***
ءوز وزىمنەن ءبولىنىپ، ءوز ءوزىمدى اڭگىمەگە شاقىرىپ «سەن كىمسىڭ؟»، ياعني «نە ونەرىڭ بار؟» دەپ وقىستان سۇراق قويار بولسام، اجەپتەۋىر ويلاناتىن ەدىم. مەن كەزىندە كوشكە جاپپاي ىلەسىپ جۋرناليست بوپ كەتكەن قاۋىمنان ەمەسپىن، ودان سول قۇرامنىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەرگە اۋىسىپ، اعىل-تەگىل ورتەنىپ وتىراتىن بلوگەرلەردىڭ قاتارىنان دا ەمەسپىن، نەمەسە ماڭايىمداعى ءوزىن «گەنيي» سانايتىن، نە وزدەرىن سولاي ۇستايتىن امبيسياسى تىم جوعارى پەندەلەردىڭ دە (ونىڭ ءوزى ءبىر ونەر) ساناتىنان دا ەمەسپىن.

شىن ايتامىن، ەشقانداي ونەرىم جوق ەكەن، ونەرگە دارىنىم جوق ەكەن. ءبىراق وزگەنى قويشى، ءوز وزىمە «كىممىن؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ تاۋىپ بەرۋىم كەرەك قوي. ويلاندىم، ويلاندىم. ءسويتىپ، تاپتىم. ول قازىرگى زاماندا «اكتۋالنىي» ەمەس، سونداي ءرولى دە ماڭىزدى ەمەس. قىزىق تا ەمەس. اناۋ-مىناۋ ادامنىڭ ويىنا كەلە بەرمەيتىن ونەر. ول اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرۋى دە مۇمكىن، بەرمەۋى دە مۇمكىن. ياعني، ەكىۇشتى. ول – وقىرمان. ءيا، كادىمگى وقىرمان. مىسالى، مەن وقىرمانمىن. ءبارىن وقي بەرەمىن. كىتاپتى دا، ونىڭ ىشىندە ەلەكتروندىسى، اۋديوسى بار، گازەتتى دە، راس، ءقازىر بۇرىنعىداي «جاس الاش»، «ەگەمەن قازاقستان» سياقتى سالا-قۇلاش گازەتتەر جوق، ۇيدە ليفت كۇتىپ تۇرعاندا تەمىر پوشتاعا كوزىم ءتۇسىپ كەتسە، وندا شوشايتىپ ءىلىپ كەتكەن جارنامالىق گازەتتى دە قولتىعىما قىستىرىپ اكەتە سالامىن. ەڭ قىزىعى، ارينە، الەۋمەتتىك جەلىنىڭ وقىرمانى بولۋ. ونىڭ قىزىعىن مەن ايتپاسام دا ءبارى بىلەدى. مەنىڭ مىندەتىم تەك ۇندەمەي وتىرىپ وقۋ، ارينە، وقۋعا تۇرارلىقتاي نارسە بولسا. «مىشكانىڭ» دوڭگەلەگىن اينالدىرىپ قوياسىڭ دا، ءىلىپ الارلىق ءبىر بالەلەر ىزدەيسىڭ، ماڭايىڭ مەن الەمدەگى جاڭالىقتار، اناعان قارايسىڭ، سۋرەتتەر، ەەە، قاڭعىرىپ ءجۇر ەكەن، ەەە اناۋسى ومىرىنەن بەزىپ وتىر ەكەن، اناۋسى وزىنشە ءبىر «پونت»، ەەە، ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن، ەەە، يماندى بولسىن، كوڭىل-كۇيىڭ بولىپ «نراۆيتسيا» باسساڭ باستىڭ، بولماسا ول دا جوق. ءبىراق «كوممەنتاريي» جازبايسىڭ، جازساڭ «وقىرمان» دەگەن «تاعىڭنان» ءتۇسىپ قالاسىڭ عوي. بىرەۋگە بىربالە دەپ جازساڭ، بالەگە قالدىم دەي بەر، توبەڭنەن قىزارىپ «ۋۆەدوملەنيالار» قىلقىلداپ شىعا بەرگەنى بىلاي تۇرسىن، كەيدە ۇرىس-كەرىس، مىسقىل، بوقتىق-بۇرالاۋ، ءاي، قويشى، وزدەرىمەن كەتسىن. «ەسلي شتو»، مادەنيەتتى وقىرمان دىمىن بىلدىرمەي «ءىشىڭ ءبىلسىن ءالۋاي» دەپ وتىرۋ كەرەك.

ەڭ قىزىعى، ارينە، الەۋمەتتىك جەلىنىڭ وقىرمانى بولۋ. ونىڭ قىزىعىن مەن ايتپاسام دا ءبارى بىلەدى. مەنىڭ مىندەتىم تەك ۇندەمەي وتىرىپ وقۋ، ارينە، وقۋعا تۇرارلىقتاي نارسە بولسا. «مىشكانىڭ» دوڭگەلەگىن اينالدىرىپ قوياسىڭ دا، ءىلىپ الارلىق ءبىر بالەلەر ىزدەيسىڭ، ماڭايىڭ مەن الەمدەگى جاڭالىقتار، اناعان قارايسىڭ، سۋرەتتەر، ەەە، قاڭعىرىپ ءجۇر ەكەن، ەەە اناۋسى ومىرىنەن بەزىپ وتىر ەكەن، اناۋسى وزىنشە ءبىر «پونت»، ەەە، ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن، ەەە، يماندى بولسىن، كوڭىل-كۇيىڭ بولىپ «نراۆيتسيا» باسساڭ باستىڭ، بولماسا ول دا جوق. ءبىراق «كوممەنتاريي» جازبايسىڭ، جازساڭ «وقىرمان» دەگەن «تاعىڭنان» ءتۇسىپ قالاسىڭ عوي. بىرەۋگە بىربالە دەپ جازساڭ، بالەگە قالدىم دەي بەر، توبەڭنەن قىزارىپ «ۋۆەدوملەنيالار» قىلقىلداپ شىعا بەرگەنى بىلاي تۇرسىن، كەيدە ۇرىس-كەرىس، مىسقىل، بوقتىق-بۇرالاۋ، ءاي، قويشى، وزدەرىمەن كەتسىن.

پىكىرىڭدى قالدىرساڭ، ونى كەم دەگەندە ون ادام وقيدى، وننىڭ ون ءتۇرلى پىكىرى بار، سەنىڭ پىكىرىڭ ون ادامعا تۇرپىدەي ءتيىپ، ونىڭ ۇيىقتاپ جاتقان «پروۆوكاترلىق» قاسيەتىن وياتىپ جىبەرۋىڭ مۇمكىن، مونيتوردىڭ ار جاعىندا وتىرعان ءاربىر پەندە كەرەمەت اقىلگوي، ويتكەنى ينتەرنەتتىڭ سوندايعا اينالدىرىپ جىبەرەتىن قاسيەتى بار. سوندىقتان جەلى وقىرماندارىنا وتە اباي بولۋ كەرەك، پروۆوكاسياعا ەرىپ كەتىپ اقىماق بولۋ بىلاي تۇرسىن، ءوزىڭ پروۆوكاتر بولىپ كەتسەڭ سۇمدىق قوي، ۇيدەگىلەردەن ۇيات، ينتەرنەتتىڭ كوسەمى دەپ قالار. ماسەلەن، ءبىزدىڭ اعاي سياقتى بولۋ كەرەك، وزىمەن ءوزى، تاماقتار، حاندار، الباستىلار تۋرالى جازادى، ەشكىم ەشتەڭە دەمەيدى، ويتكەنى ەشكىم تۇسىنبەيدى، قۇداي بىلەدى، وعان ەشكىمنىڭ «نراۆيتسياسى» دا كەرەك ەمەس، ءوز «كايپى» وزىندە. ناعىز وقىرمان دا سونداي جۇمباق بولۋى كەرەك، ەشكىم تۇسىنبەۋى كەرەك. سوسىن تاعى تولعاندىراتىن نارسە بار، ەگەر وسى جەلىدەگى «نراۆيتسيا مەن كوممەنتاريي» فۋنكسياسىن ءتۇپ تامىرىمەن قۇرتىپ جىبەرسە قايتەر ەكەن؟ بىر-ەكى ادام دەپرەسسياعا ءتۇسىپ، ءىشىپ كەتەدى، ولاردىڭ كىم ەكەنىن دە «توچنو» بىلەم، بىر-ەكەۋى تۋعان-تۋىس، جانۇياسىمەن كادىمگىدەي قاۋقىلداسىپ، ادام قاتارىنا قوسىلىپ كەتەدى. بەلگىلى نارسە عوي، كەزىندە «موي ميردە» دە سونداي زاماندار بولعان. تاريح قايتالانا بەرەدى. ءار نارسەنىڭ اقىرى بولادى. اقىل دەگەن مۇحيت ەمەس بىزدە، جەلىنىڭ «گ ۇلى» بولۋ حوببي بولسا بولار، ءبىراق ول سانالىلىقتىڭ شىڭى ەمەس. جەلىلىك ءومىردى تىم «سەرەزنىي» قابىلدايتىن، سونىمەن اۋىراتىن قاۋىمعا ايتارىم، ءاربىر جەلى (لينيا) سوزىلا-سوزىلا ۇزىلەدى. زاڭدىلىق قوي. ويتكەنى «ناگرۋزكا» كوپ. تىم كوپ... ودان وزگە الەم بار...

***

«بۇل الەم – باسقا الەمنەن وزگەرەك». جەلى جايلى ساعاتتاپ قىرتا بەرۋگە بولار ەدى، جاڭالىق ەمەس ول، مايىن ىشكەن ادامدار بار. «بۇل الەم» جايلى جازسا دا «جەلى» (سەت) فورماتىنا كەلمەۋى مۇمكىن. ايتپاعىم، «بۇل وقىرمان انا جەلىدەگى وقىرمانىنان» وزگەرەك. «جەلى» ۇعىمى بۇل «الەمدە» قاراپايىم عانا كوركەمدىك ەرەجە بولىپ قالادى. تۇسىنسەڭىزدەر، مەن كادىمگى كلاسسيكالىق وقىرمان ونەرىنىڭ مادەنيەتى جايلى ايتپاقپىن. كادىمگى دەنى ساۋ، ون ەكى مۇشەسى تۇگەل، سان عاسىردان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان وقىرمان. ابايدى، مۇحتاردى، شەكسپير مەن تولستويدى، ت.ب. وقىعان كلاسسيكالىق وقىرمان. مەن دە سولاردىڭ قاتارىنان بولۋىم مۇمكىن، ءبىراق قازىرگى ۋاقىتتا ول ماعان ماقتانىش تا ەمەس، ابىروي دا ەمەس. بۇرىنعى كەزدە ادەبيەتتى وقىپ، ونىمەن سۋسىنداۋ، وعان ەڭبەك ەتۋ ينتەلليگەنسيالىقتىڭ كورىنىسى، زامان مەن ادامداردىڭ اراسىن بايلانىستىرىپ تۇراتىن ءبىلىم مەن دانالىقتىڭ ءبىر بەلگىسى بولسا، ءقازىر مۇلدە ولاي ەمەس. قازىرگى ۋاقىتتا كىتاپ وقۋ قوعامنان، ادامداردان وقشاۋلانۋدىڭ تاپتىرماس قۇرالى. ەگەر سەن قاسىڭداعى جان جولداسىڭدى تۇسىنگىڭ كەلمەي، ونىڭ پروبلەماسىنا ارالاسقىڭ كەلمەسە، كەرىسىنشە، سەن ءوز ومىرىڭە ەشكىم قول سۇققانىن قالاماساڭ، پوجالۋيستا، كىتاپ وقى! كلاسسيكتەردى شەرتىپ تۇرىپ وقى! شىن ايتام، ەشقانداي مىسقىلسىز! باتىرلار جىرى، ەرتەگىلەردەن باستا! قازىرگى «گارري پوتتەر» مەن الگى «پالەنشە وتتەنكوۆ سەروگوعا» جەتپەسەڭ دە، بەرگى حەمينگۋەي مەن چەحوۆقا دەيىن وقىشى! راحاااات! دوسىڭنىڭ كرەديتى، نە ءوزىڭنىڭ جالدامالى پاتەرىڭ، تەرروريزم، كوررۋپسيا، سوعىس، پۋتين-مۋتين، تىزىلگەن پروبلەمالاردىڭ ەشقايسىسىنا باسىڭدى اۋىرتپايسىڭ! سوڭعى «كونترۋدار» (دىننەن بەزگەن بىرەۋ بولماساڭ) قۇران مەن بيبليانى ءبىر پاراقتاپ شىقساڭ، تىپتەن كەرەمەت! كوزىڭ جارق ەتە قالادى! ءيا، ول جاق باسقا «الەم»، ونى سول جاققا بارعان ادام عانا تۇسىنەر.

ءسوز اراسىندا قىستىرىپ كەتەيىن، مەنىڭ سوڭعى پاراقتاعانىم، رەي برەدبەريدىڭ «451 گرادۋس پو فرانگەيتۋ» كىتابى بولدى. قۇداي بىلەدى، وسى كىتاپتى وقۋ ءۇشىن ءوزىمدى ءتورت جىل دايىنداعان شىعارمىن، ەسەسىنە ءتورت كۇندە وقىپ ءبىتىردىم. اسەردى ايتپاي-اق قويايىن، ول كىتاپتى باستارداعى قورقىنىش ەستەن كەتپەيدى. نەگە دەسەڭىز، سارىاۋىز ستۋدەنت كەزدە، دج.ورۋەلدىڭ «1984» دەگەن رومانىن وقىپ قاتتى «سوققى» العانىمدى ۇمىتقان ەمەسپىن. «بەلدەن تومەن» سوققى بولدى، «باستان» ەمەس، «باستى» ول كەزدە دوستويەۆسكيي مەن فرەيدتتىڭ پسيحولوگيالىق ءىلىمى ۇرىپ العان. «ميدىڭ» شايقالعانى ول كەزدە ۇيرەنشىكتى بولىپ كەتكەن، ءبىراق «بەلدەن» سۇمدىق اۋىر تيگەنى ەسىمدە. ول روماندى وقىعان بولساڭىزدار، ول جۇيە جايلى بولاتىن. قورقىنىشتى جۇيە. ول جەكە ءينديۆيدتى «جىندى» قىلۋدى ۇيرەتەتىن «ەگو»، «بەيسانالىق» ەمەس، كادىمگى باسقاشا قوعامدىق جۇيە. ءيا، قانداي دا ءبىر كىتاپتى وقىساڭ ىشكى جان دۇنيەڭدە بىرنارسەنىڭ وزگەرەتىنى انىق. ءبارى باسقاشا بولىپ كەتەدى. بىرەۋلەر بار، ءبىر كىتاپ وقىپ ومىرىنەن ءتۇڭىلىپ، ءومىر باقي وكىنەتىندەي جۇرەتىن. ويتكەنى، ءومىردى باسقا قىرىنان سەزىپ قويادى عوي. ميدىڭ قانتامىرلارى باسقا باعىتپەن اينالىپ كەتكەندەي بولادى عوي. مەن دە وكىنگەن شىعارمىن، ءبارى دە سىرتقا ايقايلاپ ايتپاسا دا وكىنەتىن شىعار كەي كەزدە. ءبىر رومان وقىپ اقىلى اسىپ-تاسىپ كەتپەسە دە، بۇرىنعىدان باسقاشا ويلاپ، وقشاۋلانۋدىڭ، جالعىزدىقتىڭ ءدامىن سەزىنگەننەن كەيىن وكىنەتىن شىعار. ءبىراق، ول كىتاپ وقۋدىڭ سونشالىقتى قورقىنىشتى ەكەنىن بىلدىرمەيدى. كوزى قاراقتى وقىرمان «ستاتۋسىن» الۋ ءۇشىن دە باسقا ىستەگىدەي تاجىريبە جيناقتاۋ كەرەك. اركىمنىڭ وزىندىك كىتاپ وقۋ ۋاقىتى مەن دەڭگەيى، سونداي اق قۋلىعى بار. باستاپقىدا ەرتەگىلەر، اڭىز ءاپسانا، اڭگىمە، پوۆەست، روماندار. مەندە وسىلاي باستالدى. اۆتورىنا قاراۋ، تانۋ دەگەن ۇعىم جوق، تەك مازمۇنى قىزىق بولسا بولدى. جوعارعى سىنىپتاردا ادەبيەت پانىنەن شىعارمادا جاقسى باعا الۋ ءۇشىن باعدارلاما بويىنشا وقىلاتىن قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكاسى (باسقا پانگە يكەم جوق، سوسىن اۆتورىن ەرىكسىز ەستە ساقتايسىڭ). سودان كەيىن اكادەميالىق ءبىلىم، ونى ۇستازدىڭ ايقايىنان كەيىن ساسقانىڭنان دوستويەۆسكيي مەن ماركەستەن باستاۋ، اپتاسىنا ون شاقتى شىعارما تاۋىسۋ، كىتاپحانادا ۇيىقتاۋ، ودان جاتاقحانادا بارىپ تاعى كىتاپ جاستانۋ. باقانداي ءتورت جىل! ەشقاشان ۇمىتىلماس مۇنداي قورلىق. ءبىراق ءبارى كەش بۇل كەزدە! ءيا، وقىعان كىتاپتاردىڭ الەمى مەن قورشاعان اينالا بىر-بىرىمەن قيىسپاي كەتتى. ءبارىن ورىن ورنىنا قويىپ، ءتۇسىنۋ ءۇشىن تاعى دا ءتورت جىلداي كەرەك بولاتىن شىعار. قالىپتاسپاعان جاس ادام ءۇشىن ءجون-جوسىقسىز كىتاپ وقۋ قۇمارلىعىنىڭ وزىندىك ازابى مەن قاتەرى بولاتىنىن تۇسىنگەندەي بولاسىڭ. «اۋزى كۇيگەن ءۇرىپ ىشەر»، ءتىرى پەندەدە تالعام قاسيەتى پايدا بولادى. ول كەرەك ۋاقىتىندا ەشكىمدى ۇياتقا قالدىرمايدى. تاجىريبەلى وقىرمان ءبىر رومانعا باسىن قويماس بۇرىن ول جايلى پىكىرلەر مەن ماقالالار تاۋىپ الىپ، ءۇش اينالىپ، ءبىر شوقىپ كورەتىندەي جاعدايعا جەتەدى. بۇنى ميلليوننىڭ ىشىندەگى ءبىر وقىرماننىڭ جولى دەپ قويىڭىز.

ال كىتاپ جازۋ شە؟ تىپتەن. بارىڭ دا، جوعىڭ دا. سولاي سياقتى بولىپ كورىنەدى. ەكى-ۇش-اق تال «شال» قالدى قازاق جايلى جازعان، جازاتىن، جازادى-اۋ دەيتىن. «شال» دەگىم كەلمەيدى. جازۋشى. ءبىراق... ءبىراق دەيتىن نارسە بار. سول باياعى...
ۇلاربەك (نۇرعالىم) «اكىم اعاي تۋرالى جازام» دەگەندە شىن ايتۋ كەرەك، ماعان ول سويلەم تۇسىنىكسىزدەۋ بولدى.

ءبىر مىسال، بۇل مەنىڭ سوڭعى مىسالىم، ءارى ماڭىزدى مىسالىم. بوياماسىز، اسىرەسىز بەرگىم كەلەدى. ماڭىزدى دەيتىنىم قازاق ادەبيەتى جايلى. بەلگىلى نارسە، شاعىم دا ەمەس، مەن عانا ايتپايمىن، سەبەبىن ىزدەپ، قايعىرۋ دا پايداسىز. بىزدە ادەبيەت السىرەپ كەتتى. تەك قانا ول ەمەس، وقىرمان دا. ءبىر عانا ويىم، باسىندا ايتتىم عوي، قازىرگى كەزدە كىتاپ وقۋ وقشاۋلانۋ دەپ. ال كىتاپ جازۋ شە؟ تىپتەن. بارىڭ دا، جوعىڭ دا. سولاي سياقتى بولىپ كورىنەدى. ەكى-ۇش-اق تال «شال» قالدى قازاق جايلى جازعان، جازاتىن، جازادى-اۋ دەيتىن. «شال» دەگىم كەلمەيدى. جازۋشى. ءبىراق... ءبىراق دەيتىن نارسە بار. سول باياعى...
ۇلاربەك (نۇرعالىم) «اكىم اعاي تۋرالى جازام» دەگەندە شىن ايتۋ كەرەك، ماعان ول سويلەم تۇسىنىكسىزدەۋ بولدى. بىرىنشىدەن، عىلىمي دارەجە قورعاعالى جاتقان شاكىرت ۇستازى جايلى جازعانىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ جاعىمپازدىقتىڭ ءبىر ءتۇرى مە؟ ولاي دەيىن دەسەڭ، ەكەۋى دە «نورمالنىي» ادامدار. الدە باسقا تاقىرىپ قۇرىپ قاپ پا؟ جازسا نە تۋرالى جازادى؟ باسىما سىيمايدى. ويتكەنى، ءبىر فيلمىنەن باسقا شىعارماسىن بىلمەيدى ەكەنمىن. اكىم اعايدىڭ شىعارمالارىن وقىعان ەمەسپىن. نەگە وقىماعانىمدى ءدال ايتىپ تۇسىندىرە دە المايتىن شىعارمىن. ەگەر قاناعاتتاندىرسا ايتايىن، مەكتەپ باعدارلاماسىندا بولمادى، كىتابى قولىما تۇسپەدى، بىر-ەكىلى ادام «جامانداپ»، قىزىعۋشىلىعىمدى وياتپادى ت.ب. سول سياقتى. سونىمەن، حوش دەلىك، ۇلاربەككە مۇرنىم استىنان بىرنارسە ايتقانداي بولدىم، ول دا ەسىمدە جوق. كورەيىك دەدىم ىشىمنەن. ۇلاربەكتىڭ ديپلومىن قورعاۋعا ءبىر اپتا قالعاندا قالاي «پاتىرلاتىپ» جازعانىن بىلەمىن عوي، ديسسەرتاسياسى جاۋاپتىلاۋ عوي، ەكى-ۇش اپتا قالعانشا قوزعالمايتىنى بەلگىلى. كۇتكەن كۇندەر دە جاقىندادى، كەسەك-كەسەك بولىپ پوشتاما كەلىپ جاتتى. سونداعى مىندەتىم – قالىپ كەتكەن ءۇتىر، نۇكتەلەرىن قويىپ بەرۋ. ولاردى قويۋ ءۇشىن قالاساڭ دا، قالاماساڭ دا وقۋ كەرەك قوي. «ايت» دەيدى، مەن «ايتپاي-اق قويايىنشى» دەيمىن. ايتۋ – ارتىق. پروستا،ۇندەي الماي قالدىم. ۇندەي الماي قالۋ ءۇشىن دوس بولۋدىڭ قاجەتى جوق. پروستا، وقۋ كەرەك! مەن بار بولعانى بەرگى جاعىن وقىدىم. مەن رومانداردىڭ ءوزىن ەمەس، اكىم تارازي جازعان روماندار جايلى تالداۋىن وقىدىم. قازاقتىڭ بولمىسىن، جازۋشىنىڭ بولمىسىن، تانۋشىنىڭ بولمىسىن ۇققانداي بولدىم.
ەكىۇداي وكىنىش بولدى، نەگە اكىم تارازيدى وقىمادىم ەكەن دەپ، وقىسام دا تۇسىنۋگە ورەم جەتەر مە ەدى؟ ءيا، وقىرمىن قۇداي قالاسا! ءبىراق وقۋ ءۇشىن جەمتىكتى اڭدىعان اش كۇزەندەرشە ءالى تالاي ۋاقىت اينالشىقتارمىن. (بۇل دا ءبىر بەيباق وقىرماننىڭ بولمىسى.) وقىپ بولعان سوڭ دا. ويتكەنى، سەزەمىن، قانشا جەردەن مىقتى وقىرمان بولساڭ دا ءالسىز جەرىڭ بولادى. «باستان» العان «سوققىڭ» دا، «بەلدەن» العان «سوققىڭ» دا ساعان سىي. ال، ونىڭ («بولمىستىڭ») «سوققىسى» كەۋدەدەن، جۇرەكتەن. سوعان دايىن بول، وقىرمان!

مايرا فازىل