جاقىندا تۇركيا جازۋشىسى، نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى ورحان پامۋكتىڭ جۇڭگو قازاقتارى اۋدارعان «كىرشىكسىز مۇراجاي» («مۋزەي نيەۆيننوستي») اتتى رومانىن وقىدىم. روماندا كەمال اتتى جىگىت پەن ءپۇسىن دەگەن قىز اراسىنداعى رومانتيكاعا، ازاپقا تولى ماحاببات وقيعاسى باياندالىپ، سوڭى تراگەديامەن اقىرلاسىپتى. ءپۇسىن كولىك اپاتىنان كوز جۇمىپ، و دۇنيەلىك بولعان سوڭ كەمال قىز تۇرعان ءۇيدى شەشەسىنەن ساتىپ الىپ، عاشىعىن ەسكە تۇسىرەتىن ءاربىر زاتتى سول باسپاناعا جينايدى. ستامبۇلدىڭ كەدەيلەر تۇراتىن اۋدانى،  شۇقىرجۇما كوشەسىندەگى ول ۇيگە كەيىپكەر كەمال (اۋقاتتى اقسۇيەك) ءپۇسىن ءتىرى كەزدە سەگىز جىل بويى (كۇن قۇرعاتپاي دەسە دە بولادى) كەلىپ تۇرعان. كەلىپ تۇراتىن سەبەبى دە ۇلكەن اڭگىمە. كەمالدىڭ اتاستىرىپ قويعان سىبەل اتتى قىزى بار. كەمال مەن ءپۇسىن اراسىنداعى ماحاببات تا سول اتاستىرۋ سالتىنان ءبىر اي بۇرىن باستالادى. كەمال مەن سىبەلدىڭ اتاستىرۋ سالتى وتكەن كۇنى ءپۇسىن قاتتى ازاپ شەگىپ، تورىعىپ، قۋ دۇنيە قۇم باسقانداي قۇلازيدى. اكەسى ونى بۇل ازاپتى دا اۋىر حالدەن ارىلتۋ ءۇشىن الىسقا الىپ كەتەدى. ستامبۇلداعى اقسۇيەكتەردىڭ باسى قوسىلىپ، دۇرىلدەگەن توي دا وتەدى. ءبىراق ءبارىبىر كەمالدىڭ دا كوڭىلى بايىز تاپپاي، اۋىر مۇڭ ارقالايدى. اقىرى سىبەلگە شىنىن ايتقان ول اجىراسىپ تىنادى. ءپۇسىندى ىزدەپ، ۇيىنە بارادى. ستامبۇلدىڭ بۇلىم-پۇشپاعىنان پاتەر جالدايتىن ءپۇسىننىڭ ءۇيى ول مەكەن-جايدان الدەقاشان كوشىپ كەتكەنىن كەمال كورشىلەرىنەن سۇراپ بىلەدى. ءپۇسىننىڭ تانىستارى ارقىلى جىلعا جۋىق ۋاقىت سۇراۋ سالىپ ءجۇرىپ، ولاردىڭ شۇقىرجۇما كوشەسىنەن ءۇي ساتىپ العانىن بىلگەن كەمال سول كۇنى، سول ساعاتتا سول مەكەن-جايعا جەتەدى. نەگىزى ول وتباسى مەن كەمالدىڭ شاڭىراعى اراسىندا جاماعايىندىق تۋىستىق قاتىناس تا بار، بۇرىن ارالاس-قۇرالاس بولىپ، كەيىن اكە-شەشەلەرى قاتىناسىن ۇزگەن. ەسىك قاعىپ، كەمالدىڭ كەلىپ تۇرعانىن كورگەن قىزدىڭ شەشەسى تاڭىرقاپ بارىپ، جىگىتتى ۇيگە كىرگىزەدى. «ءپۇسىندى كورگەن بەتتە نەكەلەسۋ تالابىن قويام» دەپ شەشىم قابىلداپ بارعان كەمالدىڭ الىپ-ۇشقان كوڭىلى ءمان-جايعا قانىققان كەزدە سۋ سەپكەندەي باسىلادى. ءپۇسىن باسقا جىگىتكە تۇرمىسقا شىعىپ، «كۇشىك كۇيەۋ» وزدەرىمەن بىرگە تۇرادى ەكەن. توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي كۇي كەشكەن كەمال قايتارىندا ءپۇسىن ەكەۋى العاش نەكەسىز تابىسقان، شەشەسىنىڭ قالا ورتالىعىنان الىپ قويعان بوس پاتەرىنە سوعادى. ءپۇسىننىڭ ۇيىندە قول جۋۋعا شىققاندا اينا الدىندا تۇرعان قىزدىڭ وپا-دالابىن، ءتىس جۋعىشىن كورىپ، قالتاسىنا سۇڭگىتە سالعان بولاتىن. سونى ءلاززاتتى كۇندەرىن ەسكە تۇسىرەتىن پاتەردىڭ ءبىر بۇرىشىنا جايعاستىرادى. سونىمەن نە كەرەك، كەمال سەگىز جىل بويى جۇمىستان كەيىن ءپۇسىننىڭ ۇيىنە كەلىپ، ەل جاتقانشا سول ۇيدە وتىرادى. ءار بارعان سايىن قىزدىڭ ءبىر زاتىن الا كەتىپ، پاتەرىنە تىزە بەرەدى. «وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى، سەكسەنىنشى جىلدارى ارالىعىندا تۇركيانىڭ كينو ونەرى قاي دارەجەدە؟ قاراپايىم كورەرمەندەر بۇل كينولارعا قالاي قارايتىن ەدى؟» دەگەندى جانە كەيبىر ساياسي تالقىلاۋلاردى اۆتور وسى زاتتارعا بايلانستى ەپيزودقا قىستىرىپ، وتە شەبەر سۋرەتتەيدى. «مەرحامەت پاتەرىندەگى ءپۇسىننىڭ كوزىندەي كورىپ جيناعان مۇراعاتىمدى بىر-بىرلەپ قولعا الماي-اق، كوز سالسام بولعانى ونىمەن بىرگە وتكەن، الدەقاشان كەلمەسكە كەتكەن ساعىم ەلەسكۇندەرىم، كەشتەردە اس ۇستەلىندە وتىرعان كەزدەرىمىز ەسكە ورالاتىن-دى. فارفوردان جاسالعان كىشكەنتاي تۇز قۇتىسى، قۇمىرانىڭ اۋزىن اشاتىن اشقىش، تاعى دا باسقا زاتتار ۇلى ۋاقىتتىڭ ايشىقتاۋىمەن ۇمىتىلماس ەلەس بولىپ ەستە قالعان سياقتى. بەينە پاتەردەگى كۇننەن-كۇنگە كوبەيگەن، جينالعان اسىلدارىما قاراعان سايىن پۇسىندەردىڭ ۇيىندەگى سول اس ۇستەلىندە بولعان ىستەردى، ايتىلعان اڭگىمەلەردى ەسىمە الاتىنمىن»، – دەيدى كەمال كەيىپكەر.

قوش، سونىمەن سەگىزىنشى جىلى ءپۇسىن مەن كۇيەۋى فەريدون اقىرى اجىراسادى. پۇسىنگە نەكەلەسۋ تالابىن قويعان كەمال نەكە الدىندا ەۋروپاعا ساياحاتتاپ قايتۋ جوسپارىن ايتادى. كەمال مەن ءپۇسىن، قىزدىڭ شەشەسى (اكەسى ول كەزدە قايتىس بوپ كەتكەن) جانە شوپىرى تورتەۋى جولعا شىعادى. جول بويى ءبىر قوناقۇيگە تۇسەدى. تۇنىمەن ۇيىقتاماي، قۋانىشتارىن تويلاعان ەكەۋى تاڭدا ءقوناقۇي ماڭىندا ماشينامەن كەلە جاتىپ، شىرعالاڭعا ۇشىرايدى. ماشينا جول بويىنداعى جۋان اعاشقا سوعىلىپ، قىز ءتىل تارتپاي سول جەردە اتتانىپ كەتە بارادى. كەمال بىر-ەكى اي اۋرۋحاناعا جاتىپ شىعادى. كەمال اۋرۋحانادان شىققان سوڭ ءپۇسىننىڭ شەشەسىنە قالا ورتالىعىنان ءۇي الىپ بەرىپ، شۇقىرجۇما كوشەسىندەگى ەسكى ۇيلەرىن ءوزى ساتىپ الادى. مەرحامەت پاتەرىندەگى جيناعان دۇنيەلەرىن تەگىس سوندا اكەلىپ، ءۇيدى مۇراجايعا اينالدىرادى. كەيىپكەر كەمال مۇراجايعا قويىلعان بارلىق مۇراعاتتاردىڭ كاتالوگىن جاساپ، بۇل مۇراعاتتارعا قاتىستى اڭگىمەلەردى تۇگەل قامتىپ جازاتىن جازۋشى ىزدەيدى. «وسى ويدىڭ جەتەگىندە ورحان پامۋك مىرزانى ىزدەپ تاپتىم. ول تاپسىرىس بويىنشا، مەنىڭ ايتقان اڭگىمەم نەگىزىندە وسى كىتاپتى جازىپ شىقتى»، – دەپ روماننىڭ سوڭعى جاعى اسا شەبەر قيۋلاسادى…



ستامبۇلداعى مۇراجاي

وسى روماندى وقىپ بولعان سوڭ ينتەرنەت اقتاردىم. قىزىعى، مۇنداي مۇراجاي ستامبۇلدا بار بولىپ شىقتى. «ءدام تارتىپ، ستامبۇلعا بارىپ جاتسام، وسى مۇراجايعا ءسوزسىز سوعام» دەگەن وي ساناما بىردەن ورنادى. مۇقاعالي اقىننىڭ: «قازاقتىڭ وسىناۋ قاسقايىپ تۇرعان تورىندە، بابالارىڭنىڭ ماحابباتتارى كومىلگەن»، – دەگەن ولەڭ جولدارى ەسىمە ءتۇستى. تاڭسىقتىڭ تورىندە اتا-بابا ماحابباتىنىڭ ەسكەرتكىشى بولىپ قوزى كورپەش – بايان سۇلۋدىڭ كۇمبەزى تۇر. ءبىزدىڭ اۋىلدا (التايدا) ۇلكەن شىڭگىلدىڭ جاياتاس دەپ اتالاتىن جايلاۋىندا ساليحا-سامەن ۇڭگىرى بار. ول دا ۇلى دالا بالاسىنىڭ ماحابباتىنىڭ  سيمۆولى. بۇرىنعىدان قالعان مۇنداي ەسكەرتكىشتەر بار، تاڭعالمايمىز. ءبىراق مەيىرىم، ماحاببات دەگەن ۇلى نىعمەتتەر السىرەگەن وسىناۋ عاسىردا ادامنىڭ ەس-تۇسسىز عاشىق بولۋى جانە سول ۇلى سەزىمگە قايناعان قالانىڭ قاق ورتاسىندا مۇراجاي اشۋ دەگەن نە دەگەن عالامات، نە دەگەن اسىل قاسيەت!

شىنىن ايتقاندا بۇل مۇراجاي مەنى قاتتى قىزىقتىردى. كۇندە ينتەرنەت اقتارىپ، تىڭ مالىمەتتەر ىزدەدىم. اقىرى تاپتىم. ورحان پامۋك تۋرالى تۇسىرىلگەن دەرەكتى ءفيلمنىڭ ۇستىنەن ءتۇستىم. سول ءفيلمنىڭ سوڭعى جاعىندا وسى مۇراجايعا ارناۋلى توقتالىپتى. «ستامبۇلداعى وسى ءۇيدى ساتىپ الىپ، مۇراجايعا اينالدىردىم. ءۇيدى ءوزىمنىڭ ويىمداعىداي قىپ بەزەندىرىپ، مۇراجايعا قوياتىن ەكسپوناتتاردى جيناۋعا ون ەكى جىل ۋاقىت جۇمسادىم. نوبەل سىيلىعىن الدىم. ونىڭ قارجىسىن دا تۇگەل وسى مۇراجايعا سادىم.



ستامبۇل مەنىڭ سانامدا تەك بۇرىنعى بەينەسىمەن كوبىرەك قالدى. ول كەزدە ستامبۇل جۇرتى دۇنيەنى اق پەن قارا دەپ قانا قابىلدايتىن. باسقا تۇسىنىكتەرگە، تۇستەرگە ورىن جوق ەدى. ءسىز ويلاڭىزشى، جەتپىسىنشى، سەكسەنىنشى جىلدارداعى ءتىس تازالاعىشتىڭ ءوزى قازىرگىدەي ەمەس قوي، ولاردى دا تاپتىم. وزىمدە بارىن جانە كونە بۇيىمدار ساتاتىن جەردىڭ ءبارىن شارلاپ، سول داۋىرگە ءتان ەكسپوناتتاردىڭ ءبىرازىن تاۋىپ، وسى مۇراجايعا قويدىم. مۇراجاي تولىق بىتكەن سوڭ وسى روماندى جازدىم. مەن بالا كەزىمدە سۋرەتشى بولۋدى قاتتى ارماندايتىنمىن. ءبىراق ول ارمانىم ىسكە اسپادى. مەنىڭ جازۋشى بولاتىنىما ەلدى قويىپ، شەشەم دە سەنبەيتىن…» – دەيدى جازۋشى. مىنە، عاجاپ! وقيعانىڭ شىن سىرى سوندا اشىلدى. جازۋشى جەتپىسىنشى، سەكسەنىنشى جىلدارداعى ستامبۇل قوعامىن، ادامىن قىزىقتى حيكاياعا سىيدىرىپ، ماڭگىلىك كوكىرەگىندە قاپ قويعان تۋعان قالاسىنىڭ ەسكى بەينەسىن سۋرەتكە اينالدىرىپتى. الەمگە ءماشھۇر جازۋشىنىڭ بۇل رومانى ءقازىردىڭ وزىندە كوپ تىلگە اۋدارىلىپ، ستامبۇلدى بەتكە الىپ،  عاجايىپ مۇراجايدى تاماشالاۋشىلاردىڭ سانى كۇننەن-كۇنگە كوبەيگەن…

جالعىز الماتى

2001 جىلدىڭ شىلدە ايى. ۇرىمجىدەن پويىزعا ءمىندىم. باعىت – الماتى.  كۋپەدە ەكى-اق ادام. قاسىمداعى ەلۋلەردى ەڭسەرىپ قالعان ايەل، ۇلتى قىرعىز. ءجون سۇراسا كەلە ءبىر-بىرىمىزدىڭ جايىمىزعا قانىقتىق. ۇرىمجىدەن بىشكەككە تاۋار تاسيدى ەكەن. «الماتىعا ءبىرىنشى رەت بارا جاتىرسىڭ با؟ و جاقتا كىمىڭ بار؟»  – دەپ سۇرادى اپاي. «ءيا، ءبىرىنشى رەت بارا جاتىرمىن. ەشكىمىم جوق، جاي اۋىلداس جىگىتتەر بار ەدى، سولار كۇتىپ الادى»، – دەدىم. پويىز ءبىر سوتكەدەن كوپ ءجۇردى. الماتىعا تاياعان كەزدە قىرعىز اپايىم: «سالدەن كەيىن الماتىعا جەتەمىز. سەن قاي الماتىدان تۇسەسىڭ؟» – دەپ سۇرادى. «قاي الماتىسى قالاي، اپاي؟ مەن الماتىنىڭ وزىنەن تۇسەم»، – دەدىم دىمدى دا تۇسىنبەي. «نەگە الماتى ەكەۋ؟ بۇرىن قالاي ەستىمەگەم»، – دەپ باسىم قاتا باستاعاندا ول كىسى:  «ءبىرىنشى الماتى، ەكىنشى الماتى دەگەن ەكى تەمىرجول ۆوكزالى بار. سونىڭ قايسىسىنان تۇسەسىڭ؟» – دەپ ءتۇسىندىردى. سوندا بارىپ ميىما سۋ جۇگىردى. «كورەم عوي»، – دەدىم باسىمدى سيپاپ. پويىز ۆوكزالعا جەتكەندە ماعان انىعىن تۇسىندىرمەگەن اۋىلداس كىسىم ءبىرىنشى ۆوكزالدان كۇتىپ الدى. امان-سالەمنەن سوڭ: «وي، ساعان قايسى الماتىدان تۇسەتىنىڭدى ەسكەرتپەپپىن عوي، سوسىن ۇشىپ وسىندا جەتتىم»، – دەدى كۇلىپ. «مەن ءۇشىن الماتى جالعىز»، – دەيتىن بولدىم كەيىن وسى وقيعانى اڭگىمە قىلعاندا.

باراحولكادا ساۋدا ىستەيتىن اۋىلداس جىگىتتىڭ ۇيىنە كەپ تۇراقتادىم. قۇجاتتارىمدى تىركەپ، ارى-بەرى الىپ جۇرگەن اۋىلداسىم بىر-ەكى كۇننەن كەيىن بازارعا اپارىپ، كونتەينەرىنە وتىرعىزىپ قويدى. بازار مەن تورايعىروۆ-ساين كوشەسى قيىلىسىنداعى تۇراعىمىزعا 549ء-نومىرلى «گازەل» قاتىنايتىن. تاڭ اتا بازارعا جوڭكىلگەن ادامدارمەن تالاسا-تارماسا «گازەلگە» سىعىلىسا ءمىنىپ، ايتەۋىر بازارعا جەتەسىڭ. كەشكىسىن تاعى سول «گازەلگە» جارماسىپ، ۇيگە قايتۋ. كەيدە بازاردان قايتاردا «گازەلدىڭ» سوڭعى جاعىنان ورىن ءتيىپ، تەرەزەدەن سىرتقا ءۇڭىلىپ، بەيتانىس قالانى كوكىرەگىمە قوتارىپ العىم كەلەدى. ول كەزدە ساين كوشەسىندەگى اينالمالى كوپىرلەر جوق، ماشينا دا از. رايىمبەك داڭعىلىنان كەسىپ وتە بەرە كوشەنىڭ باتىسىنداعى قاز-قاتار قابات ۇيلەرگە كوز سالام، سونشا-لىق اسەم كورىنەدى. جوعارى قاراي جۇيتكىگەن «گازەل» تولە بي كو-شەسىنەن قيىپ وتە بەرە قىپ-قىسقا يۋبكا كيىپ، ۇيلىعىپ تەمەكى شەككەن قىزدار توبى كورىنەدى. تەرەزەدەن اڭىرا قاراپ، «نە ىستەپ جۇرگەن ادامدار ەكەن؟» دەپ تاڭ-تاماشا بولىپ وتىرعانىمدا «گازەل» دە ول ماڭايدان زۋلاپ وتە شىعادى. ولاردىڭ نەگە ۇيلىعىپ، سول كوشەنىڭ بويىندا تۇراتىنىن كەيىن اۋىلداسىم ءتۇسىندىردى.



ول كەزدە الماتىنىڭ قازىرگىدەي شاڭ-توزاڭى جوق، اۋا تىمىق، ىلعال سەزىلەتىن ماعان. جاڭبىر دا ءجيى ءارى ۇزاق جاۋاتىن سىقىلدى ەدى. اندا-ساندا جەڭگەمىز ءال-فارابيدىڭ باسى بار ەكى ءجۇز تەڭگەنى قولىما ۇستاتىپ، دۇكەنگە جۇمسايدى. سول اقشانىڭ وزىنە ءبىراز دۇنيە تيەتىن… قايسى تويعا بارساڭ دا يىقتارىن جۇلىپ جەپ، شەتەلدىڭ انىنە بيلەيتىن ءبىزدىڭ حالىقتى ءوز ىرعاعىنا تارتا باستاعان قازاق ەستراداسىنىڭ تۇلەۋى جانە سول ەسترادا جۇلدىزدارىنىڭ بازار ماڭىندا ساتىلاتىن تاسپالارى؛ اپتالىق باسىلىمداردى اسىعا كۇتىپ، دۇڭگىرشەكتەردەن ساتىپ الىپ جاتاتىن ادامدار قاراسى؛ «ساياحات» اۆتوۆوكزالى الدىنداعى بيىك مۇنارا باسىنداعى ءداۋ ساعات تا كوڭىلدە سۇلباسى قالعان كوركەم سۋرەت… جىلى ەستەلىكتەردى وسىلاي مامىرلاتىپ جازىپ، اركەزگى ەسكە تۇسىرەتىن ەكسپوناتتاردى مىڭداپ جيىپ، بىزگە دە مۇراجاي اشۋعا ابدەن بولار ەدى. توپىراعىنا تابانىم تيگەنىنە ون بەس، ون التى جىل عانا بولسا دا الماتىنىڭ كوز الدىمدا تاريحقا اينالعان قانشاما دۇنيە بار. «الماتى جۇرەگىمدە» دەپ اندەتىپ ەسكە العاننان باسقا، قولدان كەلەر قايران نە؟! ەشكىمگە كەرەگى جوق مىڭداعان ەكسپونات ءار جەردە شاشىلىپ، ۇمىت بولاتىنى قانداي وكىنىشتى. وتاندى ءسۇيۋ، حالىققا قىزمەت دەگەن نارسەلەر دە وسىنداي ءىرىلى-ۇساقتى ەكسپوناتتاردىڭ باسىن قوسىپ، تاريحي تىزبەكتەردى بىر-بىرىنە جالعاۋ ەكەنىن كەيدە «كىرشىكسىز مۇراجاي» سەكىلدى شىعارمالار ەسىڭە سالادى. ەرۆين شتراۋس دەگەن فيلوسوف: «ادامزات ءومىرىنىڭ شىندىعىن تاريحي تىزبەكتەن ءۇزىپ الىپ ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس»، – دەيدى ەكەن. ول ۇلى تۇسىنىكتى ورحان پامۋك سەكىلدى تۇلعالاردىڭ قالاي ماعلۇم قىلعانىن بىلدىك. ءسىز بەن ءبىز شە؟..

P.S. ايتپاقشى، ستامبۇلدىڭ ءدامى تارتىپ جاتسا، مۇراجايعا كىرۋگە بيلەت دايىن. ويتكەنى اۆتور كىتاپقا مۇراجايعا كىرەتىن بيلەت سۋرەتىن سالدىرىپ، ارناۋلى ءمور باساتىن ورىن قالدىرىپتى.

ىرىسبەك دابەي
«اق جەلكەن» جۋرنالى، №4
ءساۋىر، 2017