تاۋەلسىزدىكتى ساقتاۋ جانە ءتول ءتىلدى تۇعىرعا قۇندىرۋ، ۇلتتىق مادەنيەتتى دامىتۋ – ەلدىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جانە ساياسي تۇراقتىلىعىن نىعايتىپ، حالىقتىڭ بىرلىگىن بەكەم، تىرلىگىن باياندى ەتەدى. ساياساتتانۋشى قازبەك مايگەلدينوۆ قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ «انا ءتىلى» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتى كوپتىڭ كوكەيىندەگى سان سۇراققا جاۋاپ بەرگەن ىرگەلى جاريالانىم بولدى دەيدى. ونىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ماقالاسى ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى باعىتتاردى ايقىنداپ، حالىقارالىق ارەناداعى ورنىمىز مەن ىشكى ساياسي تۇراقتىلىقتى ارتتىرۋعا باعىتتالعان ستراتەگيالىق قادامداردى ۇسىنادى. قازاقستاننىڭ دامۋى ءۇشىن جۇزەگە اسىرىلۋ ءتيىس باسىم باعىتتار جونىندە ساياساتتانۋشى قازبەك مايگەلدينوۆپەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
ەگەمەندىك پەن ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى نىعايتۋ
– پرەزيدەنت ماقالاسىندا تاۋەلسىزدىك پەن ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى ايتىلعان. ەگەمەندىكتى نىعايتۋ جانە قازاق ءتىلىن دامىتۋ باعىتىنداعى ستراتەگيالىق شەشىمدەر ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا، حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىنە قالاي اسەر ەتەدى؟
مەملەكەت باسشىسىنىڭ «ماقساتىم– ەكونوميكانى جانە ەگەمەندىكتى نىعايتۋ» ماقالاسىن ەلدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياسي باعىتتارى جانە الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ ستراتەگيالىق ماقساتتارىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن باعدارلامالىق ماقالا رەتىندە قاراستىرامىن. پرەزيدەنت ماقالادا تاۋەلسىزدىك پەن ۇلتتىق بىرەگەيلىك ماسەلەسىنە باسىمدىق بەرىپ وتىر. ويتكەنى، ەگەمەندىكتى نىعايتۋ ماسەلەسى ەل دامۋىنىڭ نەگىزگى ىرگەتاسى. بۇل قازاقستاننىڭ ءوز باعىتىن ايقىنداۋ قابىلەتىن قامتاماسىز ەتۋمەن تىكەلەي بايلانىستى. قازىرگى تاڭدا حالىقارالىق ارەنادا گەوساياسي تۋربۋلەنتتىك كۇشەيىپ، قاقتىعىستار ارتىپ كەلەدى. وسى جاعدايدا تاۋەلسىزدىكتى ساقتاۋ وتە ماڭىزدى. مىسالى، رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قاقتىعىس جانە الەمدەگى گەوساياسي تۇراقسىزدىق قازاقستان ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتىڭ نازىك ءارى ماڭىزدى ۇعىم ەكەنىن ەسكە سالادى. سوندىقتان مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل ماسەلەگە باسىمدىق بەرۋى – ەلدى سىرتقى قىسىمداردان قورعاۋعا باعىتتالعان ستراتەگيالىق شەشىم دەپ ايتۋعا بولادى.
بۇل جەردە ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىن، اقتاۋداعى اۋە اپاتى كەزىندە ەلىمىز ءوزىنىڭ تاۋەلسىز شەشىم قابىلداۋعا قابىلەتتى ەكەنىن كورسەتتى. ماسەلەن، قارا جاشىكتى تمد ەلدەرىنىڭ ارنايى كوميسسياسىنا ەمەس، برازيلياداعى اۋە اپاتتارىن زەرتتەيتىن كوميسسياعا بەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى.
پرەزيدەنت قازاق ءتىلىن دامىتۋدىڭ جانە ۇلتتىق مادەنيەتتى ىلگەرىلەتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى. ءتىل – مەملەكەتتىڭ تىرەگى، ۇلتتىڭ ايناسى، ەلدىڭ مادەني جانە رۋحاني تۇتاستىعىنىڭ نەگىزى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كەڭىنەن قولدانىلۋى قوعامداعى ورتاق قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرىپ، حالىقتىڭ بىرلىگىن نىعايتادى. بۇل اسىرەسە مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ حالىقپەن تىعىز بايلانىستا بولۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. قازاق ءتىلى عىلىم، بيزنەس، تەحنولوگيا جانە ساياسات ءۇشىن كەڭىنەن قولدانىلاتىن ءتىل بولۋى ءتيىس. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ قازاق ءتىلىن ءبىلۋ تالابى قوعامدا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى نىعايتۋعا باعىتتالادى دەپ ەسەپتەيمىن. سول ارقىلى انا ءتىلدى ءبىلۋدى ناسيحاتتاۋ، جاستار اراسىندا ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ جانە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قازاق مادەنيەتىن ىلگەرىلەتۋ مۇمكىن بولادى. ۇلتتىق بىرەگەيلىك ەلدىڭ مادەني، تىلدىك جانە رۋحاني تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتەدى. قازاقستان سياقتى كوپۇلتتى ەل ءۇشىن بۇل فاكتور حالىقتىڭ بىرلىگى مەن تۇراقتىلىعىنىڭ ماڭىزدى كەپىلى. پرەزيدەنت تە بۇل ماسەلەگە ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى نىعايتۋ ارقىلى ەلدىڭ ىشكى تۇتاستىعى ساقتالىپ، بولاشاق ۇرپاقتىڭ تاريحي جانە مادەني مۇراعا دەگەن قۇرمەتى قالىپتاساتىنىن جەتكىزىپ وتىر.
ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ جانە تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ
– ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ باعىتىندا قولعا الىنعان شارالاردان قانداي ناتيجە كۇتۋگە بولادى؟
– پرەزيدەنتتىڭ 2019 جىلدان بەرى العا تارتىپ كەلە جاتقان ماڭىزدى باسىمدىقتارىنىڭ ءبىرى – ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ، ياعني مۇناي تاۋەلدىلىگىن ازايتۋ. قازاقستان ەكونوميكاسى ۇزاق جىلدار بويى مۇناي مەن شيكىزات ەكسپورتىنا تاۋەلدى بولىپ كەلدى. ءبىراق جاھاندىق نارىقتاعى تۇراقسىزدىق، دوللار باعامىنىڭ ءوسۋى جانە مۇناي باعاسىنىڭ اۋىتقۋى بۇل تاۋەلدىلىكتى ءقاۋىپتى ەتەدى. سوندىقتان پرەزيدەنت جاڭا سالالارعا ينۆەستيسيا تارتۋ ارقىلى ەكونوميكا دامۋىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋدى ماقسات ەتىپ وتىر. مىسالى، سيفرلىق ەكونوميكا، جاسىل تەحنولوگيالار، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ – ەلىمىزدىڭ باستى قاجەتتىلىكتەرى. بۇل باستامالار ەلدىڭ تۇراقتى دامۋىنا، جۇمىس ورىندارىنىڭ كوبەيۋىنە، جانە ەكونوميكانىڭ قۇرىلىمدىق وزگەرىستەرىنە ىقپال ەتۋى مۇمكىن. قازاقستاننىڭ 2025 جىلعا دەيىنگى ستراتەگيالىق دامۋ جوسپارىندا اگروونەركاسىپ كەشەنىن دامىتۋ نەگىزگى باعدار رەتىندە كورسەتىلگەن. وسىعان بايلانىستى ەكونوميكانىڭ باسىم سەكتورلارىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. بۇل باعىتتار ەلدىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىمىن نىعايتۋعا، تۇراقتى ءوسىمدى قامتاماسىز ەتۋگە جانە جاھاندىق سىن-قاتەرلەرگە توزىمدىلىگىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان. ۇكىمەت تە بۇل ماقساتتاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن وڭدەۋ ونەركاسىبىن دامىتۋ، ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋ جانە ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ بويىنشا شارالار قابىلداۋدا. ەكونوميكالىق جەتىستىكتەر حالىقتىڭ تۇرمىس ساپاسىنا تىكەلەي اسەر ەتكەندە عانا شىنايى ناتيجە دەپ ەسەپتەلەدى. وسىلايشا، ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ قازاقستاننىڭ بولاشاق تۇراقتى دامۋى ءۇشىن ماڭىزدى قادام بولىپ تابىلادى. ايتا كەتەرلىك، ماقالادا پرەزيدەنت ەكونوميكانىڭ 4%-دىق ءوسىمى قازاقستان ءۇشىن جەتكىلىكسىز ەكەنىن العا تارتتى. ۇكىمەت بۇل ءوسىمدى ارتتىرۋدىڭ تىڭ تاسىلدەرىن تاباتىنىنا سەنىم بىلدىرەمىن.
كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياسات
– قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى باسىمدىقتارىنا توقتالساڭىز
– قازىرگى تاڭدا قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتىنا دا باسىمدىق بەرىلىپ وتىر. قازاقستان ورتالىق ازيا ايماعىنداعى قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋدا بەلسەندى ءرول اتقارۋدا. سونىمەن قاتار، ەل ستراتەگيالىق سەرىكتەستەرىمەن تەڭگەرىمدى ساياسات جۇرگىزىپ كەلەدى: رەسەي، جۇڭگو، ەۋروپا وداعى جانە اقش.
بۇل ساياساتتىڭ اياسىندا قازاقستان ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىققا باسىمدىق بەرەدى. مىسالى، بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان ترانس-كاسپيي حالىقارالىق ءدالىزىن دامىتۋدى باستى نازاردا ۇستاپ وتىر. بۇل جوبا قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىمەن، رەسەيدىڭ سولتۇستىك-وڭتۇستىك باعىتىنداعى جوباسىمەن جانە ەۋروپاعا شىعاتىن مۋلتيمودالدى دالىزدەرمەن تىعىز بايلانىستى. ورتاق ءدالىزدى دامىتۋ وسى سەرىكتەستەرمەن ءوزارا قارىم-قاتىناستى نىعايتۋعا ىقپال ەتەدى. قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتى - سىرتقى قاتىناستاردى ءارتاراپتاندىرۋ ارقىلى ۇلتتىق مۇددەلەردى قورعاۋعا جانە ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى ورنىن نىعايتۋعا باعىتتالعان كەشەندى ستراتەگيا.
ساياسي رەفورمالار جانە الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك
– قازاقستاندا جۇزەگە اسىرىلعان ساياسي رەفورمالار مەن الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك باعىتىنداعى باستامالار ەلدىڭ الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق دامۋىنا قالاي ىقپال ەتەدى؟
– ەلدە سوڭعى بەس جىلدا جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياسي رەفورمالاردى ەرەكشە اتاپ وتۋىمىزگە بولادى. بۇل رەفورمالار دەموكراتيالاندىرۋ جانە ليبەراليزاسيالاۋ باعىتىندا جۇزەگە اسىرىلۋدا. پرەزيدەنت باستامالارى تەك ەكونوميكالىق ەمەس، سونىمەن قاتار ساياسي رەفورمالارعا دا باعىتتالعان. ونداعى باستى ماقسات – دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردى نىعايتۋ جانە ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋ. 2022 جىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ مەن 2023 جىلعى پارلامەنتتىك سايلاۋ كەزىندە، سونداي-اق كونستيتۋسيالىق رەفورمالار بويىنشا رەفەرەندۋمدا ءبىز جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋعا ەرەكشە نازار اۋدارىلعانىن بايقادىق. اۋىل، اۋدان جانە قالا اكىمدەرىن تىكەلەي سايلاۋ پيلوتتىق جانە ناقتى رەجيمدە جۇزەگە اسىرىلدى. بۇل ورتالىقسىزداندىرۋ ساياساتى جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋداعى جاۋاپكەرشىلىك ماسەلەسىنە ۇلكەن كوڭىل بولەتىنىن كورسەتەدى. سوڭعى ماقالادا قامتىلعان باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك جانە حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى. الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك بۇگىنگى كۇننىڭ كوكەيتەستى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر، سەبەبى ول قوعام تۇراقتىلىعىنىڭ نەگىزگى كەپىلى. سوندىقتان بۇل باعىتتا جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىستاردىڭ نەگىزگى تەتىگى – حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋ، جالاقىنى كوبەيتۋ، الەۋمەتتىك كومەك كورسەتۋ شارالارىن جالعاستىرۋ جانە جۇمىسپەن قامتۋ ارقىلى جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىقتى تومەندەتۋ. مەنىڭ ويىمشا، بۇل باعىتتا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىلدى. 2023 جىلى مۇعالىمدەردىڭ مارتەبەسى زاڭمەن بەكىتىلىپ، جالاقىلارى 30%-عا دەيىن ارتتى. قازىرگى تاڭدا دارىگەرلەر مەن مەديسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ مارتەبەسىن انىقتاۋعا قاتىستى زاڭ جوباسى قاراستىرىلۋدا. ناتيجەسىندە، وسى سالاداعى قىزمەتكەرلەردىڭ دە جالاقىسى وسەتىنىنە سەنىمدىمىن.
قورىتا ايتقاندا، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ماقالاسى – قازاقستاننىڭ دامۋى ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزدى باستامالاردى كەشەندى تۇردە ۇسىنىپ وتىرعان باعدارلامالىق قۇجات. بۇل باستامالار قازاقستاندى حالىقارالىق ارەنادا تۇراقتى جانە بەدەلدى مەملەكەت رەتىندە كورسەتەدى. ەل ىشىندە جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالار مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋگە جانە الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى ورناتۋعا باعىتتالعان نەگىزگى تەتىكتەر بولىپ تابىلادى.
جالپى العاندا، مۇنداي ماقالالاردىڭ جىل باسىندا جاريالانۋى وتە جاقسى ءۇردىس. بۇل ءداستۇر جىل سايىن ساياسي داستۇرگە اينالۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن. ءبىر جاعىنان، بۇل جىلدى قورىتىندىلاۋعا مۇمكىندىك بەرسە، ەكىنشى جاعىنان، الداعى جىلعا باعىت-باعدار ۇسىنادى. سونىمەن قاتار، كۇز ايىندا مەملەكەت باسشىسى قازاقستان حالقىنا ءداستۇرلى جولداۋىن جاسايتىنى بەلگىلى. وندا ەلىمىزدە اتقارىلۋى ءتيىس ناقتى تاپسىرمالار مەن ۇكىمەتتىڭ باعىت-باعدارى ايقىندالادى. ال، بۇل ماقالانىڭ ەرەكشەلىگى – جىلدى قورىتىندىلاۋ مەن الداعى ستراتەگيالىق باسىمدىقتاردى بەلگىلەك. سوندىقتان بۇل يدەولوگيالىق تۇرعىدان ماڭىزدى قۇجات دەپ ەسەپتەيمىن.
سۇحاباتتاسقان جاننا جومارت
