سوڭعى بىرنەشە جىلدان بەرى قوعامىمىزدا ەڭ ۇلكەن پىكىرتالاسقا اينالعان ماسەلەنىڭ ءبىرى شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ ەلگە ورالۋ بارىسىنداعى قيىندىعى دەسەك بولادى. كوشى-قون زاڭى الدە نەشە رەت وزگەردى. بۇرىنعى جەڭىلدىكتەر مەن تىركەۋگە تۇرۋ، ازاماتتىق الۋ جاعدايى قيىنداتىلىپ، قاعازباستىلىق كوبەيدى. سونىڭ سالدارىنان ەلگە ورالاتىن كوشتىڭ سانى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى ەڭ تومەنگى دەڭگەيگە ءتۇستى.

[caption id="attachment_9399" align="alignright" width="500"] دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى[/caption]

بۇرىنعى جىلداردى ايتپاي-اق قويالىق، وتكەن 2014 جىلى ەلىمىزدەن 20 مىڭ ادام شەتەلگە ءبىرجولا كەتسە، ەلگە ورالعانداردىڭ سانى بار-جوعى 12 مىڭ ادام ەكەن. مۇنىڭ بار-جوعى 40 پايىزى ءوز قانداستارىمىز. وسى كورسەتكىش قازاق كوشىنىڭ توقىراعانىنىڭ بىردەن ءبىر ايعاعى. ال بيلىك تاراپى كوشى-قون تۋرالى زاڭدى از جىلدىڭ ىشىندە قىرىق قۇبىلتتى. وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەلى وتىرعان جاڭا زاڭدا ءبىراز تيىمدىلىك بار كورىنەدى. ايتالىق، ازاماتتىقتى الدىنداعى زاڭدا 4 جىلدان كەيىن الۋعا بولادى دەسە، بۇل جولى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە الۋعا مۇمكىندىك بەرىلگەن. بۇدان بولەك، ورالمانداردىڭ قاي وڭىرگە بارۋ ەركىندىگى وزدەرىنە تيەسىلى. بۇدان بۇرىنعى زاڭدا تەك سولتۇستىك ايماقتارعا عانا بارۋىنا بولاتىنى ايتىلعان بولاتىن. جاڭا مزاڭ بويىنشا كوشىپ كەلۋشىلەر سولتۇستىك ايماقتارعا بارسا كۆوتا جانە باسقا جەڭىلدىكتەر بەرىلەدى. وزگە ايماقتارعا ءوز ەركىمەن تىركەلىپ، ازاماتتىق الا الادى، ءبىراق ولارعا كۆوتا بەرىلمەيدى. بۇل زاڭنىڭ بۇرىنعى زاڭداردان كوپ ايىرماشىلىعى جوق. بۇدان بۇرىن دا كۆوتا بەرۋ، باسپانامەن، جەرمەن قامتاماسىز ەتۋ كوپ ءسوز بولعان. ادام باسىنا مىڭ دوللار كولەمىندە بەرىلەتىن كۆوتانىڭ ءوزى تالاي داۋ تۋدىرعان. ونى العاندار دا، الماعاندار دا كوپ. ءبىر ەسەپتەن، ءدال وسى كۆوتاعا تىرەلىپ تۇرعان دا كوپ دۇنيە جوق سەكىلدى. ەگەر ەلگە ورالعان قانداستارعا ۋاقتىلى ازاماتتىق بەرىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن بىردەي دەڭگەيدە كوڭىل بولسە، جەرگىلىكتى تىركەلگەن ورىننان ءۇي سالاتىن، شارۋاشىلىق پەن ەگىن ەگەتىن جەر، مال وسىرەتىن ءورىس بەرسە، سونىڭ ءوزى ورالماندار ءۇشىن ەڭ ۇلكەن جەڭىس بولعالى تۇر. وسىدان 20 جىل بۇرىن ەلگە كەلىپ، اۋىلدا تۇرعانىمەن، ءالى كۇنگە دەيىن مال باعاتىن جايلاۋ-قىستاۋ الا الماي، وسىرگەن مالىن كوبەيتە الماي جۇرگەندەر وتە كوپ. مۇنىڭ ارعى جاعىنا ۇڭىلسەڭىز، بيىك تاراپىنان كۇشەيگەن قىسىمنىڭ ۇزاق جىلدىق قوردالانعان ماسەلە ەكەنىن ۇعاسىز.

جۋىردا عانا ورازوۆ دەگەن ءبىر دەپۋتات: «ورالمانداردىڭ 70 پايىزى ساۋاتسىز. ولار كوبەيە بەرسە، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك تەرەڭدەي تۇسەدى. ونسىزدا حالقىمىز جەتىسىپ وتىرعان جوق» دەگەندەي بايبالامىن ءدال كوشى-قون تۋرالى زاڭدى تالقىلاۋ كەزىندە جايىپ سالدى. ەگەر ءدال وسى ءسوزى باسقا ءبىر ەلدە ايتسا، مەيلى ول كىم بولسا دا، جاۋاپقا تارتىلار ەدى. مىسالى، بەلگىلى ءبىر ءدىني توپ تۋرالى وسىلاي وعاش پىكىر بىلدىرسە، سوتتىڭ الدىندا جاۋاپ بەرەر ەدى. ەگەر ەلىمىزدەگى ۇيعىر، كارىس، تۇرىك، دۇنگەن سەكىلدى ءبىر ۇلتتى ساۋاتسىز دەسە، قانشا جەردەن شەندى بولسا دا، تىزەرلەپ تۇرىپ كەشىرىم سۇرار ەدى، بولماعاندا مانداتىنان ايىرىلىپ، قوعامي الدىندا ماسقاراسى شىققان بولار ەدى.

 «ولار - ساۋاتسىزدار»

جاسىرۋدىڭ تۇك قاجەتى جوق، قوعامدا ورالمانفوبيا قالىپتاستى. بۇنىڭ شىعۋ سەبەبى، قازاق كوشىنىڭ ءاۋ باستاعى جوسپارىنىڭ دۇرىس جاسالماۋى جانە ناقتى تياناقتى جۇمىستى ەمەس، «الەمدە ءوز ۇلتىن جيناپ جاتقان ساناۋلى ەلدىڭ ءبىرىمىز» دەگەن جالعان ۇراننىڭ تىم اسىرا دارىپتەلۋى تۇرعىلىقتى جۇرتقا كەرى اسەرىن تيگىزدى. «ءبىز جارىماي تۇرىپ، ولاردىڭ ءۇي، جەر الۋعا قانداي قۇقىلارى بار؟» دەگەن قارابايىر سۇراق بىرتە-بىرتە كۇردەلەنە ءتۇستى. ورالمان ستۋدەنتتەر ءوز كۇشىمەن ۇبت-عا قاتىسىپ، گرانت ۇتىپ السا دا، كاسىپكەرلىكپەن اينالىسىپ، شاعىن بيزنەسىن دوڭگەلەتسە دە، اۋىلدا مال ءوسىرىپ، قورا-قوپسىسىن تۇزەسە دە – بارىنە جاعداي جاساپ وتىرعان قازاق ۇكىمەتى. كوپ ادام ءدال وسىلاي ۇعىندى جانە ول تۇسىنىكتەرىنەن ءالى ايىرىلا قويعان جوق. «ورالمانعا جاسالعان جەڭىلدىك بىزگە نەگە جاسالمايدى؟» دەگەن قاراپايىم سۇراق ۇنەمى قانداستاردىڭ الدارىنان شىعا بەردى. قاراپايىم جۇرتشىلىق قانا سولاي ويلاسا، وعان ەشكىم باس اۋىرتپاس ەدى. وكىنىشتىسى سول، بۇل بىرتە-بىرتە ءىرى لاۋازىم يەلەرىنىڭ، شەنەۋنىكتەردىڭ اۋزىنان شىعا باستادى. «ورالماندار – وڭباعاندار»، «ورالماندار – ساتقىندار»، «قاشىپ كەتكەندەر» دەگەن كادۋىلگى جالپاق تۇسىنىك نىعايىپ، ءار جىل سايىن ۇلكەن مىنبەرلەردەن، تەلەارنالاردان، باسپاسوزدەن وقتىن-وقتىن كوتەرىلۋمەن كەلەدى. مۇنىڭ ەلگە كەلگەن ءبىر ەمەس، ءجۇز ەمەس، 1 ميلليون قانداستى كەمسىتۋ، ءبولۋ، نامىسىنا تيۋ ەكەنىن ويلاۋدان قالعان اتقامىنەرلەر قانشا رەت سىن ايتىلسا دا، باياعى جىرىن قايتالاۋىن قويعان جوق. جۋىردا عانا ورازوۆ دەگەن ءبىر دەپۋتات: «ورالمانداردىڭ 70 پايىزى ساۋاتسىز. ولار كوبەيە بەرسە، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك تەرەڭدەي تۇسەدى. ونسىزدا حالقىمىز جەتىسىپ وتىرعان جوق» دەگەندەي بايبالامىن ءدال كوشى-قون تۋرالى زاڭدى تالقىلاۋ كەزىندە جايىپ سالدى. ەگەر ءدال وسى ءسوزدى باسقا ءبىر ەلدە ايتسا، مەيلى ول كىم بولسا دا، جاۋاپقا تارتىلار ەدى. مىسالى، بەلگىلى ءبىر ءدىني توپ تۋرالى وسىلاي وعاش پىكىر بىلدىرسە، سوتتىڭ الدىندا جاۋاپ بەرەر ەدى. ەگەر ەلىمىزدەگى ۇيعىر، كارىس، تۇرىك، دۇنگەن سەكىلدى ءبىر ۇلتتى ساۋاتسىز دەسە، قانشا جەردەن شەندى بولسا دا، تىزەرلەپ تۇرىپ كەشىرىم سۇرار ەدى، بولماعاندا مانداتىنان ايىرىلىپ، قوعام الدىندا ماسقاراسى شىققان بولار ەدى. ويتكەنى، «تاتۋلىعى جاراسقان» ەلىمىز ءۇشىن ودان ارتىق ساۋاتسىزدىق بولماس ەدى. مۇنداي كوزقاراس جىل وتكەن سايىن تەرەڭدەپ، ۇنەمى ءارتۇرلى مىنبەردەن سان قۇبىلىپ ايتىلىپ كەلە جاتقانى ورالمانفوبيانىڭ بەلگىلى دەڭگەيدە قالىپتاسىپ ۇلگەرگەنىن ايعاقتايدى.

[caption id="attachment_9400" align="alignleft" width="342"] دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشيەۆ[/caption]

 «ولار - ماسىلدار»

دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشيەۆ بۇلار ەڭبەك ەتپەستەن، بارىنە يە بولعىسى كەلەدى دەگەن سىڭايدا پىكىرىن ءجيى قايتالايدى. ارعى ويى قانداستارعا قاراتا «سەندەر جاتىپ ىشەر جالقاۋسىڭدار، ماسىلسىڭدار» دەگەنى. ويلاپ كورىڭىز، شىنىمەن دە ورالماندار ماسىل بولسا، 1 ميلليون حالىق باياعىدا ەرەۋىلدەتىپ، ەلدىڭ زىقىسىن شىعارماس پا ەدى؟ ونداي بىردە ءبىر وقيعا بولعان ەمەس. بولمايدى دا. يا، اۋىلدى جەردە جاڭادان كوشىپ كەلگەن، جۇمىس تاپپاعان، جەر الا الماعان قانداستار اۋىل، اۋدان اكىمدىگىنىڭ ەسىگىن توزدىرىپ جۇرسە، بۇل ءوزى ازاماتتىق العان سوڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىن پايدالانۋدىڭ ءبىر كورىنىسى عانا. ونى دابىرايتىپ ايتۋدىڭ نە ءجونى بار؟ جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى ورالمان كورسە كەرى يتەرىپ، كەۋدەلەرىن باسۋعا ءتيىستى ەمەس. سونداي كورىنىسكە بولا، سۇرامشاق، جاتىپ ىشەر دەۋى بارىپ تۇرعان اعاتتىق.

«ولار - پايداسىزدار»

ءبىر جىلدارى ۇلكەن لاۋازىم يەسى «ورالماندار تاۋەلسىزدىككە ەشقانداي ۇلەس قوسقان جوق» دەپ مالىمدەدى. سوناۋ 1992 جىلى نەبارى قازاقستان حالقىنىڭ 42 پايىزى عانا مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلت بولعانىن ەسكەرسەك، ءقازىر ول كورسەتكىش بەيرەسمي دەرەكتەر بويىنشا 72 پايىزعا وسسە، باسقاسىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، مۇنىڭ وزىندە ورالمانداردىڭ ايتارلىقتاي ۇلەسى بار. تاعى ءبىر كىشكەنتاي مىسال ايتا كەتەلىك، ورالماندار ىشكى كوشى-قوننىڭ تۇراقتاۋىنا دا زور ىقپال ەتتى. الماتى وبلىسىنىڭ كەيبىر اۋىلدارىندا تۇراتىن حالىقتىڭ 90 پايىزى شەتەلدەن كەلگەن قازاقتار ەكەنىن بىلەمىز. دەمەك، اۋىلداردىڭ قاڭىراپ بوس قالماۋىنا، قالاعا كوشەتىن تۇرعىننىڭ از دا بولسا قالتاسىنا اقشا تۇسۋىنە، بەلگىلى ءبىر وڭىرلەردە ساۋدانىڭ، ەگىنشىلىكتىڭ، كاسىپكەرلىكتىڭ دامۋىنا ىقپال ەتتى. مۇنى ەشكىم جوققا شىعارمايدى. كەزىندە ساياساتتانۋشى ءازىمباي عالي مىرزا ءبىر سۇحباتىندا: «1962 جىلى قىتايدان كەلگەن كوش شىعىس وڭىرلەردىڭ ورىستانۋىن باياۋلاتتى. قازاقشا مەكتەپتەر اشىلىپ، حالىق انا تىلىندە سويلەيتىن بولدى» دەگەن ەدى. بۇل جاعداي ءدال تاۋەلسىزدىك كەزىندە دە قايتالانعانى انىق.

ەگەر تىزە بەرسەك، ورالمانفوبيانىڭ سان سالاعا بولىنە باستاعانىن بايقايمىز. بۇل تۇتاس قوعامدىق سيپات العان ءۇردىس دەۋدەن اۋلاقپىز، ءبىراق جىل ساناپ قوردالانىپ كەلە جاتقانى بىلىنەدى. ەگەر بيلىك ەس جيعىسى كەلسە، كوشى-قون ساياساتىن تەزىرەك رەتتەپ، ءبىر ىزگە تۇسىرۋگە ءتيىس. قازاققا قازاقستان، قازاقستانعا قازاق كەرەك! بۇل – اكسيوما!

احمەت ساعىندىق.

 وي قوزعار...

جاڭا كوشى-قون تۋرالى زاڭدا ءبىر شيكىلىك بار. شەتەلدەن كەلگەن قانداستار تۇراقتى تىركەۋگە تۇرىپ، ازاماتتىق الۋ ءۇشىن كەلگەن ەلىنەن سوتتالمادى جانە سول ەلدىڭ ازاماتتىعىنان شىقتى دەگەن ەكى انىقتاما اكەلۋى كەرەك. بۇل باسى ارتىق قۇجات. قىتايدان كەلگەن قانداستاردىڭ باس اۋرۋى ءدال وسى ەكى انىقتاما بولىپ وتىر. سەبەبى، ول ەلدە سوتتالماعاندارعا شەتەلگە شىعاتىن پاسپورت بەرمەيدى جانە ازاماتتىعىنان باس تارتۋ ءۇشىن وزگە ەلدىڭ ازاماتتىعىن الۋى كەرەك. مۇنداي كەرەعارلىقتى جويمايىنشا، شەتەلدەگى كوشتىڭ توقتاعانى توقتاعان.