعان ادامدارعا ۇڭىلە قاراپ ءسوز سويلەدى:
– 1854 جىلى پاتشاعا قارسى شىعىپ، سوعىسىپ اتىسقانىمىز جوق. ءادىل پاتشا دەپ قارادىق. سودان بەرى پاتشاعا قارسىلىق قىلىپ، اتىسىپ كورگەن ەمەسپىز. سونداعى ۋادە بويىنشا، «قازاقتان اسكەر المايمىز، تەك قانا جيىرما تيىننان تۇتىنگە رامات الامىز» دەپ كەلىسكەن. سوعان توقتام جاساپ، انت قاعازعا اتالارىمىز قول قويعان. ەندى مىنە، پاتشا انتىن بۇزىپ، ۋادەسىنەن تايىپ وتىر. زۇلىمدىلىعى باسىنان اسقان اق پاتشانىڭ تاقتان تۇسەتىن ۋاقىتى دا الىس ەمەس. قازاقتىڭ قالىڭ بۇقاراسى كەڭ دالادا وسكەن. وقىعاندارى بىرەن-ساران. تىزىمگە الىناتىن جىگىتتەردىڭ ءبارى دە كۇنى بۇرىن اسكەرلىك ىسىنە تارتىلىپ ۇيرەتىلمەگەن. بۇل جاعىنان ولار ءتىپتى دە تۇلەي. بۇلار گەرمانيانىڭ باستان-اياق قارۋلانعان اسكەرىنە قارسى شىعىپ، تۇگەل قىرىلىپ، قۇربان بولسا دا پاتشا مەن ۇلىقتاردىڭ جانى اشىمايدى. جىگىتتەردىڭ ءتىزىمىن جۇرگىزۋدى توقتاتامىز. كۇندە ەرتەڭگە سالىپ، پريستاۆتىڭ باسىن قاتىرامىز. جامەڭكە مەن ۇزاقتان بولەكتەنىپ شىعارىمىز جوق. ءبارىمىز جاكەڭ مەن باتىردىڭ ايتقاندارىنا قوسىلامىز جانە قۋاتتايمىز! – دەپ القالى جيىندا ايتقان وسى ءسوزىنىڭ ءوزى-اق قۇدياربەك ءبيدىڭ ەل اعالارىنا ءتان وڭدى كوزقاراس يەسى بولعاندىعىن كورسەتەدى.
پاتشا تاراپىنان بولعان نۇسقاۋمەن قازاقتارعا جاسالعان ايۋاندىلىقتىڭ سول ۋاقىتتا شەتى مەن شەگى جوق ەدى. ونىڭ زورلىعى مەن قۇقايىن قۇدياربەك بي شوتامان ۇلى دا از كورمەپتى. مىنا ءبىر كورىنىس سول ساتتەن اينا-قاتەسىز سىر شەرتەدى. «ىڭىردە قازاقتار قامالعان كامەرانىڭ ەكى تەرەزەسىنە ءتورت سولدات كەلىپ، ناردا جاتقاندارعا بەساتاردان جالىندى وق جاۋدىردى. ءار تەرەزەدە قوس سولدات، ۇستى-ۇستىنە ەسەلەنگەن اتىستىڭ دەمى باسىلمادى. ناردىڭ تەرەزەگە تىرەلگەن جەرىندە بەت-اۋزى ايعىز-ايعىز، جوتاسى قان-قان قۇدياربەك ەتبەتىنەن سۇلاپ جاتىر»، – دەپ ادام توزبەستەي اشىنا سۋرەتتەلگەن. سونداعى باس كوتەرەر قازاقتاردىڭ كورگەن كۇنى وسىلاي بولعان. پاتشا سولداتتارى ادام قورلاۋدىڭ ايلاسىن اسىرىپ باققان. اياۋشىلىق دەگەندى بىلمەگەن.
زامانانىڭ سول ءبىر سەيىلە قويمايتىن قارا بۇلتتى قاتەرى ءتونىپ تۇرعاندا، حالىقتىڭ ارقا سۇيەپ جۇرگەن اتپال ازاماتتارىنىڭ قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇسىپ، كورمەگەن تەپەرىشتەرى قالماپتى. ودان ءبىر بولىستىڭ ءبيى اتانعان، ارى مەن جانىنىڭ تازالىعىمەن قۇدياربەك بي قالاي تىسقارى قالسىن. سول زوبالاڭدا ول حالىقتىڭ قالقانى بولىپ جۇرگەن يگى جاقسىلارىمەن ايگىلى قاراقول تۇرمەسىنە ءۇش-تورت مارتە قامالىپتى. تەك تەرگەۋدى عانا ەمەس، تەپكىنىڭ استىنا الىنعانىن دا تاريحي دەرەكتەر ايعاقتاپ بەرە الادى. ونداي قورلىق پەن زورلىقتان ول جاسىپ قالعان جوق. قايتا ودان ءارى قاھارىنا ءمىنىپ، قاتەرلى كەزەڭنىڭ قايسار پەرزەنتى ەكەندىگىنەن قايتپايدى.
«قولىنان كەلىپ تۇرعان، قونىشىنان باسادى» دەمەكشى، سول ۋاقىتتا جانالعىش ازىرەيىل پاتشانىڭ اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بولىپ، باس كوتەرىپ قارسى شىققان قازاقتاردىڭ حالىقتى كوتەرىلىسكە ۇندەگەن ۇتقىر ۇيىمداستىرۋشىلارى مەن توپ باستار جەتەكشىلەرىن قيناۋ مەن اتۋدان ايانعان جەرى بولمادى. سول سياقتى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ «ۇكىمەتكە قارسى قارۋلى كۇش جۇمساماق بولعانى ءۇشىن، پاتشانىڭ جەكە باسىنا نۇقسان كەلتىرەرلىك قىلمىستى ءىس ىستەگەنى ءۇشىن، ۇكىمەتكە قارسى ەلدى قارۋلى كۇرەسكە شاقىرعانى جانە ۇگىت جۇرگىزگەنى ءۇشىن جاۋاپقا تارتۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلداعانى ودان ءارى قاتتى سوققى بولىپ ءتيدى. وسى قاۋلىنى جەلەۋ ەتكەن پاتشا جەندەتتەرى بولىس اتاۋلىدان وزدەرىنىڭ كوزدەرىنە ءتۇسىپ جۇرگەن 66 بەلسەندىنى بىردەن تۇرمەگە جابادى. ولاردىڭ الدىڭعىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ قۇدياربەك بي شوتامان ۇلى دا يۆانوۆ بولىسىنان ءقاۋىپتى قىلمىسكەرلەر قاتارىنا تىركەلەدى. سوندا پاتشا ۇكىمى بويىنشا جازاعا تارتىلعانداردىڭ الدى اتۋعا، ارتى 15 جىلدان 25 جىلعا دەيىن قاتىرماعا (كاتورگاعا) ايدالادى. 66 ادامنىڭ بىردە-بىرەۋى ساۋ قالمايدى. ءبارى دە جازىقسىزدان جاپا شەگەدى. قۇدياربەك بي دە ەكىنشى توپتان اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، ارماندا كەتەدى. ناقتى دەرەككە سۇيەنىپ ايتار بولساق، سول وسپادىر سويقاننىڭ سالدارىنان قارقاراعا قاتىستى اۋماقتاردا 373 ءۇي ورتەنىپ، 1905 ادام وققا ۇشىپ، 684 ادام جارالانىپ، 1105 ادام تۇتقىندالىپ، كەيىننەن ولاردىڭ مۇلدەم ءىز-تۇزسىز كەتكەندەرىن تاريح دالەلدەپ وتىر. اتتەڭ، وسىنى رەتكە كەلتىرۋگە ءتيىستى ورىندار قۇلىقسىز...
دەگەنمەن، حالقى ءۇشىن قابىرعاسى سوگىلىپ، وقتان وپات بولعان قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي تۇلعاسى ءارى قايراتكەرى قۇدياربەك بي شوتامان ۇلىنىڭ ارتىندا ايشىقتى ءىز قالدى. قاقپاق اۋىلىندا ونىڭ اتىندا كوشە بار. رايىمبەك اۋدانىنىڭ ورتالىعىنداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلارعا ارنالعان ەسكەرتكىشتە ادىپتەلىپ جازىلعان ءاتى-جونى تۇر. ەندى ونىڭ ارتىندا قالعان ەل-جۇرتى مەن ۇرپاعى اۋىلدىق، اۋداندىق، وبلىستىق اكىمدىكتەر مەن ق ر پرەزيدەنتى ىشكى ساياسات ءبولىمى ماقۇلداپ وتىرعان كوكبەل اۋىلىنداعى «كوكساي» ورتا مەكتەبىنە بابا اتىنىڭ بەرىلۋىن اسىعا كۇتىپ وتىر. ونىڭ دا ورىندالارى ءسوزسىز. وعان باسقا دا قۇرمەتتەردىڭ كورسەتىلە جاتارىنا سەنىم مول.
قالىڭ قاتپارلى سول سويقانداعى «بالا ولگەنشە، شال ءولسىن» دەپ ۇران تاستاعان قۇدياربەك بي باباسىنىڭ اتالى ءسوزىن اۋزىنان تاستامايتىن، پايعامبار جاسىنان اسقان شوبەرەسى ءابىلاحات رىسمەندييەۆ پاتشا جەندەتتەرىنىڭ جاۋىزدىعىن ءوزىنىڭ جۇرەك سوزىمەن بىلاي جىرعا قوسىپتى:
بەسىكتەگى بالانى،
ەمىزىپ جاتقان انانى.
جاۋىزدىعىن كورسەتىپ،
ءبارىن دە جاۋ سانادى.
قاراۋىلعا قويىپ بالانى،
اسكەرلەرى جاتتىقتى...
تارتىپ الىپ ازىعىن،
جاساستى قولدان اشتىقتى.
جەر بەتىندە ەستىپ-پەڭ،
ءدال وسىنداي اشتىقتى.
پاتشاعا قالاي سەنەرسىڭ،
ايتقانىنا قالاي كونەرسىڭ؟
كورىپ تۇرىپ جاۋىزدىعىن،
بالاڭدى قالاي بەرەرسىڭ؟ – دەپ 16-شى جىلدىڭ قاسىرەتتى كۇندەرىن كوز الدىڭىزعا تىزبەكتەتىپ اكەلەدى. ءابىلاحات شوبەرەسىنىڭ ءبىزدى باباسىنىڭ ارۋاعى مەن رۋحىنا ارلىلىق ادالدىعىمەن تاعزىم ەتىپ، ەلى مەن جاس ۇرپاقتى بابا ومىرىنەن تانىم مەن تاعىلىم الۋعا ۇندەۋى ءسۇيسىندىردى. ونىڭ مۇنىسى قۋانا قۇپتارلىق ءىس...
قانات تاكەبايەۆ، قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
