– مەرلان قىلىش ۇلى، ەلىمىزدە پلازمانى زەرتتەيتىن زەرتحانانىڭ بار ەكەنىن كوپشىلىك بىلمەيدى. سوندىقتان وقىرماندارىمىز ءۇشىن سىزدەردىڭ جۇمىستارىڭىز قىزىقتى. پلازمانى زەرتتەۋدىڭ ماڭىزى جايىندا ايتساڭىز...
– ءيا، پلازمالار تەحنولوگيالارىن دامىتۋ وتە قىزىق. قازاقستاندا پلازمانى زەرتتەۋمەن ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت قانا اينالىسادى. جالپى، قازاقستاندا پلازمالار تەحنولوگياسىمەن كەڭ كولەمدى زەرتتەپ، وقۋ ورىن جانىنان ارنايى زەرتحانالاردىڭ اشىلۋىنا رامازان ءسابيت ۇلىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى زور. سول كىسىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە پلازمانى زەرتتەيتىن عالىمدار شوعىرى قالىپتاستى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى. قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ زەرتحانادا ستۋدەنت جاستار مەن ماگيسترانت، دوكتورانتتار عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارمەن اينالىسۋدا. وسىلايشا بىزدەر وقۋ ورىن قابىرعاسىندا بىلىكتى مامانداردىڭ قالىپتاسۋىنا ءوز ۇلەسىمىزدى قوسىپ كەلەمىز.
عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمىز جايىندا جازعان ماقالالارىمىز يمپاكت-فاكتورلىق كورسەتكىشى جوعارى عىلىمي جۋرنالداردىڭ جاريالانىپ، جوعارى سىلتەمەگە يە بولىپ جاتقان جايى بار. بۇل، ءبىز ءۇشىن ۇلكەن جەتىستىك.
[caption id="attachment_23138" align="alignnone" width="2640"]
SAMSUNG CSC[/caption]
– پلازمانى زەرتتەپ جۇرگەن قازۇۋ عالىمدارىنىڭ قانداي جەتىستىكتەرى بار؟
– پلازمالار تەحنولوگياسىن دامىتۋ ىسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن ىزدەنۋشى-عالىمداردىڭ قول جەتكىزگەن ناتيجەلەرى جەتەرلىك. قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورەتىن ماڭىزدى جوبامىز پلازمالار تەحنولوگياسىنىڭ ارقاسىندا الىنعان گازدى رازريادتى شامداردى اتاۋعا بولادى. توزاڭدى پلازمانىڭ نەگىزىندە دايىندالعان بۇل شامدار ادەتتەگى پايدالانىپ جۇرگەن قىل شامدارمەن سالىستىرعاندا جارىقتى ەكى ەسە ارتىق بەرەتىنىمەن ەرەكشەلەنەدى. ال ەلەكتر قۋاتىن قىل شامدارمەن بىردەي تۇتىنادى. ءبىر عانا كەمشىلىگى، گازدى رازريادتى شامداردى زارارسىزداندىرۋ ءىسى كۇردەلى. ءبىراق ەرەجەسىن ساقتاپ، زارارسىزداندىرسا، ەشقانداي ماسەلە تۋىندامايدى. بۇگىندە بىزدەر جاڭا شامدى جەتىلدىرۋ ۇستىندەمىز.
بىلەتىن شىعارسىز، ەديسوننىڭ ءوزى بۇگىندە پايدالانىپ جۇرگەن قىل شامعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ونىڭ 2 مىڭعا جۋىق نۇسقاسىن دايىنداعان بولاتىن. ەڭ باستىسى، بىزدەر توزاڭدى پلازما نەگىزىندە دايىندالعان گازدى رازريادتى شامنىڭ پايدالى، قۋات كوزىن ۇنەمدەيتىنىن ءىس جۇزىندە دالەلدەدىك. الداعى ۋاقىتتا ونى حالىقتىڭ پايدالانۋىنا ىڭعايلى بولۋى ءۇشىن بارىنشا جەتىلدىرەتىن بولامىز.
قازىرگى تاڭدا نانوتەحنولوگيالار قارقىندى دامىپ جاتقانىن بىلەسىز. وسى رەتتە بىزدەر گازدى ورتادان گازدى پلازمالى-حيميالىق سينتەزدەۋ تاسىلىنە سۇيەنىپ، بولشەكتەر الۋدىڭ جولىن تاۋىپ، جاڭا عىلىمي ءتاسىلدى پاتەنتتەگەنىمىزدى ۇلكەن جەتىستىككە باعالاۋعا بولادى. بۇل ءتاسىلدىڭ تەحنيكالىق رەگلامەنتى مەن قوندىرعىسىن دايىن. عىلىمي جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە الىنعان كومىرتەكتەردى مەديسينا سالاسى مەن كومپازيتتى ماتەريالدار الۋ ىسىنە كەڭىنەن قولدانۋعا بولادى.
تاعى دا ايتا تۇسسەك، ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ پلازمانىڭ كومەگىمەن ميكروبولشەكتەر الۋ ءتاسىلى دە عىلىمي ورتادا جوعارى باعالانعانىن ايتۋعا ءتيىسپىن. بۇگىندە كولەمى 10-100 ميكرومەتر بولاتىن بولشەكتەردى الۋدىڭ ءتاسىلىن مەڭگەردىك.
– ميكروبولشەكتەر الۋ ءتاسىلىنىڭ قانداي پايداسى بار؟
– عىلىمنان سىرت جۇرگەن ادامدار كەز كەلگەن عىلىمي جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە ءبىر زات الۋ كەرەك دەپ ويلايدى. ءيا، كەز كەلگەن عىلىمي جۇمىستىڭ ناتيجەسى بولادى. ءبىراق كەيبىر عىلىمي جۇمىستاردىڭ سوڭىندا ناقتى زات الىنىپ جاتسا، ەندى بىرىندە عىلىمي ماسەلەنى شەشۋدىڭ ءتاسىلى پايدا بولادى. ميكروبولشەكتەردى الۋ ءتاسىلىن دە سوڭعىسىنا جاتقىزۋعا بولادى. بۇل ءتاسىلدى ۇساق بولشەكتى دارىلەر دايىندايتىن فارماسيەۆتيكا سالاسىندا قولدانۋعا بولادى. وسى ءبىر ءتاسىل ۇساق بولشەكتەردى سۇرىپتايتىن، سەپاراسيالايتىن جاڭا عىلىمي ءتاسىلدىڭ تۋىنداۋىنا نەگىز بولدى. بىزدەر ميكروبولشەكتەردى العاندا ولاردىڭ كولەمى 10-100 ميكرومەتر كولەمىندە بولاتىنىن ايتتىق قوي. سەپاراسيالاۋ تاسىلىندە ءارتۇرلى ولشەمدەگى ميكروبولشەكتەردى ءبىر ولشەم بويىنشا سۇرىپتاپ جينايتىن مۇمكىندىك تۋدى. ءبىر ولشەمدەگى ميكروبولشەكتەردەن جاسالعان ءدارى ادام دەنساۋلىعىنا جاقسى اسەر ەتەتىنىمەن ەرەكشەلەنەدى. سول سياقتى ءبىر ولشەمدەگى جارىق شاعىلىستىراتىن بوياۋلاردىڭ ميكروبولشەكتەرىن جيناپ، ساپالى، جارىق شاعىلىستىراتىن قاسيەتى جوعارى جول بەلگىلەرىن بويايتىن زات الۋعا بولادى.
– تۇسىنىكتى، پلازمانى تاعى دا قانداي باعىتتاردا قولدانۋعا بولادى؟
– قازىرگى تاڭدا پلازمالى تەلەديدارلار جوعارى سۇرانىستا ەكەنىن بىلەسىز. سونىمەن قاتار جوعارى تەمپەراتۋراداعى پلازمالاردىڭ كومەگىمەن ءتۇرلى مەتالداردى وڭاي كەسۋگە بولادى. بۇگىندە دامىعان مەتالل وڭدەۋ سالاسىن پلازماسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس.
قازاقستان جىلۋ مەن ەلەكتر قۋاتىن نەگىزىنەن كومىردەن الادى. كەيدە جىلۋ قازاندىقتارىندا ساپاسى تومەن كومىرلەر تولىق جانباي قالاپ جاتادى. وسى جانباي قالعان ساپاسىز كومىرلەردى پلازماترونداردىڭ كومەگىمەن تولىقتاي جاعىپ جىبەرۋگە بولادى. مەنىڭشە، بۇل تەحنولوگيا ەلىمىزدەگى جىلۋ قازاندىقتارىندا قولدانىلادى.
بۇدان باسقا از قۋاتتى پلازماتروندار بار. ولاردى عىلىمي ورتادا سالقىن پلازمالار دەپ اتايدى. سالقىن پلازماترونداردىڭ ەڭ جوعارعى تەمپەراتۋراسى 40 گرادۋستان اسپايدى. بۇگىندە مۇنداي پلازماتروندار مەديسينا سالاسىندا قولدانىلا باستادى. پلازما وت جالىن بولىپ جانىپ تۇرادى. ءبىراق وعان كۇيىپ قالمايسىز. ءقازىر دارىگەرلەر سۋىق پلازمانىڭ كومەگىمەن ادام دەنەسىنە شىققان ءتۇرلى جارالاردى ەمدەپ، جاراقاتتاردى ميكروبتاردان تازارتۋدا. دامىعان ەلدەر سالقىن پلازمانى مەديسينا سالاسىندا پايدالانۋدى باستاپ كەتتى. بىزدەر زەرتحانالىق جاعدايدا سالقىن پلازما الاتىن مۇمكىندىگىمىز بار. گەرمانياعا پلازمالىق تەحنولوگيانى دامىتۋعا قاتىستى باسقوسۋعا بارعانىمدا، ونداعا ءىرى كومپانيالاردىڭ جاساپ شىعارعان مەديسينالىق باعىتتاعى پلازماتروندارىن ءوز كوزىممەن كوردىم. بولاشاقتا سالقىن پلازما مەديسينا سالاسىنىڭ ايىرىلماس بولشەگىنە اينالاتىنىنا سەنىمدىمىن.
پلازمالىق تەحنولوگيانىڭ يگىلىگىن كورۋدە الەم عالىمدارى فرانسيادا جابىلىپ ىسكە اسىرىپ جاتقان تەرمويادرولىق سينتەز قوندىرعىسى جوباسىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. بىزدەر كۇندە تەرمويادرولىق سينتەز ءجۇرىپ، عالامات ەنەرگيا ءبولىنىپ جاتقانىن بىلەمىز. عالىمدار سونىڭ كىشىرەيتىلگەن نۇسقاسىن جاساپ، سارقىلماس قۋات كوزىن الۋ ىسىمەن 60 جىلدان بەرى تىنىمسىز ەڭبەك ەتىپ جاتىر. ۇعىنىقتى تىلمەن ايتساق، تەرمويادرولىق سينتەز قوندىرعىسىندا جوعارى تەمپەراتۋرالىق پلازما پايدا بولعاندا سۋتەگى يادرولارىن بىر-بىرىمەن سوقتىعىستىرىپ، ۇلكەن مولشەردە ەنەرگيا الۋعا بولادى. بۇل ءۇشىن ميلليونداعان گرادۋسقا جەتەتىن پلازما قاجەت. كۇندە وسى ءۇردىس تىنىمسىز ءجۇرىپ جاتىر. وسى ءۇردىستىڭ ارقاسىندا جەر بەتىندەگى تىرشىلىك ميللياردتاعان جىلداردان بەرى جالعاسىپ كەلەدى.
– مەرلان مىرزا، تەرمويادرولىق سينتەزبەن قۋات كوزىن الۋ ءتاسىلىنىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسىنان ايىرماشىلىعى قانداي؟
– ەڭ بىرىنشىدەن، تەرمويادرولىق تاسىلمەن قۋات كوزىن الۋ قورشاعان ورتاعا ەشقانداي زالال كەلمەيدى. اتوم ەلەكتر ستانسالارى اپاتقا ۇشىراسا، اينالاسىن قانشالىقتى لاستايتىنىن جاپونيادا فۋكۋسيما ستانساسىندا ورىن العان اپات كەزىندى كوردىك قوي. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، اتوم ستانسالارىندا يادرولاردى ىدىراتىپ، ەنەرگيا السا، تەرمويادرولىق سينتەز تاسىلىمەن كەرىسىنشە، يادرولاردى بىر-بىرىمەن سوقتىعىستىرىپ، ەنەرگيا الىنادى. وسىنداي باستى ەرەكشەلىگى بار.
– اتوم ەلەكتر ستانسالارىنىڭ نەگىزگى شيكىزات قورى ۋران ەكەنىن بىلەمىز. ال تەرمويادرولىق سينتەز تاسىلىمەن قۋات كوزىن وندىرۋدە قانداي وتىن ءتۇرى قولدانىلادى؟
– ونىڭ نەگىزگى وتىنى – سۋتەگى. قازىرگى تاڭدا سۋدان سۋتەگىنى ءبولىپ الۋدىڭ تەحنولوگيالارى بار. سۋ بار جەردە سۋتەگىنى ءوندىرىپ الۋعا بولادى. سوندىقتان عالىمدار تەرمويادرولىق سينتەزدى سارقىلماس ەنەرگيا كوزى دەپ بەكەر ايتىپ جۇرگەن جوق. بۇل باعىتتا جۇمىس ىستەپ جاتقان عالىمدار جوعارى تەمپەراتۋراداعى پلازمانى، ياعني 100-150 ملن. گرادۋستاعى جوعارى تەمپەراتۋرانى بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا ۇستاپ تۇرۋدىڭ جولىن قاراستىرىپ جاتىر. ايتالىق، كۇننىڭ بەتىندە تەمپەراتۋرا 5 ملن. گرادۋس بولسا، ال ورتاسىندا ول 100-150 ملن. گرادۋسقا دەيىن جەتەدى. سۋتەگى اتومىن سوقتىعىستىرىپ، كۇردەلى رەاكسيا جۇرگىزۋ ءۇشىن وسىنداي تەمپەراتۋرا قاجەت.
– عالىمدار سونداي عالامات تەمپەراتۋرانى قانشا ۋاقىتقا دەيىن ۇستاپ تۇر؟
– قاتەلەسپەسەم، بۇگىندە عالىمدار 100-150 ملن. گرادۋستىق جوعارى تەمپەراتۋرانى ءبىر مينۋتقا جۋىق ۋاقىت ۇستاپ تۇر. «بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردىڭ ءمانىن جەتىك بىلمەيتىن جاندار وسى-اق پا؟» دەپ ويلاپ قالۋى مۇمكىن. ال عىلىم ءۇشىن بۇل – ۇلكەن كورسەتكىش، عالامات جەتىستىك بولىپ تۇرعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
– تەرمويادرولىق قوندىرعى ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەپ تۇرۋى ءۇشىن جوعارى تەمپەراتۋرانى ۇدايى ۇستاپ تۇرۋ كەرەك پە؟
– جوق. ول مۇمكىن ەمەس. مەنىڭ پايىمداۋىمشا، جوعارى تەمپەراتۋرانى يمپۋلستىق باعىتتا ۇستاپ تۇرۋ كەرەك شىعار. ماسەلەن، ءبىر مينۋت جوعارى تەمپەراتۋرا بەرىلسە، ەكى مينۋت ءوشىپ تۇرادى. ءبىر مينۋتتىڭ ىشىندە عالامات ەنەرگيا الۋعا بولادى. بۇل ىسپەن اينالىسىپ جاتقان عالىمدار تەرمويادرولىق قوندىرعىلاردى 2020-2025 جىلدارى ىسكە قوسۋدى جوسپارلاپ وتىر. سول كەزدە فرانسۋزدار سارقىلماس قۋات كوزىنە قول جەتكىزەتىن بولادى.
– ايدىن ايىمبەتوۆ عارىشقا ۇشقاندا سىزدەردىڭ عىلىمي جۇمىستارىڭىزعا بايلانىستى عارىشتا عىلىمي تاجىريبە جۇرگىزگەنىن ەستىدىم. سول عىلىمي جۇمىس جايىندا ايتساڭىز...
– ادەتتە گازدى يونداپ پلازما الامىز. يونداۋدىڭ ەكى ءتاسىلى بار. ءبىرىنشىسى – ۇلكەن ماگنيتتىك ءورىس ارقىلى ىسكە اسسا، ەكىنشىسى – جوعارى تەمپەراتۋرانىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسادى. وسى يوندالعان پلازماعا ۇنتاق قوسساڭىز، ول توزاڭدى پلازماعا اينالىپ، كريستال پايدا بولادى. ونى كريستال دەپ اتاۋدىڭ وزىندىك سەبەبى بار. پلازما كريستالىنىڭ تورلارى كادۋىلگى قاتتى كريستالدىڭ تورلارىنا وتە ۇقساس. بىزدەر وسى پلازمالىق كريستالدى تارتىلىس كۇشى جوق عارىش كەڭىستىگىندە قانداي كۇيگە تۇسەتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن ايدىن ايىمبەتوۆ پلازمالىق كريستالدى وزىمەن بىرگە عارىشقا الىپ ۇشىپ، عىلىمي تاجىريبە جاسادى. عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە عارىشتا گراۆيتاسيا كۇشى 0-گە تەڭ بولعاندىقتان پلازمالىق كريستالدىڭ شار ءتارىزدى ۇلكەيەتىنىن بايقادىق. بىزدەر عارىشتا جۇرگىزىلگەن تاجىريبەلەردى زەرتتەپ، جوعارى يمپاكت-فاكتورلىق كورسەتكىشكە يە «ەۋروپالىق فيزيكا سەرياسى» جۋرنالىنا ءوزىمىزدىڭ ماقالامىزدى جاريالادىق. بۇگىندە ءبىزدىڭ ماقالامىزعا كوپتەگەن سىلتەمە جاسالىنۋدا. الداعى ۋاقىتتا عارىشتا جۇرگىزىلگەن ءتورت تاجىريبە بويىنشا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ەكى عىلىمي ماقالا جاريالاۋدى كوزدەپ وتىرمىز. وسىلايشا پلازمالار تەحنولوگياسىنىڭ دامۋىنا قازاقستان اتىنان ءوز ۇلەسىمىزدى قوسىپ جاتقان جايىمىز بار.
نۇرلان جۇماقانوۆ،
«ۇمعتسو» اق قوعاممەن بايلانىس ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى
