رەسەيلىك باسىلىمدار سايلاۋ ناۋقانى كەزىندە قازاقستانداعى ورىس ءتىلىنىڭ «قىسىم كورۋىنە» قاتىستى ءتۇرلى پروۆوكاسيالىق ماتەريالدار جاريالاپ، «ورىس ءتىلى» ءبىزدىڭ ەلدە قىسىم كورىپ جاتىر دەپ دابىل قاققان بولاتىن.
سايلاۋدان كەيىن بۇل داۋ ءبىراز باسەڭسىگەن. ەندى اتالعان تاقىرىپقا قاتىستى اقپاراتتىق شابۋىلدار قايتا باستالدى.
وعان رەسەيدىڭ ءىرى باسىلىمدارىنىڭ ءبىرى «Lenta.ru» سايتىنداعى «نە زابىۆايتە، كتو ۆى تۋت». ۆ كازاحستانە وبياۆيلي ۆوينۋ رۋسسكومۋ يازىكۋ. پوچەمۋ ەگو سچيتايۋت ۋگروزوي دليا سترانى؟» تاقىرىبىنداعى جالعان مالىمەتكە تولى ماتەريال دالەل.
...
پروپاگانديست جۋرناليست نيكيتا مەندكوۆيچ ماتەريالىندا «قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ تۋرالى ماسەلەنى اقش ەلدەگى ساياسي تۇلعالاردىڭ قولىمەن جاساپ وتىر» دەپ بولجايدى.
Dalanews.kz ماتەريالدىڭ قازاق تىلىندە نۇسقاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.
«ءتىل پاترۋلدەرىنەن» كەيىن
«ءتىل پاترۋلدەرى» توڭىرەگىندەگى داۋ بىرنەشە اپتا بويى قازاقستانداعى باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولدى. Til Maydani YouTube-ارناسىن جۇرگىزەتىن قۋات احمەتوۆپەن بىرگە ۇلتشىلدار تويۋى ورىس تىلىنە قاتىستى قوعامدىق ورىنداردا داۋ تۋعىزدى. كەيىننەن اتالعان ۆيدەوروليكتەردى احمەتوۆتىڭ YouTube-ارناسىندا جاريالادى.
جاريالانعان روليكتەر ەل ىشىندە عانا ەمەس، رەسەيدىڭ وزىندە ۇلكەن رەزونانس تۋدىردى. قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ارەكەتىن گوسدۋما مەن رەسەي سەرىكتەستىگى قاتاڭ سىنعا الدى.
«ءتىل مايدانىنىڭ» باستاماشىسى قۋات احمەتوۆكە قارسى قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، ول ۋكرايناعا قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. قازاقستان پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى داۋرەن احمەتوۆ «ەكسترەميستەردىڭ» ارەكەتىنە «ۇڭگىردەگى ۇلتشىلدىق» دەپ باعا بەردى.
دەگەنمەن قازاقستاندىق ەليتا وكىلدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى سىني پىكىر بىلدىرمەدى. پرەزيدەنت كەڭەسشىسى ەرلان قارين ابايەۆپەن پولەميكاعا ءتۇسىپ، «ءتىل پاترۋلدەرى» ارەكەتى كورشىلەس رەسەيدىڭ «اقپاراتتىق دۇربەلەڭىمەن» بايلانىستىردى.
«ورىس تىلىنە ورىنسىز ارەكەت جاسالۋدا» دەپ قىسقا قايىرىپ، ۇلتشىلداردى ىس-ارەكەتتەرى مەن پىكىرلەرىنە كەلگەندە اباي بولۋعا شاقىردى.
اتالعان داۋ توڭىرەگىندە قازاق باسىلىمدارىندا ورىس تىلىنە قاتىستى قارسىلىق جالعاسىن تاپتى.
«ورىسشا ويلايتىن جاستار قازاق بولۋدان قالادى»، – دەدى «الاش ايناسى» باسىلىمىنىڭ جۋرناليستەرى.
«جاس الاش» بالالارى تەك ورىس تىلىندە سويلەيتىن ۇلتارالىق نەكەگە تىيىم سالۋدى ۇسىندى. «قامشى» اۆتورلارى ورىس تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەرگە اقىلى جۇيە كىرگىزۋ قاجەت دەپ جازدى.
بۇل ارانداتۋشىلىق سوزدەرگە مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ قازاق ءتىلىن مىندەتتى تۇردە ءبىلۋى تۋرالى زاڭ جوباسىن دايىنداعان شەنەۋنىكتەر دە دەن قويىپ وتىر. ولاردى قازىرگى نورماتيۆتىك بازانىڭ ءىس-قاعازدارىن قازاقستاننىڭ رەسمي ءتىلى ورىس تىلىندە جۇرگىزىلۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىنىنە قاراماستان.
قازاقىلاندىرۋدىڭ قيىندىقتارى
ءقازىر بولىپ جاتقان وقيعا ەلدى «قازاقىلاندىرۋعا» قاتىستى ءبىرىنشى جاعداي ەمەس.
الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ زەرتتەۋىنشە، ورىس ءتىلىن تۇرمىستا ازاماتتاردىڭ 75% قولدانادى. ساتىلاتىن كىتاپتاردىڭ 90%-ى ورىس تىلىندە، گازەتتەردىڭ 58%-ى جانە جۋرنالداردىڭ 80%-ى ورىس تىلىندە. بۇدان بولەك، ينتەرنەتتىڭ ۇلتتىق سەگمەنتىندەگى اقپاراتتى ىزدەۋ ءتىلىنىڭ 96 پايىزى ورىسشا.
قازاق تەلەارناسىنا باسىمدىلىق بەرىلەتىنىنە قاراماستان، جەرگىلىكتى اۋديتوريا قارايتىن باعدارلامالاردىڭ 54%-ى ورىس تىلىندە شىعادى.
ءورىستىلدى سىنىپتاردىڭ سانى ءقازاقتىلدى سىنىپتارعا قاراعاندا جىلدام ءوسىپ جاتىر.
ءقازىر ورىس تىلىندە مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ 41 پايىزى وقيدى، قازاقستاننىڭ ءبىلىم مينيسترلىگى بۇل كارتينانى كورە وتىرىپ، شىنايى ستاتيستيكانى جوققا شىعارىپ وتىر. وسىعان قاراماستان، مەملەكەتتىك اپپارات ورىس تىلىندە سويلەيدى.
«جاس الاش» باسىلىمىنىڭ جۋرناليستەرى «كارتينا 30 جىل بولدى وزگەرەر ەمەس... شەنەۋنىكتەردىڭ ءتۇرى قازاق، ءتىلى ورىس» دەپ ناليدى.
اڭگىمە ابستراكتىلى بيۋروكراتيادا ەمەس، كۇن سايىن حالىقپەن جۇمىس ىستەيتىن پەداگوگ، مەديسينا قىزمەتكەرلەرى دا بار.
اۋرۋحانالارداعى قۇجات اتاۋلىنىڭ ءبارى مەديسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوپشىلىگى انا تىلدەرىن بازالىق دەڭگەيدە بىلمەيتىندەرى ءۇشىن ورىس تىلىندە تولتىرىلادى، ءبىراق سولاردىڭ 80 پايىزى ەتنيكالىق قازاقتار.
«ءتىل پاترۋلدەرىنىڭ» قۇرباندارىنىڭ ءبىرى جۇمىستا ورىسشا سويلەيتىن دارىگەر-نيەۆرولوگ ەميليا گرەچانيك. ارالاس مەكتەپتەردەگى پەداگوگتەردىڭ كوبى قازاق ءتىلىن جەتىك بىلمەيدى. PISA تەستىلەۋىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، ءورىستىلدى سىنىپتارداعى وقۋ ساۋاتتىلىعىنىڭ دەڭگەيى 21 پايىزعا جوعارى، جاراتىلىستانۋ-عىلىمي دەڭگەيى 19 پايىزعا، ماتەماتيكالىق ساۋاتتىلىق دەڭگەيى 11 پايىزعا.
باسقا سوزبەن ايتقاندا، ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى تاڭداۋدى حالىق ءوزى جاسادى. ورىس ءتىلى قاتىناس ءتىلى، ال قازاق ءتىلى ۇلتتىق ءتىل رەتىندە ساقتالۋدا. الايدا ساياسي ەليتادا قازاق ءتىلىن كوپشىلىككە كۇشتەپ تاڭۋعا تىرىسقان «ەرىكسىز» ۇلتشىلداردىڭ پارتياسىنىڭ كورىنىسى ايقىن.
ىقپالدى ۇلتشىلدار
رەسەيدىڭ پرەمەر-مينيسترى ميحايل ءميشۋستيننىڭ قازاقستانعا ساپارى بارىسىندا ورىس ءتىلىنىڭ جاعدايى مەن ەكسترەميستىك «پاترۋلدەر» ماسەلەسى تالقىلاندى.
تامىزدىڭ ورتاسىندا وتكەن ساپاردا ەۋرازيالىق ينتەگراسيانى دامىتۋدى جاقتاعان قۇقىق قورعاۋشى ەرمەك تايشىبەكوۆ جەتى جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. ءدال وسى كۇنى قازاقستاننىڭ اقپارات ۆيسە-مينيسترى بولىپ رۋسوفوبياشىل اسقار وماروۆ تاعايىندالدى.
سونداي-اق، وماروۆ «قازاقپارات» اگەنتتىگىندە باسشىلىق ەتكەن كەزەڭدە قازاقستاننىڭ جاڭا كارتاسىن جاريالاۋىمەن تانىمال بولدى، وندا رەسەي مەن وزبەك اۋماقتارى «قىسقارتىلعان».
سونىمەن قاتار، وماروۆ ساياسي ەليتاعا بىرىكتىرىلگەن ۇلتشىلداردىڭ جالعىز مىسالى ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن، قىلمىستىق توپ مۇشەلەرىن قورعايتىن مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ اتىنان رەسەيگە قارسى مالىمدەمەلەر جاساپ جۇرگەن پارلامەنت دەپۋتاتى ايدوس سارىم.
ەكى جىل بۇرىن ول باتىستىق قوزعالىس «جاڭا قازاقستان» ساياسي كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولدى. اتالعان قوزعالىستا سىرتتاي ون جىلعا سوتتالعان ەكس-پرەمەر اكەجان قاجىگەلدين جانە ۇلتارالىق داۋ تۋدىرعانى ءۇشىن تۇرمەگە وتىرعان سەرىكجان مامبەتالين بار.
«جاڭا قازاقستان» ساياسي كەڭەسى سارىمدى قوسقاندا ۆاشينگتونعا بارىپ، مەمدەپ پەن اقش كونگرەسى سەناتىنىڭ قابىلداۋىندا بولدى. وندا 1930 جىلعى جاپپاي اشارشىلىقتى گەنوسيد دەپ تانۋعا قاتىستى مەموراندۋم كەلىسىمى جۇرگىزىلدى.
دەگەنمەن امەريكالىق ساپاردان سوڭ سارىم «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ قاتارىنا، سونداي-اق پارلامەنت دەپۋتاتتارى مەن اتالعان كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ قۇرامىنا كىردى. بۇل ءبىر عانا ەپيزود ەمەس.
بۇعان دەيىن اتى اتالعان پرەزيدەنت كەڭەسشىسى ەرلان قارين 2019 جىلى پرەزيدەنت جانىنداعى قوعامدىق كەڭەسكە «ويان، قازاقستان» ۇلتتىق قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىلارىن سويلەۋگە شاقىردى.
سول ءسات ۇيىم پرەزيدەنت سايلاۋىن مويىنداۋدان باس تارتىپ، جاستاردى كوشەگە شىعۋعا شاقىردى. «وياندىقتاردى» پەرزيدەنت قۇرىلىمى قاتارىنا قوسۋ كۇماندى بولىپ كورىنگەنىمەن، ەليتاعا امەريكالىق بايلانىس ارقىلى شىققان بولۋ كەرەك.
بيلىك جانە اقشا
قازاقستان ساياساتىنداعى جانە مەملەكەت اپپاراتىنداعى مانساپ كوبىنەسە وتباسىلىق-كلاندىق بايلانىستار ارقىلى ىسكە اسىرىلادى، وندا ۇلكەندەر قىزمەت ساتىسىمەن كىشىلەرىن جىلجىتادى جانە ىقپال ەتۋ جەلىلەرىن قالىپتاستىرادى. اتالعان بايلانىس جۇيەسىندە كاسىبي قاسيەتتەر، ادىلەتتىلىك نەمەسە ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەت ەمەس، كلانعا ادالدىق قانا ەسەپكە الىنباق. ءبىراق مۇنداي كلانعا كىرۋ قيىن، ول تەك تۋىلۋ قۇقىعىمەن نەمەسە ءساتتى نەكە ناتيجەسىندە عانا قولجەتىمدى.
بۇعان بالاما مانساپ تەك اقش قۇرعان جەلىلىك ىقپال ەتۋ قۇرىلىمدارى، وقۋ جوبالارىنا قاتىسۋشىلار قاۋىمداستىعىنا نەگىزدەلگەن. ولار اقشالاي جانە اقپاراتتىق قولداۋ الىپ، ءبىر-بىرىن العا جىلجىتادى.
ماسەلەن، ەرلان قارين ەڭبەك جولىن اقتوبەدە مەكتەپ ءمۇعالىمى رەتىندە باستاعان، ءبىراق كوپ ۇزاماي «ينتەرنيۋس» (اقش) قورى مەن «ەبەرت قورى» (گەرمانيا) جوبالارىنا قاتىسقان «ورتالىق ازيا ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر اگەنتتىگى» ۇەۇ ديرەكتورى بولدى. ول سونىمەن قاتار ۆاشينگتونداعى امەريكالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وقىتۋشىسى بولدى.
قارين پرەزيدەنتتىڭ كەڭەسشىسى بولعاننان كەيىن امەريكالىق جۇيەدە دامىپ كەلە جاتقان «وياندىقتاردىڭ» ساياسي ەليتا قاتارىنا كىرۋىنە ىقپال ەتۋى تاڭعالارلىق جاعداي ەمەس.
مەكتەپتەگى ءبىلىمدى قازاقىلاندىرۋ تۋرالى مالىمدەمەلەرىمەن تانىمال قازاقستاننىڭ ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ ەڭبەك جولىن قاراعاندى وبلىسىنداعى ءوزىن-وزى باسقارۋ شاعىن مەكەمەسىنەن باستاعان.
ءبىراق 2006 جىلى ول اقش پەن ۇلىبريتانيا قارجىلاندىراتىن «ماسكەۋلىك ساياسي زەرتتەۋلەر مەكتەبىنە» (رەسەيدىڭ ادىلەت مينيسترلىگى شەتەلدىك اگەنت رەتىندە قىزمەت ەتەتىن كوممەرسيالىق ەمەس ۇيىمداردىڭ تىزىلىمىنە ەنگىزگەن) وقۋعا جىبەرىلدى. ەڭبەك اقتاۋسىز بولمادى. ەكى جىل بويى ايماعامبەتوۆ جانە ونىڭ «اڭسار جاستار ليگاسى» ۇيىمى جالپى سوماسى 200 مىڭ دوللاردى قۇرايتىن «سوروس» قورىنىڭ گرانتىن يەلەندى.
كەيىننەن ءبىلىم ءمينيسترى بولعاندا ايماعامبەتوۆ امەريكالىق قوردىڭ مەكتەپتەردەگى جوبالارىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن قولدادى. ءبىراق سىبايلاس جەمقورلىق فاكتىلەرىن انىق كورسەتىپ تۇرعان بۇل ارەكەتتەر وماروۆتىڭ دا، ءقاريننىڭ دە قازاقستاننىڭ ساياسي ەليتاسىنا كىرۋىنە كەدەرگى بولمادى.
ۇلتشىلداردىڭ ەليتاداعى ءوزارا قولداۋى ولارعا ساياسي بيلىك پەن قارجىلاي رەسۋرسقا يە بولۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ايماعامبەتوۆ 2017 جىلى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندە ۆيسە-مينيستر بولىپ تۇرعاندا قازاق تىلىندە كىتاپ شىعارۋمەن اينالىساتىن «ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسىنىڭ» قۇرىلۋىن قولدادى. باسشىلىققا ونىمەن بىرگە ەرلان قارين مەن ايدوس سارىم كىردى. قور 2،5 ميلليارد تەڭگە اقشا الدى (شامامەن 6 ميلليون دوللار).
سونىمەن قاتار، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانى ارانداتۋشىلىق ءسوز سويلەۋ الاڭىنا اينالدىرعان ءدال وسى امەريكالىق ۇلتشىلدار. ولار «جاي عانا قىزىلداردى ولتىرگەن» ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى ساتقىنداردى اقتاۋعا جانە 1930 جىلدارداعى اشتىقتى «قازاقتاردىڭ گەنوسيدى» دەپ مويىنداۋعا شاقىرادى.
اكىمشىلىك-ساياسي بايلانىستار جۇيەسى مەن مىندەتتەمەلەر ۇلتشىلداردىڭ ساياسي توبىنا مەملەكەتتىك جۇيەگە اسەر ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. قازاقستانداعى ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنا نۇقسان كەلتىرۋ ولار ءۇشىن باستى مىندەتكە اينالۋدا، ويتكەنى جالپى اقپاراتتىق جانە تىلدىك كەڭىستىك رەسەيمەن دوستىق قارىم-قاتىناستى قالىپتاستىرادى. 2020 جىلى اقش قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ كورسەتكەندەي، ەل تۇرعىندارىنىڭ 74،1 پايىزى ماسكەۋمەن جانە تەك 27 پايىزى ۆاشينگتونمەن وداق قۇرۋدى جاقتاعان.
امەريكالىق ۇلتشىلدار بيلىكتە جۇرگىزىپ وتىرعان رەسپۋبليكانى «قازاقىلاندىرۋ» ارەكەتتەرى رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى تىلدىك بايلانىستى بۇزۋعا جانە اقش-تىڭ ەلدەگى ىشكى ساياسي پروسەستەرگە ىقپال ەتۋىنە كوبىرەك مۇمكىندىك بەرۋگە باعىتتالعان.
رەداكسيادان:
رەسەي اقپاراتتىق سوعىستىڭ جاڭا ءتاسىلىن تاڭداعان سىڭايلى. بۇعان دەيىن حالىق اراسىنان شىققان ءتىل جاناشىرلارىن قارعاپ-سىلەپ كەلگەن وداقتاسىمىز ەندىگى جەردە بيلىك باسىنداعى ازاماتتارعا سوقتىعا باستاپتى. كرەمل يدەولوگتارى قازاقستاندى قازاقىلاندىرۋ توبە باستان باستالعان باستاما دەپ تۇسپالدايدى. وسىناۋ ماقالادا ءقاريننىڭ، سارىمنىڭ، ايماعامبەتوۆتىڭ اتى اتالۋى بەكەر ەمەس. بۇنى پرەزيدەنت اكىمشىلىگى جاۋاپسىز قالدىرمايدى دەپ سەنەمىز.
