ياكۋتتىڭ قوس باقسىسىنىڭ انتيپۋتيندىك اكسياسى
«پۋتين سەندەرگە ءامىر ەمەس. ەركىن ءومىر سۇرىڭدەر! مەن جۇرتتى ەرتىپ ماسكەۋگە بارماقپىن. مەن جالعىز ءوزىم ءالسىزبىن. مەنىمەن بىرگە جۇرىڭدەر! كوپ دۇنيەنى ۇيرەنەسىڭدەر. سوندا عانا ءبىز ءومىردى وزگەرتە الامىز. ءپۋتيندى قۋۋ كەرەك. بولدى. مەنىڭ جالعىز مىندەتىم – وسى. سوندا عانا ءبارى وزگەرەدى. ازىرگە ءبىز بەيبىت شەرۋ جولىمەن كەلەمىز. كەرەك بوسلا كۇش قولدانامىز»، دەپتى ياكۋت باقسىسى.
باقسى جاياۋلاتقان بويى چيتادان ءوتىپ، ۋلان-ۋدەگە جەتكەن. جول بويى ونى قولداۋشىلاردىڭ سانى كوبەيىپ كەلەدى دەيدى ورىس اقپاراتى. ونىڭ جاياۋ جورىعىنا قوسىلعاندار بولماعانىمەن، ول ءجۇرىپ وتكەن ەلدى مەكەن تۇرعىندارى ماتەريالدىق كومەك كورسەتىپ، اس-سۋىن جەتكىزىپ وتىرعان كورىنەدى.
كرەملدەن ءپۋتيندى قۋۋعا بارا جاتقان ياكۋت باقسىسى بۋرياتياعا جەتكەندە كۇشتىك قۇرىلىمدار ونى قۇرىقتاعان ەكەن. جاياۋلاتىپ جورىققا شىققان جارىمقۇرساق جالعىز باقسىنىڭ تۇتقىندالۋى كەڭ ماسشتابتى قويىلىم بولعان.
باقسىنى تۇتقىنداۋ ءۇشىن ارنايى جاساق فەدەرالدى تراسسانى جاۋىپ تاستاعان. يركۋتسكى وبلىسىنىڭ شەكاراسىنا تاياۋ ماڭدا، ورماندا شاتىر قۇرىپ جاتقان باقسىنى تۇتقىنداۋ ءۇشىن قىرىق شاقتى ادام كەلگەن.
بەتپەردە كيگەن الگىلەر باقسى شاتىرىن اينالا قورشاپ، تۇتقىنداپ، بەلگىسىز جاققا الىپ كەتكەن. تۇتقىنداۋعا كەلگەن ارنايى جاساق مۇزداي قارۋلانعان. باقسىعا اراشا تۇسكەندەرگە كۇش قولدانىپ، كەيىن ولاردى دا تۇتقىنداعان. ەندى وعان «ەكسترەميستىك توپ قۇردى» دەگەن ايىپ تاعىلۋى مۇمكىن.
ءسويتىپ، الەمگە ءامىر جۇرگىزۋ دەيتىن يمپەرياليستىك امبيسياسىن اشىق اڭعارتىپ جۇرگەن كرەمل قوجايىنى ۆلاديمير پۋتينگە قارسى جورىققا شىققان ياكۋت باقسىسى چيتا مەن ۋلان-ۋدەنى باسىپ ءوتىپ، يركۋتسكىنىڭ شەكاراسىنا جەتكەندە ۇستالدى.
ايتپاقشى، باقسى گابىشيەۆ تۋرالى ورىستى قويىپ، «The Guardian»، «Deutsche Welle»، «The New York Times» سەكىلدى الەمدىك اۋديتورياسى بار باسىلىمدار جازىپ، «Amnesty International» دەيتىن حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمى اراشا سۇراپتى.
اقىرىندا پۋتينمەن جەكپە-جەككە شىققان جاياۋ باقسى جولدا قۇرىقتالدى. اڭگىمە وسىمەن ءتامام بولۋى كەرەك پە ەدى، ءبىراق، الەكساندر گابىشيەۆتىڭ تۇتقىندالۋىنان كەيىن «ءپۋتين-ىبىلىستى كرەملدەن قۋامىن» دەگەن ۇرانمەن جاياۋلاتىپ جانە ءبىر باقسى شىقتى ياكۋتيادان.
ول – الەكساندر بارچاحوۆ دەيتىن زەينەتكەر. ول اۋەلى ياكۋتسكىگە ۇشىپ بارماق كورىنەدى. ول جاقتان تۇتقىندالعان باقسى الەكساندر گابىشيەۆتىڭ باتاسىن الىپ، سوسىن گابىشيەۆ توقتاعان جەردەن، ياعني يركۋتسكى شەكاراسىنان ءارى قاراي جالعاستىرماق ەكەن.
ياكۋتيادان شىققان بۇل باقسىلاردىڭ كرەملگە، كرەملدىڭ قوجايىنىنا وسىنشا كەكتەنۋىنە سەبەپ تە جوق ەمەس. 27 قىركۇيەك – ياكۋتيا تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كۇن. باسقا ەمەس، ءدال وسى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ بيلىگى ياكۋتيانى سول تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرعان ەدى. ەسكە ءتۇسىرىپ، ءبىر شولىپ شىعايىقشى...
تاۋەلسىزدىكتىڭ 19 جىلى
2009 جىلى ساحا رەسپۋبليكاسى (ياكۋتيا) تاۋەلسىزدىكتەن باس تارتتى. باس تارتۋعا ءماجبۇر بولدى. ءقازىر ول رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى شاعىن فەدەرالدى ايماق، ەتنيكالىق توپ.
2009 جىلدىڭ 17 ماۋسىمىندا ساحانىڭ مەملەكەتتىك جيىنى ەل كونستيتۋسياسىن وزگەرتتى. زاڭنىڭ جالپى ماتىنىنەن ياكۋتيانىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ازاماتتىعى تۋرالى باپ الىندى. ءدال وسىلاي پۋتيندىك ماسكەۋ ياكۋتيانىڭ 19 جىلدىق تاۋەلسىزدىگىنىڭ تۇبىنە جەتتى.
1990 جىلدىڭ 27 قىركۇيەگىندە، رسفسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بوريس ەلسيننىڭ جارلىعىنان كەيىن ساحا كسر تاۋەلسىزدىگى، ياعني ياكۋتيا سۋۆەرەنيتەتى تۋرالى دەكلاراسيا قابىلدانعان.
1991 جىلى قابىلدانعان «ياكۋتيا-ساحا كسر مەملەكەتتىك ستاتۋسى تۋرالى» زاڭى بويىنشا ياكۋتيا رەسپۋبليكا ازاماتتىعىن بەرۋگە، ءوزىنىڭ دەربەس قۇقىقتىق جۇيەسىن قۇرۋعا، رەسەيمەن جانە وزگە دە شەت مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋعا، دەربەس ىشكى جانە سىرتقى ساياسات جۇرگىزۋگە قۇقىلى بولدى.
ءسويتىپ، ءوز الدىنا بولەك قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك جۇيە ورناتتى. كونستيتۋسيا ءتۇزدى. ول بويىنشا ەشبىر سىرتقى ىقپال ەتۋشى كۇش ەلدىڭ ىشكى شارۋاسىنا ياكۋتيا جوعارعى كەڭەسىنىڭ رۇقساتىنسىز ارالاسا المايتىن. ءتىپتى كرەملگە دە شەكتەۋ قويىلعان ەدى.
سويتسە دە، كەيبىر مەملەكەتتىك ورگاندار مەن مەملەكەتتىك قىزمەتتەر رسفسر بيلىگىمەن اقىلداسىپ شەشىلىپ وتىردى. بۇل قۇقىقتىق مىندەتتەر فەدەراتيۆتىك جانە وداقتىق كەلىسىمشارتتار نەگىزىندە جۇرگىزىلىپ وتىردى.
ال 1991 جىلدىڭ قازان ايىندا «رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى» لاۋازىمى بەكىتىلدى. ياكۋتيانىڭ العاشقى پرەزيدەنتى ميحايل نيكولايەۆ دەيتىن ادام بولدى.
نيكولايەۆتىڭ تۇسىندا مەملەكەت اتاۋى وزگەردى. ياكۋتيا-ساحا كسر ەندى ساحا رەسپۋبليكاسى (ياكۋتيا) بولدى.
1992 جىلدىڭ 4 ساۋىرىندە ياكۋتيا ءوز كونستيتۋسياسىن قابىلدادى. ول بويىنشا ياكۋتيا تاۋەلسىز، حالىق تاڭداۋى مەن قۇقىعىنا نەگىزدەلگەن دەموكراتيالىق جانە قۇقىقتىق مەملەكەت ەدى.
كونستيتۋسياعا سايكەس، ياكۋتيا پرەزيدەنتى ءوز اسكەرىن جاساقتاۋعا، ال مەملەكەت ءوز تەرريتورياسىندا ورنالاسقان تابيعي كەن ورىندارى مەن قازبا بايلىقتارىن ءوزى يگەرۋگە قۇقىلى بولدى. ال مەملەكەتتىڭ ءبىر بولىگى رف ازاماتتارى ءۇشىن جابىلدى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ءدال وسى كەزەڭ ياكۋتيا مەملەكەتىنىڭ گۇلدەنگەن شاعى بولعان.
كونستيتۋسيا قابىلدانعاننان تۇپ-تۋرا 1 ايدان سوڭ، ياكۋتيا جوعارعى كەڭەسى ارنايى شەشىم شىعارىپ، ەلدىڭ 34 اۋدانىنىڭ 11-ىنە ارنايى رەجيم ەنگىزدى. ازاماتتىعى جوق تۇلعالاردان ارنايى اۋداندارعا كىرۋ ءۇشىن رۇقسات قاعازى (پروپۋسكى) تالاپ ەتىلدى. ال ول رۇقسات قاعازىن الۋ ءۇشىن ياكۋتيانىڭ ارنايى اۋدانىنىڭ ازاماتتارى نەمەسە سول اۋداندا ورنالاسقان كاسىپورىنداردان شاقىرتۋ تالاپ ەتىلدى.
ال ارنايى رەجيم ەنگىزىلگەن اۋماقتىڭ جالپى كولەمى 1،33 ميلليون كۆادرات كيلومەتردى قۇراعان. بىلايشا ايتقاندا، ياكۋتيانىڭ سولتۇستىگى مەن وڭتۇستىك-شىعىس بولىگى تۇگەل دەرلىك جابىق بولدى. ەرەجە-تارتىپ بۇزىلعان جاعدايدا ەلدەن دەپورتاسيالايتىن.
بۇعان ارينە، ماسكەۋ نارازى بولدى. الايدا 1993 جىلى ياكۋتيا كونستيتۋسيالىق سوتى «رەسەي ازاماتتارى ءۇشىن ارنايى رەجيم ەنگىزۋ – رف كونستيتۋسياسىندا كورسەتىلگەندەي، ولاردىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋى قۇقىق شەكتەۋ ەمەس، ياكۋتيا زاڭىن ورىنداۋدىڭ مەحانيزمى» دەپ مالىمدەدى.
ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ بيلىككە كەلۋى
جوعارىدا ايتقانداي، ياكۋتيانىڭ تاۋەلسىزدىك جاريالاپ، دەربەس مەملەكەت قۇرۋى بوريس ەلسينىڭ تۇسىندا بولسا، ۆلاديمير پۋتين بيلىككە كەلگەن 2000 جىلدان باستاپ ياكۋتيا ءتۇرلى ساياسي قىسىمعا ۇشىراي باستادى. ياكۋتيا بيلىگىنىڭ كەن ورىندارىنا ءوزى قوجالىق جاساۋى ماسكەۋدىڭ مازاسىن الدى.
2000 جىلدىڭ 30 مامىرىندا ۆلاديمير پۋتين وڭىرلىك ليدەرلەرگە رف مەن وڭىرلەر اراسىنداعى شەكارانى، باسقارۋ جۇيەسىندەگى شەكتەۋلەردى الىپ تاستاۋدى تالاپ قىلدى.
سول كەزدە رەسەيلىك باسىلىمدار «ياكۋتيا مەن وزگە دە وڭىرلەر كونستيتۋسياسىنىڭ جارتىسىنان كوبى رف كونستيتۋسياسىنا قاراما-قايشى» دەپ دابىل قاعىپ، داۋ شاقىرىپ جازدى.
ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ باسقارۋىنداعى رەسەيدىڭ ياكۋتياعا شۇيلىگۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى – ياكۋتيا اۋماعىنداعى تابيعي كەن ورىندارىنا جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ يەلىك ەتۋى بولدى.
بۇل ياكۋتيا كونستيتۋسياسىنا ساي ەدى.
مىسالى، وسىنىڭ نەگىزىندە ەلدەگى الماس وندىرۋمەن اينالىساتىن ەڭ ءىرى «الروسا» كومپانياسى كەن ورنىن پايدالانىپ وتىرعانى ءۇشىن ياكۋتيا بيلىگىنە اي سايىن الىم-سالىق تولەپ وتىردى.
ياكۋتيا مەن كرەملدىڭ اراسىنداعى داۋ جالعاسىپ جاتتى. ماسكەۋدىڭ تىقاقتاۋىمەن ياكۋتيا ورتالىقتىڭ تالابىن ورىندايتىن بولدى. 2001 جىلى ياكۋتيا پرەزيدەنتى ميحايل نيكولايەۆ جەرگىلىكتى دەپۋتاتتارعا رەسپۋبليكا كونستيتۋسياسىنداعى 80-نەن استام باپتى قايتا قاراۋدى تاپسىردى.
بۇل 80 باپتى كرەمل رف كونستيتۋسياسىنا قاراما-قايشى دەپ تانىعان ەدى. بۇل 80 باپ رەسەيدىڭ ياكۋتياعا ىقپالىن السىرەتىپ، ونىڭ كەن بايلىقتارىن يگەرۋگە شەكتەۋ قوياتىن نەگىزگى باپتار ەدى.
نيكولايەۆ بۇل كەلىسىمگە نە ءۇشىن باردى؟ سول كەزدە ياكۋتيادا پرەزيدەنتتىك سايلاۋ وتكىزۋ جوسپارلانعان. ميحايل نيكولايەۆ ءۇشىنشى مارتە پرەزيدەنتتىككە تۇسپەك بولادى. ول ءۇشىن كرەملدىڭ قولداۋى كەرەك. اقىرى ەلدىك مۇددەنى پرەزيدەنتتىك كرەسلو ءۇشىن ساتىپ جىبەرۋگە ماقۇل بولادى.
الايدا ياكۋتيا دەپۋتاتتارى نيكولايەۆ ۇسىنعان 80 باپتىڭ تەك 29-ىن قاراۋعا كەلىسەدى. سول كەزدە نيكولايەۆتىڭ كومەكشىسى بولعان سۆەتلانا وحلوپكوۆا رەسەيلىك «كوممەرسانتقا» سۇحبات بەرىپ، دەپۋتاتتاردىڭ نيكولايەۆ تاپسىرماسىن ەلەمەۋى – پرەزيدەنتتىك ناۋقانمەن بايلانىستى ەكەنىن ايتىپ، بۇل دەمارش دەپۋتاتتاردىڭ اراسىندا پرەزيدەنتتىك امبيسياسى بار ءبىرلى-جارىم ادامنىڭ ۇگىتتەۋىمەن بولعان دەگەن اۋانداعى پىكىرىن ايتقان.
2001 جىلدىڭ 3 مامىرى كۇنى ياكۋتيانىڭ جوعارعى سوتى تەك ءتورتىنشى قارالىمنان كەيىن عانا رەسپۋبليكا پروكۋراتۋراسىنىڭ ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرىپ، فەدەرالدى كونستيتۋسياعا قايشى دەلىنگەن 67 باپتى زاڭسىز دەپ تانىعان. بۇل 67 باپ ياكۋتيا كونستيتۋسياسىنداعى باپتار ەدى.
الايدا جەرگىلىكتى دەپۋتاتتار كونستيتۋسيادان «ياكۋتيا پرەزيدەنتى ءوز ارمياسىن جاساقتاۋعا قۇقىلى» دەگەن بابىن عانا الىپ تاستاۋعا كەلىسەدى.
اياعىندا ەل-حالىقتىڭ اراسىندا نيكولايەۆتىڭ ءيميدجى ءتۇسىپ، ونى پرەزيدەنتتىك دودادان ىعىستىرىپ شىعارۋعا بىرنەشە مارتە ارەكەتتەر جاسالادى.
2001 جىلى ميحايل نيكولايەۆ پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسۋدەن ءوز ەركىمەن باس تارتۋعا ءماجبۇر بولادى.
سوسيالدى مەملەكەت ستاتۋسى
2002 جىلدىڭ 13 قاڭتارى كۇنى ياكۋتيا پرەزيدەنتى بولىپ «الروسا» باسشىسى بولعان ۆياچەسلاۆ شتىروۆ تاعايىندالادى. ونى جەرگىلىكتى جۇرت ماسكەۋدىڭ ادامى دەپ ەسەپتەدى.
ال 2004 جىلى شتىروۆ ماسكەۋگە قارسى دەمارشقا شىعادى. 22 شىلدەدە رەسەي پرەزيدەنتىنە، پرەمەر-مينيسترىنە، دۋمانىڭ قوس پالاتاسىنا ارىز-حات جازادى. ياكۋتيا مەن رەسەي اراسىنداعى قۇقىقتىق مىندەتتەردى ءبولىسۋدىڭ ءادىل جاسالماعانىن ايتىپ شاعىمدانادى. رەسەي بيلىگىنە نارازىلىق بىلدىرەدى.
«ماسكەۋ قارجىنىڭ كوپ بولىگىن مەملەكەتتىڭ ىشكى اۋداندارىنا ءبولىپ، وڭىرلەردەن تۇسەتىن سالىقتىڭ باسىم بولىگىن فەدەرالدى بيۋدجەتكە اۋدارادى. ال شەتتەگى ايماقتارعا حالىققا الەۋمەتتىك تولەمدەر جۇرگىزۋدى مىندەتتەپ، قوسىمشا جۇك ارتادى» دەپ ايىپتادى.
شتىروۆتىڭ حاتىن ياكۋتيادان بولەك بەس ايماقتىڭ باسشىلارى، بۋرياتيا، حاباروۆسك ايماعى مەن ساحالين، ماگادان وبلىستارىنىڭ باسشىلارى، كورياكس اۆتونومدى وكرۋگىنىڭ، كامچاتسك، چيتا، امۋر وبلىستارى مەن ەۆرەي اۆتونومدى وبلىستارىنىڭ جاۋاپتى تۇلعالارى قولداپ، قول قويادى.
شتىروۆ ارىزىندا «فەدەرالدى زاڭ جوباسىنا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەر – كونستيتۋسيادا جازىلعان الەۋمەتتىك مەملەكەت ستاتۋسىن تەرىستەيدى» دەپ جازىلعان. ماسكەۋ شتىروۆ پەن وزگە دە ايماق باسشىلارىنىڭ بۇل شاعىمىن ەلەۋسىز قالدىردى.
اقپاراتتىق شابۋىل
شتىروۆتىڭ حاتى باسپاسوزدە جاريا بولىسىمەن-اق، كرەملدىڭ اقپاراتتىق پروپوگانداسى دەرەۋ ىسكە قوسىلادى.
فەدەرالدى ب ا ق ياكۋتيا پرەزيدەنتىن، ياعني شتىروۆتى ايىپتاپ اقپارات تاراتادى. ونى كوررۋپسيونەر دەيدى. اسىرەۇلتشىل دەيدى. ياكۋتيا بيلىگى مەن ماسكەۋ اراسىنداعى بۇل سوعىس ءبىراز جىلعا سوزىلادى.
ماسكەۋ بۇل ۋاقىت ىشىندە اقپاراتتىق ءھام ساياسي قىسىمدى ۇزدىكسىز جۇرگىزىپ وتىرادى. ياكۋتيا بيلىگىنەن جەرگىلىكتى كونستيتۋسياداعى «تاۋەلسىزدىك» تۋرالى باپتى الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتەدى.
2009 جىلى ياكۋتيا كونستيتۋسياسىنا 50-دەن استام وزگەرتۋ ەنگىزىلەدى. ال ياكۋتيا دەپۋتاتتارى كونستيتۋسيادان تالاپ ەتىلگەن باپتى الىپ تاستاۋعا قارسى بولادى.
ياكۋتيا تاۋەلسىزدىگىنە سوڭعى نۇكتەنى رەسەيدىڭ كونستيتۋسيالىق سوتى قويدى. 2009 جىلدىڭ 8 ماۋسىمىندا رف كونستيتۋسيالىق سوتى تاتارستان، باشقۇرتستان، تىۆا مەن ساحا (ياكۋتيا) رەسپۋبليكالارىنا از ۋاقىتتىڭ ىشىندە كونستيتۋسيادان «تاۋەلسىزدىك» تۋرالى باپتى الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتەدى. شەشىم شىققان سوڭ، 1 اپتا وتكەندە ياكۋتيا مەملەكەتتىك جيىنى رەسەي تالابىن ورىنداۋعا كەلىسەدى. وسىلايشا، ياكۋتيانىڭ 19 جىلعا جالعاسقان تاۋەلسىزدىگى جويىلادى.
ءتۇيىن. 27 قىركۇيەك – ياكۋتيا سۋۆەرەنيتەتى تۋرالى دەكلاراسيا قابىلدانعان كۇن. ال وتكەندە انتيپۋتيندىك اكسيا باستاپ، ءپۋتيننىڭ جىنىن قاعۋعا شىققان باقسى گابىشيەۆ ءقازىر تۇتقىندا. ونىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالعان. «ەكسترەميستىك ارەكەت جاساۋعا حالىقتى ۇگىتتەدى» دەگەن ايىپ تاعىلعان.
نۇرگەلدى ءابدىعاني ۇلى
ارنايى «قالا مەن دالا» گازەتى ءۇشىن
وسى جانە وزگە دە قۇندى، قىزىقتى ماقالالاردى "قالا مەن دالا" گازەتىنەن وقي الاسىزدار!
