قازاقستانداعى قۇرىلىس سالاسىنىڭ دامۋىنا ارقانىڭ توسىندەگى استانانىڭ ايرىقشا ىقپال ەتكەنى داۋسىز. «شيەۆرون» كومپانياسى جانە «قالا مەن دالا» گازەتىنىڭ بىرلەسكەن جوباسى شەڭبەرىندە بۇل جولعى اڭگىمەمىز قۇرىلىس سالاسى توڭىرەگىندە بولماق. ارينە، بۇل سالانىڭ اۋقىمى كەڭ. ءبىردى ايتىپ، ءبىردى قويىپ كەتپەۋ ءۇشىن ناقتى تاقىرىپتى تاڭدادىق. ەلىمىزدە وندىرىلە باستاعان زاماناۋي كومپوزيتتى قۇرىلىس ماتەريالدارى مەن تىڭ تەحنولوگيالار جايىندا ءسوز قوزعايمىز.
وتقا سالسا جانبايدى. ول نە؟
قۇرىلىس سالاسىندا سۇرانىسقا يە وتاندىق قۇرىلىس ماتەريالدارى از دا بولسا بار. سولاردىڭ ءبىرى، جانۋ ماسەلەلەرى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ عالىمى ۆلاديمير ەفرەموۆ ويلاپ تاپقان ورتكە قارسى جابىن. ءيا، سولاي. جوبانى ويلاپ تابۋ ءۇشىن عالىم10 جىلىن سارپ ەتىپتى.
– كەز-كەلگەن قۇرىلىس نىسانىن سالعاندا ونىڭ ورتكە قارسى قاۋىپسىزدىگىنە ءمان بەرەدى. قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ 20 پايىزى ءورت قاۋىپسىزدىگىنە جۇمسالاتىنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەۋى مۇمكىن. ءوز باسىم ورتكە قارسى ححح14 جابىنىن ازىرلەۋ ءۇشىن 10 جىل ۋاقىتىمدى سارپ ەتتىم. ءبىزدىڭ جابىندى كورگەن ادام العاشقىدا بوياۋمەن شاتاستىرادى. ءيا، ونى بوياۋ سياقتى قولدانىلادى. دەگەنمەن ونى ورتكە قارسى جابىن دەپ اتاعان ءجون. ول اعاش پەن تەمىرگە بوياۋ سياقتى جاعىلعانمەن، ءورت ورىن العان جاعدايدا حيميالىق رەاكسياعا ءتۇسىپ، قالىڭدىعى 1-1،5 ميلليمەتر كولەمىندەگى جابىن كوبىكتەنىپ، ءوزىنىڭ باستاپقى قالىڭدىعىنان 50-100 ەسەگە دەيىن ءىسىنىپ شىعادى. وسىلايشا ححح14 قۇرىلىس نىسانىنىڭ قاڭقالارىن جانىپ كەتپەۋدەن ساقتايدى.
وسى ورادان عالىمنىڭ اڭگىمەسىن ۇزەيىك. ول ءوز سوزىندە «نىساننىڭ قاڭقالارىن ساقتايدى» دەيدى. نىساننىڭ قاڭقاسى قازىرگى كۇنى تەمىردەن تۇرعىزىلادى؟ ال تەمىر وتقا جانۋشى ما ەدى؟ عالىمعا وسى سۇراقتى قويدىق
– ءيا، تەمىر وتقا جانبايدى. ءبىراق قاندايدا ءبىر ءىرى نىساندا الاپات ءورت بولسا تەمپەراتۋرا 500 گرادۋسقا دەيىن كوتەرىلەدى.تۇتاس عيمارتتى ۇستاپ تۇرعان تەمىر باعانالار جوعارى تەمپەراتۋرا كەزىندە ءوزىنىڭ بەرىكتىك قاسيەتىن جوعالتادى. مۇنداي جاعدايدا تەمىر باعاندار مايىسىپ، كوز الدىڭىزدا عيمارات وپىرىلىپ قۇلاپ ءتۇسۋى مۇمكىن. ەگەر تەمىر باعانالاردى ححح14 جابىنمەن قاپتالسا، مۇنىڭ الدىن الۋعا بولادى، – دەدى بىزگە عالىم.
كۇشتى ءيا؟ عالىم بىزگە جوبانى تاجىريبە جۇزىندە كورسەتتى. اعاشتان جاسالعان ەكى ءيتتىڭ ۇياسىنىڭ ءبىرىن ححح14 ورتكە قارسى جابىنىمەن قاپتاپ، ەكىنشىسىن قاپتاماي ورتەگەندە 10-15 مينۋتتىڭ ىشىندە قاپتالماعان ۇياشىق ورتەنىپ، زاماتتا كۇلگە اينالدى. ال ورتكە قارسى جابىن قولدانىلعان ۇياشىق ءىسىنىپ، مۇلدە جانباي قويدى. بۇدان كەيىن ۆلاديمير لەوندۆيچ جانباعان ۇياشىقتىڭ سىرتىنداعى كوبىكتى قىرىپ تاستاعاندا اعاش ورتەنبەك تۇگىلى، كۇيىكتە شالماعانىن كورىپ، قايران قالدىق! ححح14 ورتكە قارسى جابىنىن قولدانسا 5 جىلعا دەيىن ءتىلسىز جاۋدان قورىقپاۋعا بولادى ەكەن.
باستىسى ءوندىرىس بار. جانۋ ماسەلەلەرى ينستيتۋتى وسى ءبىر كومپوزيتتىك قۇرىلىس ماتەريالىن ەكسپورتقا شىعارىپ جاتىر.
جەردىڭ ۇشتەن ءبىرىن قۇرايتىن بايلىق
بازالت تۋرالى نە بىلەمىز وسى؟ قۇرىلىسقا اسا قاجەت وسى ءبىر قاراپايىم عانا تاستىڭ سىرىن ءبىلۋ ءۇشىن بازالتتى زەرتتەۋگە، سەنەسىز بە 30 جىل عۇمىرىن سارپ ەتكەن (!) قۋاندىق بەرتايەۆپەن سويلەستىك.
بەرتايەۆ بازالتتىڭ پايدالى زات ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن باسىنداعى باسپاناسىن دا ساتقان. وكىنىشكە وراي، ونىڭ يدەياسى، عىلىمي ەڭبەگى ەلىمىزدە لايىقتى باعاسىن العان جوق...
عالىم ءقازىر رەسەيدە جۇمىس ىستەۋدە. ءبىراق ءبىر ساتتە دە ەلىن ەستەن شىعارعان ەمەس. رەسەيگە حابارلاستىق.
– بازالتتىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ زەرتتەگەنىمە 30 جىلدان استى. بۇگىندە جەر بەتىندەگى تەمىر رۋداسى تاۋسىلۋعا تاياۋ. ارى كەتسە 40-50 جىلدان كەيىن تەمىر تاۋسىلادى. بۇدان كەيىن قولدانىستان شىققان تەمىر بۇيىمداردى قايتا بالقىتىپ، ءبىراز ۋاقىت امالدايمىز. ءبىراق دۇنيەجۇزى ءۇشىن تەمىردىڭ ورنىن الماستىراتىن ماتەريال قاجەت. سوندىقتان بازالت بىرتىندەپ تەمىردىڭ ورنىن باساتىنىنا سەنەم. ءوز باسىم بازالتتى العاش رەت جىلۋ ساقتاۋ ىسىنە پايدالانىپ، ونىڭ شەكسىز مۇمكىندىگىنە كوز جەتكىزدىم.
وسى ارادا عالىمنان بازالت جايلى ءبىراز قىزىقتى دەرەكتى ەستىدىك. بىلسەك، بازالت ءجىبىنىڭ بەرىكتىگى اسپالى كوپىرلەرگە پايدالانىلاتىن تروستان دا مىقتى ەكەن! دەگەنمەن، ونىڭ تەمىردەن قانداي ارتىقشىلىعى بار؟
عالىم بۇعان بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى:
– ول وتە جوعارى تەمپەراتۋراعا شىدايدى. بۇگىندە اۋە ماماندارى ۇشاق اپاتتارىنىڭ كوپشىلىگىنە ۇشاقتىڭ سىرتىنا قاتقان مۇز دا سەبەپشى بولاتىنىن ايتۋدا. ەگەر بىزدەر ۇشاقتىڭ سىرتقى بولىگىنە بازالتتى قولدانساق، مۇز قاتادى دەپ مۇلدە الاڭدامايمىز. ويتكەنى بازالتتان جاسالعان جابىنعا ەشقاشان سۋ تۇرمايدى، سىرعىپ كەتەدى. قىستا ۇشاقتاردىڭ مۇزىن قاعىپ اۋرەگە تۇسپەيمىز. الەمدەگى ەڭ قاتتى زات الماس. الماستىڭ تىعىزدىعى 10 پايىز بولسا، بازالتتىكى 8-9 پايىزدى قۇرايدى. وسىدان-اق ونىڭ بەرىك ماتەريال ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. ەلەكتر قۋاتىن تاراتاتىن كابەلدىڭ سوزىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن ونىڭ اراسىنا بولات تەمىر سالىپ كەلدىك. سوڭعى كەزدەرى بولات سىمدى بازالت ءجىبى الماستىرا باستادى. ناتيجەسىندە، كابەل ءبىرشاما جەڭىلدەپ، پايدالانۋعا قولايلى بولۋدا. ادەتتە ەنەرگەتيكتەر 50 شاقىرىمعا سوزىلاتىن كابەلدى اۋىر تەحنيكامەن تارتىپ ماشاقاتقا ءتۇسىپ جاتادى. ال اراسىندا بازالت ءجىبى سالىنعان جەڭىل كابەلدى كەز كەلگەن ادام قولمەن جيناپ الادى. ەگەر بولاتتان جاسالعان كابەلدى رەتتەپ جيناماساڭىز شاتاسىپ كەتەتىنى بەلگىلى. ال بازالت ءوزىنىڭ فورماسىن ەش ۋاقىتتا جوعالتپايدى، – دەيدى ول.
امان تولەيەۆ قازاق عالىمىنىڭ كومەگىنە مۇحتاج بولعان
رەسەيدىڭ كەمەروۆ وبلىسىن ۇزاق جىل باسقارعان قانداسىمىز امان تولەيەۆ كۋزباستاعى كومىر كەنىشتەرىندە مەتان جارىلىستارى قايتالانا بەرگەن سوڭ بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن ىزدەپتى. تابيعاتتا مەتان گازى كومىرمەن ىلەسىپ جۇرەدى. كەنشىلەر جەراستى شاحتالارىندا تاۋ-كەن انكەرى دەگەن قۇرىلعىنى پايدالانعاندا، تەمىر قۇرىلعى تاسقا ءتيىپ، ۇشقىننان جارىلىس پايدا بولدى ەكەن. ويتكەنى، ۇزىندىعى 3 مەتردى قۇرايتىن قۇرىلعى وسىعان دەيىن تەك قانا مەتالدان جاسالىپ كەلگەن ەدى. قۋاندىق بەرتايەۆ كۋزباسس كەنشىلەرىنىڭ قۇرىلعىسىن بازالتتان جاساپ بەرىپ، بۇل ماسەلەنى ءبىرجولا شەشكەن. سودان بەرى جارىلىستار پىشاق كەسكەندەي تىيىلعان.
بۇل عانا ەمەس. عالىمنىڭ ايتۋىنشا بازالتتى ۇنتاقتاسا تاپتىرماس تىڭايتقىش ەكەن. ايتالىق، الەمگە راۋشان گۇلدەرىن ەكسپورتتايتىن گوللانديا ءار گۇلدىڭ تۇبىنە ءبىر-بىر قاسىق بازالت ۇنتاعىن سەبەدى. ارينە، بەكەردەن سەپپەيدى عوي...
ءۇي سالاتىن 3D پرينتەر
دامىعان ەلدەردە تۇتاس ءبىر ءۇيدى زاماتتا سالىپ شىعاتىن 3D پرينتەرلەر باياعىدا پايدا بولعان. ءبىز دە قالىسپايتىن شىعارمىز. بۇلاي بايلام جاساۋىمىزعا جانۋ ماسەلەلەرى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جاس عالىمى شىڭعىس قۋانىشبايەۆتىڭ عىلىمي ىزدەنىسى نەگىز بولىپ تۇر. ول ءۇي سالاتىن 3D پرينتەر قۇراستىرۋ ءۇشىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنەن 220 ملن. تەڭگە گرانت ۇتتى جاقىندى.
– قىتايدا باردىم. ولار ءۇي سالۋدا 3D پرينتەرلەر پايدالانىپ جاتىر. وسى ماقساتتا شانحايعا بارىپ، ونىڭ جۇمىسىمەن تانىستىم. ارينە، قازىرگى زاماندا 3D پرينتەر جاساپ كوپشىلىكتى تاڭقالدىرا المايسىڭ. بۇل جەردە ماسەلە وسى پرينتەرگە قۇيىلاتىن سۇيىقتىقتا. ادەتتە ءۇي قۇرىلىسىنا قاجەتتى 3D پرينتەرلەرگە بەتوندى پايدالاناتىنى بەلگىلى. ءبىراق وعان قاراپايىم بەتون جارامايدى. ەگەر 3D پرينتەرمەن ءۇي سالۋدى ماقسات تۇتساڭىز، 10-15 مينۋتتىڭ ىشىندە قاتاتىن بەتون قاجەت. قىتايدىڭ 3D پرينتەرلەرىن تاماشالاعاندا، ونى قۇراستىرۋشىلار بەتوننىڭ قۇرامى جايىندا سىر شاشاپادى. قۇپيا ۇستادى. وسىدان كەيىن بىزدەر بەتوندى زەرتتەپ، ونىڭ قۇپياسىن ىزدەدىك. ىزدەنىستىڭ ارقاسىندا پوليمەر تۇتىكشەلەردى ويلاپ تاۋىپ، ونى بەتونعا قوسىپ، 3D پرينتەردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە ىڭعايلى بەتون الدىق، – دەيدى جاس عالىم.
ەندى ءۇي سالاتىن 3D پرينتەر جايىندا ايتايىق. شىڭعىس بولاشاق 3D پرينتەردىڭ اۋماعى 15-20 مەتردى، بيىكتىگى 7-8 مەتردى قۇرايدى دەيدى. ول بىزدەرگە بولاشاق پرينتەردىڭ شاعىن ۇلگىسىن دە كورسەتتى. قاجەتتى باعدارلامالار ورناتىلعان شاعىن 3D پرينتەرمەن ءتۇرلى مۇسىندەر باسىپ شىعارۋعا بولادى ەكەن. «جاقسى، جارايسىڭ!» دەدىك ىشتەي.
ەندى قازاقستاندىق عالىمدار ويلاپ تاپقان پوليمەر تۇتىكشەلەردىڭ سىرىنا توقتالساق. ادەتتە ءۇي سالعاندا قۇرىلىسشىلار تەمىر ارماتۋرالاردى قولدانىپ ىرگەتاس پەن قابىرعانىڭ بەرىكتىگىن قامتاماسىز ەتىلەتىنى بارشاعا ءمالىم. بۇل بۇرىننان كەلە جاتقان تەحنولوگيا. ارماتۋرانى كولدەنەڭىنەن جانە تىگىنەن سالىپ، قابىرعانىن بەرىكتىگىن قامتاماسىز ەتىپ ءجۇرمىز.
ال وتە بەرىك، ادام شاشىنان 20 ەسە جىڭىشكە پوليمەر تۇتىكشەلەردى بەتونعا ارالاستىرعاندا ول ايقىش-ۇيقىش باعىتتا ورنالاسىپ، ىرگەتاس پەن ءۇي قابىرعاسىنىڭ بەرىكتىگىن ءتۇرلى باعاتتى قامتاماسىز ەتەتىن مۇمكىندىككە يە. بۇل ءوز كەزەگىندە 3D پرينتەرلەرمەن ءۇي سالۋعا كەڭىنەن جول اشىپ وتىر.
اڭگىمە بارىسىندا شىڭعىس مۇنداي پوليمەر تۇتىكشىلەردى وزگە ەلدەردىڭ عالىمدارى دا ويلاپ تاۋىپ، قۇرىلىس سالاسىنا پايدالانىپ جاتقانىن العا تارتتى.
– ءبىزدىڭ پوليمەر تۇتىكشە تازا قازاقستاندىق ءونىم دەپ ايتۋعا بولادى. ءيا، وسىعان ۇقساس پوليمەر تۇتىكشەلەردى وزگە ەلدەردىڭ عالىمدارى دا ويلاپ تاپقان. ءبىراق ولاردىڭ ونىمدەرىنىڭ باعاسى وتە قىمبات. ءبىز وسىعان دەيىن كۇنىنە 10 گرامم عانا پوليمەر تۇتىكشە الۋشى ەدىك. قازىرگى تاڭدا قۇرىلعىمىزدى جەتىلدىرىپ، كۇنىنە 1 كەلىگە دەيىن پوليمەر تۇتىكشە الاتىن دەڭگەيگە جەتۋگە كۇش سالىپ جاتىرمىز. ءبىر توننا بەتونعا 1 كەلى پوليمەر تۇتىكشە قوسساڭىز، بەتونىڭ بەرىكتىك قابىلەتى بىرنەشە ەسەگە ارتىپ شىعا كەلەدى – دەيدى ول.
ايتپاقشى، شىڭعىستىڭ جوباسىنا قىزىققان مالايزيا مەملەكەتى عالىمدى شاقىرتىپ جاتىر ەكەن. بارا ما، الدە بارماي ما؟ دارىندىلاردى ساقتاپ قالعىمىز كەلسە ولاردىڭ جوبالارىنا قولداۋ كورسەتكەن ءجون-اق.
دايىنداعان، نۇرلان جۇماحان
