اشىعىن ايتقاندا...
قازاقستان مەملەكەتىن قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنە جانە قازاق مادەنيەتى مەن تاريحىنا ساي مەملەكەت ەتىپ قۇرساق دەيمىز. بۇل – مەنىڭ ارمانىم، ويىم. بۇل ەشقانداي دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبەگە قايشى كەلمەيدى. ويتكەنى قاي حالىق بولسىن وزىنە ساي مەملەكەت قۇرىپ وتىر.
كەيبىرەۋلەر قازاقستاندا باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ تۇراتىندىعىن كولدەنەڭ تارتىپ، جالپى قازاقستاندى باسقا حالىقتاردىڭ ورتاق مەكەنى سياقتى ەلەستەتەدى.
ال مەنىڭ ايتارىم، «بۇل كوپ ۇلتتار وكىلدەرىنىڭ ورتاق مەكەنى ەمەس، قازاقتىڭ مەكەنى». ءبىراق قازاقتىڭ مەكەنىندە بىزدەن دە باسقا ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىنە تۇرا بەرۋىنە مۇمكىنشىلىك بار. مەن «ۇلتتاردىڭ وكىلى» دەگەندى ادەيى ايتىپ وتىرمىن.
ال قازىرگى وپپوزيسياداعىلار دا، بيلىكتەگىلەر دە «ۇلتتار، ەتنوستار» دەگەن تەرميندى قولدانادى.
شىن مانىسىندە، قازاقستاندا تەك ءبىر عانا حالىق، ەتنوس ءومىر سۇرەدى، ول – قازاقتار. قالعاندارى ەتنيكالىق توپتاردىڭ وكىلدەرى، باسقا ۇلتتاردىڭ دياسپورالارى.
ءارى ءبىزدىڭ ايتىپ جۇرگەنىمىز تەك قانا «قازاق» ماقساتى ەمەس، قازاقستانداعى ساياسي جۇيەنى دەموكراتيالاندىرۋ، پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگىن شەكتەۋ، پرەزيدەنتتىڭ قولىنداعى قۇزىر زاڭ شىعارۋشى بيلىك پەن اتقارۋشى بيلىككە ءبولىنىپ بەرىلۋى كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، سوتتارىمىز سايلانۋى كەرەك. بۇل – بىرىنشىدەن.
ەكىنشىدەن، ەكونوميكا سالاسىندا شيكىزات شىعاراتىن سالالاردان باسقا، سول شيكىزاتتى ءوندىرۋ، قولدان كەلگەن ونىمدەردى قازاقستاندا جاساۋ، وندىرىستەردى دامىتۋ، سونداي-اق شاعىن جانە ورتا بيزنەسپەن شۇعىلداناتىنداردىڭ سالىعىن جەڭىلدەتۋ، ءتىپتى ءبىراز ۋاقىتقا توقتاتا تۇرۋ ارقىلى ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق كاپيتالىمىزعا دەمەۋ جاساۋ.
سونىمەن قاتار بيلىك بولسىن، باسقا دا دەموكراتيا ورناتامىز دەۋشى ساياسي كۇشتەر بولسىن، بارلىعى مەملەكەتتىك تىلگە كەلگەندە جالتاق. وسى ورايدا ءبىزدىڭ قوزعالىسىمىز، «مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلىن بۇكىل قازاقستان ازاماتتارى مەڭگەرۋى كەرەك» دەگەن تالاپ قويىپ، بيلىك وسىعان قۇلاق اسسا دەپ وتىر.
ونىڭ ۇستىنە، قازاق ەمەستەر قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋمەن قاتار ءوز تىلدەرىن دە ءبىلۋى قاجەت. ويتكەنى تەك قانا قازاق ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك دەسەك ول باياعى ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ باسقا ءتۇرى بولار ەدى. ءبىزدىڭ ناقتى ماقساتتارىمىز – وسى.
مۇمكىن ەمەس
قازاقستاندى رەسەيدىڭ قول استىنا قايتا ەنگىزۋ مۇمكىن ەمەس. بۇنداي وي-پىكىر ماسكەۋدەن شىعىپ جاتسا دا، قازاقستاننىڭ ءوزى سول ورىس يمپەرياسىنا جاقىنداسىپ، قولتىعىنا قايتا كىرۋ ارەكەتتەرىن جاساپ جاتقانى قۇپيا ەمەس. رەسەيلىك باسىلىمداردى قاراساڭىز، ەكونوميكا سالاسىن، ساۋدا سالاسىن، باسقا سالانى العاندا قازاقستان مەن رەسەي بىرىگىپ الدى، ەندى قالعانى ساياسي ينتەگراسيا دەپ جازادى. ونىڭ نەگىزى دە جوق ەمەس. ويتكەنى ءبىز ساۋدا-ساتتىق ەكونوميكالىق بايلانىستارىمىزدى تەك رەسەيگە عانا بۇرىپ جاتىرمىز. اقپارات كەڭىستىگىندە دە سولاي.
رەسەيدىڭ تاراپىنان قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە ءتىل تيگىزگەن كەز كەلگەن اڭگىمەلەرگە تويتارىس بەرىلۋى قاجەت.
ساياساتتانۋشىلار بولسىن، ساياسي بيلىكتەگىلەر بولسىن، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى بولسىن، ەكىنشى رەت مۇنداي اڭگىمە قايتا كوتەرىلمەيتىندەي شارا قولدانۋى قاجەت.
رەسەي بۇل مىنەزىنەن ارىلمايدى
قازاقستاننىڭ كورشى ەلدەرمەن جانە الىستاعى مەملەكەتتەرمەن ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس جاساۋى دۇرىس. ءبىراق تا ول قارىم-قاتىناس ەكى جاقتى قارىم-قاتىناستىڭ دامۋىنىڭ ناتيجەسىندە جۇزەگە اسۋى كەرەك. ال بەك، ەۋروازەق سياقتى ۇيىمداردىڭ بارلىعى تۇبىندە رەسەيدىڭ اۋزىنا قاراتاتىن جوبالار. بۇل جوبالاردا رەسەي باستى ءرول وينايدى. ونىڭ حالقىنىڭ سانى دا، ەكونوميكالىق مۇمكىنشىلىكتەرى دە باسىم ەكەنى انىق. بۇنداي جاعدايدا قايداعى تەڭ قۇقىقتى، تەڭ مۇمكىنشىلىكتى وداق تۋرالى ايتۋعا بولادى.
دەمەك، رەسەيمەن ەكى جاققا دا پايدالى ەكونوميكالىق ساۋدا قارىم-قاتىناسىن قۇرۋعا بولادى. ال بەك سەكىلدى رەسەيمەن بىرگە وداق قۇرۋعا، ۇيىم نەمەسە كەڭىستىك قۇرۋعا ۇمتىلۋدىڭ ءتۇپ نەگىزى – رەسەيگە بۇرىنعى يمپەريالىق ورنىن قايتارىپ بەرۋمەن بىردەي.
ونىڭ ۇستىنە، رەسەي بۇرىن قول استىندا بولعان مەملەكەتتەرگە تەڭ دارەجەدە ەمەس، شوۆينيستىك پيعىلدا كوز تاستايدى.
ەۋرازيا يدەياسى 1922 جىلدان باستاۋ الادى. ولاردىڭ ءتۇپ نەگىزى رەسەيدىڭ ماڭايىنداعى ەلدەردى توپتاستىرىپ، رەسەيدىڭ قول استىندا ۇستاۋ. رەسەيدىڭ نەگىزگى ارمانى – بۇرىنعى ورىس يمپەرياسىن قايتا قۇرۋ، قالپىنا كەلتىرۋ.
بىزدە مە؟ بىزدە مىنەز جوق
قىرعىزدىڭ شوڭ جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆ ءبىر گازەتكە بەرگەن سۇحباتىندا: «ەگەر رەسەي يمپەرياسى ورتا ازيا حالىقتارىن جاۋلاپ الماعاندا ءبىز اۋعانستاننىڭ كۇيىن باستان كەشەر ەدىك. بۇل ۇلت بولىپ، ەل بولىپ قالىپتاسا الماس ەدىك» دەگەن وي ايتقان ەكەن.
بۇنداي يدەيانى قۇلدىق پسيحولوگيادان قۇتىلماعان جاندار ايتادى. مەن دجاۆاحارلال نەرۋ، گامال ابدۋناسىرلاردىڭ زامانىندا ءوستىم. ءتىپتى كەيبىرەۋلەرىمەن تىكەلەي ارالاستىم، سۇحباتتاستىم.
ولار ءومىر باقي «ەگەر اعىلشىندار ءبىزدى باسىپ الماسا، ادام بولماس ەدىك» دەگەن يدەيانى ايتپاعان. ءتىپتى سولارعا قارسى توپتا بولعان ماحاتما گانديدىڭ ءوزى بۇنداي يدەياداعى ويدى ايتپاعان.
وكىنىشكە قاراي، بىزدە «ورىستاردىڭ جاۋلاعانىنان مەشەل قالعانىمىزدى» اشىق ايتاتىن ادام ءالى جوق. تەك قانا ورىستار ەمەس، باسقا ەلدەردى جاۋلاپ العان مەتروپوليالار وزدەرىنىڭ باسىپ العان ەلدەرىنىڭ دامۋىن، گۇلدەنۋىن ەشۋاقىتتا ارمان ەتپەگەن.
ولاردىڭ باستى ماقساتى – تابيعي بايلىقتارىن جانە سول ەلدەگى حالىقتاردىڭ ەڭبەگىن، كۇشىن پايدالانۋ، بىلايشا ايتقاندا سورۋ. ەگەر، ءوزى جاۋلاعان ەلىنىڭ كوركەيۋى ءۇشىن قىزمەت ەتسە، وندا ولارعا باسقا ەلدەردى جاۋلاپ الۋدىڭ قاجەتى قانشا.
وسىنى ءتۇسىنۋ كەرەك. ورىستىڭ بىزگە قاتىستى ساياساتىن الاتىن بولساق، بۇگىن قازاقتار كەم دەگەندە 60 ميلليونعا جەتۋشى ەدى، ءقازىر ەلىمىزدەگى قازاقتىڭ سانىنىڭ 9 ميلليونعا زورعا جەتۋى، بار قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىرىنىڭ شەتتە ءجۇرۋى نەنىڭ سالدارى؟ ارينە، يمپەريانىڭ سالدارى.
ورىس يمپەرياسى ءتۇۋ باستان قازاق حالقىن قۇرتۋ ساياساتىن ۇستاندى. ايتالىق، جاساندى اشتىقتار، ەگەر دۇنيەجۇزىندە 2000-نان استام يادرولىق جارىلىستار بولسا، سونىڭ 500-دەن استامىن ورىس يمپەرياسى جاردى. سونىڭ بارلىعى قازاقستاندا جارىلدى.
نەگە؟ ويتكەنى قازاقتاردى قۇرتۋ كەرەك بولدى. ءسويتىپ، ولار ءبىزدى ەكولوگيالىق اپاتتا قالدىرىپ كەتتى. ەندەشە، ورىس يمپەرياسىنىڭ بىزگە جاعىمدى جاقتارى بولدى دەپ قالاي ايتا الامىز؟ يمپەريانى اقتاۋ — ساندىراق.
بۇنداي پىكىرلەردى ءوزىمىزدىڭ ولجاسىمىز دا ءجيى قايتالاپ ءجۇر. ەگەر دە، قازاقستاننىڭ بيلىگىنە ۇلتشىلدار كەلىپ، ولجاس ول كەزگە دەيىن ءتىرى بولسا، ول سول ۇلتشىلداردىڭ سويىلىن سوعار ەدى.
ءيا، ول كىسى جالتاقتىعىن دالەلدەپ وتىر.
«جاس تۇلپاردىڭ» كەزىندە ءبىز ولجاسپەن جاقسى ارالاسقانبىز. ول كەزدە وتانىنا، حالقىنا جانى اشيتىندار حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەندى. ونىڭ قازاقتىڭ مۇددەسىنە ساي سارىنداعى «از ي يا» كىتابىن الىڭىز، سونىمەن بىرگە ونىڭ «تاۋلاردى الاسارتپاي، دالامىزدى بيىكتەتەيىك» دەگەن دە سوزدەرى بار. ءقازىر قازاقستاندا قازاقتىڭ بەدەلىنىڭ تومەن ەكەنىن كورىپ، ول بيلىككە جاعىمپازدانىپ، قازاقتارعا قارسى ءسوز ايتىپ ءجۇر.
بيلىك ەگەر قازاقتاردى قولدايتىن باعىت ۇستانسا، ولجاس ولاردىڭ الدىنا ءتۇسىپ جۇگىرەر ەدى.
ورالمانداردىڭ قازاقستانعا، قازاق حالقىنا الارىنان بەرەرى الدەقايدا كوپ
ءقازىر، ەڭ ءبىرىنشى، قازاقستانعا ورالماندار كەرەك. حالىقتىڭ سانىن كوبەيتۋ ءۇشىن؛
ەكىنشىدەن، قازاقتاردىڭ سالماعىن ارتتىرۋ ءۇشىن؛
ۇشىنشىدەن، مادەنيەتىمىزدىڭ دامۋىنا؛
تورتىنشىدەن، جوعارى ءبىلىمدى، كوزى اشىق، شەتەل تاجىريبەلەرىن بىلەتىن ازاماتتاردىڭ كەلۋى ارقىلى ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىمىزدىڭ ارتۋى ءۇشىن ولاردىڭ قوسار ۇلەسى زور بولماق.
دەمەك، ورالمانداردىڭ قازاقستانعا، قازاق حالقىنا الارىنان بەرەرى الدەقايدا كوپ.
ورالماندار قازاق مەملەكەتىنىڭ بولاشاعىن كۇشەيتۋگە تالپىنىپ كەلەدى. ولار كەدەيلەنىپ، ەكونوميكاسى تۇرالاپ جاتقان ەلدەردەن كەلىپ جاتقان ورالماندار ەمەس. سوندىقتان ولار قازاقستاننان پانا ىزدەپ كەلىپ جاتقان جوق. كەرىسىنشە، ونىڭ مەملەكەتتىگىن نىعايتۋعا ۇلەس قوسۋ ماقساتىندا كەلۋدە.
ءبىز ورالمانداردى جۇمىس كۇشى رەتىندە دۇرىس پايدالانا الماي وتىرمىز.
مەن ساۋاتتى، جاقسى ورالمان مامانداردىڭ ءبىرازىن بىلەم. سولاردىڭ كوبى 90-جىلداردىڭ باسىندا مال باعىپ كەتتى. سونداي-اق سىرتقى ساياساتقا پايدالانۋعا بولاتىن نەبىر بىلىكتى ماماندار جۇمىسسىز ءجۇر.
ال ءبىز اقشا شىعىنداپ ول مەملەكەتتەرگە ءتىل ۇيرەنۋگە شاكىرتتەر جىبەرەمىز. ءبىراق ولار سول ەلدىڭ ءتىلىن ءدال ورالماندارداي بىلە المايدى. دەمەك، ورالمانعا دەگەن دۇرىس كوزقاراستىڭ قالىپتاسپاۋى سالدارىنان، ءبىز ولارعا جۇمىس رەتىندە ەمەس، اۋا كوشكەندەر رەتىندە باعا بەرۋدەمىز.
ورالمانعا دەگەن دۇرىس كوزقاراستىڭ بولماۋى، انتيقازاقتىق كوزقاراستان تۋىنداپ وتىرعانى انىق.
تاياقتىڭ ءبىر ۇشى سوندا بارىپ تىرەلىپ جاتىر. ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق ساياساتتى شەشىپ الماي، ورالمانعا دەگەن كوزقاراس وڭالادى دەۋ قيىن.
قازاق نەگە نارازى؟
2006 جىلدان باستاپ قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان تۇرعىنداردىڭ 60%-ىن قۇرايتىن قازاق حالقى كوپ جاعدايدا ىشتەي نارازى. ولاردىڭ كۇيىنىپ، اشىنىپ وتىرعان سەبەبى، ەڭ ءبىرىنشى – ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جاعداي، ولاردىڭ جاي-كۇيى تۇزەلىپ كەتتى دەپ ايتا المايمىن.
ەكىنشىدەن، نامىسىنا، مەملەكەتتىلىگىنە نققسان كەلتىرەتىن كوپ جاعدايلار بار. ول تەك تىلدىك جاعداي عانا ەمەس. ەكولوگياسى ناشار ايماقتاردىڭ كوبى قازاقتار تۇراتىن جەرلەر. ۇكىمەتتە، پارلامەنتتە وتىرعانداردىڭ قازاقشا سويلەمەگەنى قازاقتىڭ نامىسىنا تيەدى. ونىڭ ۇستىنە، وسىنداعى قازاق ەمەستەردىڭ قازاقشا ۇيرەنۋ قاجەتتىگىن سەزىنبەگەنى، قازاقستاننىڭ مەملەكەت رەتىندە تىلگە قاتىستى زاڭدارىنىڭ ورىندالماي وتىرعانى، جەرىنەن ايىرىلىپ قالعاندىعى ولاردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرۋى بەك مۇمكىن.
قۇرمەتتى وقىرمان سايتىمىزدىڭ رەسمي باسىلىمى "قالا مەن دالا" گازەتىنە جازىلۋدى ۇمىتپاعايسىز!
