بەس ەلدىڭ مۇددەسى توقايلاسقان ورتاق ماسەلەلەردى ويلاسا شەشەتىن مەزگىل جەتتى. ال بۇل تاراپتا كەسە كولدەنەڭ جاتقان قانداي كەدەرگىلەر بار؟ ولاردىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋدىڭ ءتيىمدى ادىس-تاسىلدەرى تابىلا ما؟
Dalanews.kz وسى ءبىر ساۋالداردى ساراپشىلار تالقىسىنا تاستاپ، ولاردىڭ وي-پىكىرىن ءبىلدى.
ورتا ازيا باتىستىڭ جولىمەن ءجۇرۋى كەرەك
«ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ بىرىگۋىنە كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان بىردەن-بىر فاكتور – دەموكراتيانىڭ جوقتىعى. وسى ايماقتاعى 5 ەلدىڭ بىردە-بىرەۋى دەموكراتياعا، ادام قۇقىقتارى مەن ءسوز بوستاندىعىنا قۇرمەتپەن قاراپ وتىرعان جوق»، – دەيدى ساياساتتانۋشى عالىم اقەلەۋوۆ (قازاقستان). ينتەگراسيالانۋدا، ايماقتاعى وزەكتى ماسەلەلەردى بىرلەسە شەشۋدە ورتا ازيا باتىس وركەنيەتىنىڭ جولىمەن ءجۇرۋى كەرەك. ءوز باسىم وسى تاراپتا وزبەكستان وزگەلەرگە ۇلگى كورسەتەدى دەگەن كومەسكى ءۇمىتىم بار».
اقەلەۋوۆتىڭ ايتۋىنشا، وزبەك باسشىسى شاۆقات ميرزيايەۆ ساياسي ەرىك-جىگەر تانىتىپ، ەلدىڭ دەموكراتياعا ءازىر ءارى ازاماتتىق قوعام قۇرۋعى ىنتالى ەكەنىن مالىمدەسە، ايماقتاعى احۋال كۇرت وزگەرەر ەدى.
«وزبەكستان باسشىسى ەلدى دەموكراتيالاندىرۋعا كەت ءارى ەمەس، قۇلقى دا، قىزىعۋشىلىعى دا بار. ءبىراق بيۋروكراتيالىق اپپارات ءميرزياۆتىڭ ءوزىن «جۇتىپ» جىبەرە مە دەپ قاۋىپتەنەمىن. بار ءۇمىت ميرزيايەۆتا. وزبەكستان «وزگەرسە» ورتا ازيا دا وزگەرەدى. بۇل تيىسىنشە ايماقتىق ارىپتەستىككە جان بىتىرەدى»، – دەيدى ول.
بۇل ايتۋعا عانا وڭاي...
ءيا، بۇل ايتۋعا عانا وڭاي. شىنتۋايتىندا، ورتا ازيانىڭ ارىپتەسۋىنە كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان ماسەلەلەر مىڭ-سان.
ءبۇي دەگەن وزبەك ساياساتتانۋشىسى رافاەل ساتتاروۆ اقالەۋوۆتىڭ ايتقانىمەن كەلىسكەن جوق.
«ورتا ازيا ەلدەرى الداعى ۋاقىتتا قالاي جانە قاي باعىتتا ارىپتەسەدى؟» دەگەندە، پافوسكە بەرىلىپ كەتەمىز. «ينتەگراسيا»، «باۋىرلاس ەلدەر» دەگەندە اۋزىمىز قۇرعامايتىنى راس، ءىس جۇزىندە اتقارىلعان شارۋا شامالى. ايماقتاعى ەلدەر سىرتقى ساياساتىندا ورتا ازياداعى ارىپتەستىكتى باسىم باعىتتىڭ ءبىرى رەتىندە بەلگىلەنگەنمەن، ەشبىرى ەشتەڭە تىندىرىپ وتىرعان جوق. «ورتا ازيا ساياساتى» دەگەن ۇعىمنىڭ ساناعا سىڭبەي، قولدانىسقا كىرىگە الماي وتىرعانى دا سودان»، – دەيدى ول.
ونىڭ پىكىرىنشە ايماق ەلدەرى شەكاراداعى ءىرىلى-ۇساقتى ماسەلەلەردى شەشۋدە ساۋساق قيمىلداتقان جوق.
«سوعان قاراماي كەيبىر ساراپشىلار ورتا ازيانىڭ بىرىگۋىن ەۋرووداققا ەلىكتەپ جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىسپىز» دەيدى. ەۋرووداق ەلدەرى ايماقتاعى ءىرىلى-ۇساقتى ماسەلەلەردى شەشىپ بارىپ، ءبىر جۇدىرىققا جۇمىلعانىن ەسكەرمەيدى»، – دەيدى ساتتاروۆ.
ورتا ازيا ەلدەرى؟ ولار بىر-بىرىنەن الىستاپ كەتتى مە؟
قىرعىز ساراپشىسى ارسىلانبەك ءومىرزاقوۆ ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ اراسى الىستاپ، باۋىرلاستىق بايلانىستاردىڭ سۋىپ بارا جاتقانىنا الاڭداۋلى.
«تاۋەلسىزدىك العان 30 جىلدا ايماقتاعى ەلدەر جاقىنداسۋدىڭ ورنىنا، جىراقتاپ كەتتى. تەك سوڭعى جىلدارى عانا ءبىر كەزدەرى ءۇزىلىپ قالعان ديالوگ قايتا جاندانىپ، جىلىمىق ورناعان سەكىلدى.
بىلتىر ايماقتاعى بەس ەلدىڭ باسشىسى «ناۋرىز» مەيرامىندا باس قوسىپ، رەسمي رەڭكسىز ەمەن-جارقىن اڭگىمە-دۇكەن قۇردى. ءوز باسىم وسى ءبىر سىيلاستىقتىڭ ساباستىققا ۇلاسىپ، جالعاسىن تاپقانىن قالايمىن.
سوندا عانا ايماقتا توننىڭ ىشكى باۋىنداي بەرىك بايلانىس ورنايدى. ءبىراق بىرنەشە كەدەرگى بار...»، – دەيدى ءومىرزاقوۆ.
العاشقىسى قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ ەۋرازيالىق وداققا كىرگەنى. ەكى ەل دە ورتا ازياداعى ارىپتەستىكتىڭ جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋلىنە ىقىلاستى، الايدا ەۋروزيالىق وداق ولاردىڭ وسى باعىتتاعى ۇمتىلىستارىن تەجەپ وتىر.
«ىشكى ماسەلەلەردى دە ەسكەرۋ كەرەك. ەليتا اراسىنداعى ايقاس، بيلىك اۋىسۋى بار. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقستانعا قاتىستى. قىرعىزستان بيلىگىندەگى باقتالاستىق تا بۇگىن-ەرتەڭ بىتەرگە ۇقسامايدى. تاجىكستاندا دا تاق يەسىنىڭ اۋىسۋى ابدەن مۇمكىن.
ايماقتاعى تۇتاستىقتى ءسوز ەتكەندە كوپ نارسەنى كەزىندە قولعا الۋ كەرەك ەدى. ۋاقىت وتكىزىپ العان سەكىلدىمىز. ونىڭ ۇستىنە ايماق ەلدەرى ءوزارا ارىپتەسۋگە كەلگەندە ءالى پىسىپ-جەتىلگەن جوق. تىم، تىم سيرەك جۇزدەسەدى ورتا ازيانىڭ باسشىلارى. بۇل دا فاكتور. كەلەشەكتە قالاي ارىپتەسەرىمىزدى ءبىلىپ، باعالاۋ ءۇشىن، قازىردەن باستاپ ورتاق ۇستانىم، ورتاق كوزقاراس قالىپتاستىرۋ قاجەت. مەنىڭشە الدىمەن مادەني بايلانىستاردى ۇدەتكەن ماڭىزدى»، – دەيدى قىرعىز ساراپشىسى.
تاعى ءبىر قىرعىز ساراپشىسى تاالاتبەك ماسادىكوۆ ورتا ازيانىڭ بىرىگۋىنە كەدەرگى رەتىندە ايماق ەلدەرىنىڭ ءتۇرلى ۇيىمدار مەن وداقتارعا مۇشە بولۋىن اتايدى.
«ورتا ازيانىڭ ورتاق ماسەلەسى بولسا، وعان ەۋرازيالىق وداق تا، شانحاي ىنتىماقتاستىق وداعى دا ارالاسۋعا ءتيىستى ەمەس.
ورتالىق ازيا وداعىن قۇرعاندا عانا ايماقتاعى بەس ەل شىن تاۋەلسىزدىك الادى. وكپە تۇسىنداعى دەرجاۆالارعا يەك ارتاتىن تاۋمەندىلىكتەن ارىلادى.
قازىرگى زاماندا ەۋرووداقتىڭ نەگىزىندەگى وداق قۇرۋ وزەكتى، ءبارى ايماقتاعى باسشىلاردىڭ ەرىك-جىگەرىنە تىرەلىپ تۇر»، – دەيدى ول.
ورتا ازياعا ورتاق اقپاراتتىق الاڭ قاجەت
قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى ايدا سۇلتانالييەۆانىڭ ايتۋىنشا، ورتاق اقپاراتتىق الاڭ قالىپتاستىرمايىنشا بىرىگۋ تۋرالى اڭگىمەنىڭ ءبارى بەكەر.
«ايماقتىق دەڭگەيدەگى ورتاق مەديا الاڭ قۇراتىن مۇمكىندىمىگىز بار عوي؟ وسى مەديا الاڭدا ورتا ازيانىڭ بىرىگۋىنە قولبايلاۋ بولىپ وتىرعان ماسەلەلەر تارازىعا تارتىلسا، ولاردى شەشۋ جولدارى ويلاستىرىلسا، بۇدان بولەك اقپاراتتىق-مادەني فورۋمدار، وليمپيادالار كوپتەپ ۇيىمداستىرىلسا، وسىنىڭ اياسىندا ورتا ازيا وداعى تۋرالى تۇجىرىمدار ايتىلسا كەلە-كەلە بۇعان قوعام دا اتسالىسار ەدى.
بىزدەگى ءبىر كەمشىلىك، ورتا ازيا جاستارىنىڭ اراسىندا ۇندەستىك جوق. ولارعا ءبىر-بىرىن تانۋعا جول اشپاي وتىرمىز. ءبارى دە جاستاردان باستالادى. وزگەرىس تە، بىرىگۋ دە»، – دەيدى سپيكەر.
تانىمال وزبەك ساياساتتانۋشى فارحود توليپوۆ ايماقتى ينتەگراسيالاۋدا حالىق قالىس قالماۋى قاجەت دەيدى.
«ازاماتتىق قوعام كەز-كەلگەن وزگەرىستىڭ قوزعاۋشى كۇشى. ايماقتىق دامۋعا قاتىستى ماڭىزدى ماسەلەلەردى حالىق تالقىسىنا ۇسىنىپ، رەفەرەندۋم جاساسا بىرىگۋدىڭ ىرگەتاسىن قالار ەدىك. الايدا ايماقتاعى ساياسي پروسەستەردىڭ اشىقتىعىنا قول جەتكىزبەي، ورتا ازيا وداعى تۋرالى ايتۋعا ەرتە»، – دەيدى ول.
روللان مۇقامەتقالييەۆ
