سايلاۋدان سوڭ نەندەي وزگەرىس بولادى؟ بيلىك پەن ۇلتشىلداردىڭ بىرىگۋى مۇمكىن بە؟ قازاق وپپوزيسياسى قاشان قۇرىلادى؟
سۇحباتتان وسى جانە وزگە دە ساۋالدارعا جاۋاپ الا الاسىزدار وقىرمان قاۋىم.
قاسىم امانجول: سايلاۋ ءوتتى. سايلاۋدان كەيىنگى بيلىكتىڭ ساياساتىندا وزگەرىس بولا ما؟ ءوز باسىڭىز نە كۇتەسىز؟
ايدوس سارىم: بولۋى ءتيىس دەپ سانايمىن. ەل ىشىندەگى، ەلگە قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعان ماسەلەلەردى الاتىن بولساق وزگەرىسسىز ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن، ەلىمىزدىڭ بولاشاعىن باياندى ەتە المايمىز. ەلباسى كونستيتۋسيالىق رەفورما تۋرالى ايتتى. سونىڭ ىشىندە «مەملەكەتتىك قۇرىلىم مەن ونى ءارى قاراي دامىتاتىن ازاماتتىق قوعامعا از دا بولسا جان بىتىرەتىن، جاڭا باعىت بەرەتىن رەفورمالار جاسايمىز جانە سول بويىنشا ءتيىستى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرامىز» دەدى.
الداعى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە، بالكىم وسى جىلدىڭ اياعى بولۋى مۇمكىن نەمەسە كەلەسى جىلدىڭ باسىندا پارلامەنت سايلاۋىنىڭ بولاتىنى ءسوزسىز. وعان قانداي دايىندىقپەن، قانداي قاداممەن بارامىز دەگەن ماسەلە بار.
وسى 23-24 جىلدىڭ ىشىندە ازاماتتىق قوعام، پارتيالىق قۇرىلىم دەگەننىڭ ءبارىن سايقىمازاققا اينالدىرىپ جىبەردىك. ەندەشە ەڭ ءبىرىنشى قادام وسى ەكى ۇلكەن ۇعىمعا – جاڭا ءمان جانە جاڭا ماعىنا بەرۋ. ساياسي ساحناعا جاڭا ويىنشىلار جاڭا ساياساتكەرلەر كەلەتىن جاڭا ءۇردىس كەرەك سياقتى. ونىڭ العىشارتى بولاتىن سايلاۋ جانە پارتيالار تۋرالى زاڭناما وزگەرۋى ءتيىس.
قاسىم امانجول: بۇعان ۇمىتتەنەتىن سەبەپ بار ما؟
ايدوس سارىم: باستى ماسەلە بۇگىنگى بيلىكتىڭ كوڭىلىنەن بۇرىن قوعامنىڭ ىشىندە وسىنداي سۇرانىس تۋدىرۋ. ەرتە مە، كەش پە بۇل سۇرانىس ناقتى ساياسي ۇرانعا، ساياسي تالاپقا اينالادى.
قاسىم امانجول: ياعني، بۇل جولعى حالىقتىڭ 95 پايىزى قاتىسسا دا، نازاربايەۆقا 97 پايىز داۋىس بەرسە دە وزگەرىسكە ۇمتىلاتىن قوعام بار دەپ ەسەپتەيسىز عوي؟
ايدوس سارىم: 23-24 جىل بويى ساياساتتا تەك ءبىر عانا قوعامدىق-مەملەكەتتىك ينستيتۋتتى كۇشەيتىپ كەلدىك. ەندىگى جەردە پرەزيدەنت ساياساتقا، تاريحقا جۇمىس ىستەيتىن بولسا ۇرپاق الدىنداعى، ەل الدىنداعى بورىشىن دۇرىس تۇسىنگەن بولسا، وندا ءبىر جاعىنان ازاماتتىق قوعامعا، ەكىنشى جاعىنان ساياساتقا، ساياسي پارتيالارعا نەگىزدەلەتىن ساياسي جۇيەنى قالىپتاستىرۋى كەرەك. بۇل ءبارىبىر ەرتە مە، كەش پە كەلەدى.
قاسىم امانجول: پرەزيدەنت سايلاۋلارىنا شولۋ جاساساق، 1999 جىلى سەرىكبولسىن ءابدىلدين ءتۇستى. 2005 جىلى جارماحان تۇياقباي ب ا ق سىنادى. 2011 جانە 2015 جىلى بەلگىسىز ادامدار ءتۇستى. ارينە، نازاربايەۆتان باسقا... جالپى بۇعان دەيىنگى ساياسي باسەكە اجەپتاۋىر دەڭگەيدە ەدى. ال وسى جولعى سايلاۋدا ساياسي باسەكە ءتىپتى تومەن دارەجەدە بولدى. ساياسي بەلسەندىلىك وتە تومەن دەڭگەيىندە تۇرعاندا قوعامنان قانداي دا ءبىر وزگەرىستى كۇتۋ مۇمكىن بە؟
ايدوس سارىم: بۇل ەكى كەراعار ءۇردىستىڭ بىر-بىرىنە جاساعان ىقپالى. ءبىرى بيلىكتىڭ وسى جىلدار بويى ساياسي وپپوزيسيانى تۇنشىقتىرۋ ساياساتىنان تۋىنداعان اڭگىمە. ەكىنشىدەن، ساياسي پارتيا، ساياسي تاپتىڭ ءوزى قۇلدىراپ كەتتى. وسى ەكى ءۇردىس قاتارىنان ءجۇردى. وزبەكتى الايىق، جاقسى بولسىن، جامان بولسىن بار پارتيالار ءوز كانديداتىن ۇسىندى. بىزدە كەرىسىنشە ءۇردىس بولدى.
قاسىم امانجول: بىزدە ءتىپتى ءوز كانديداتىن ۇسىنعىسى دا كەلگەن جوق. بۇل نەنىڭ بەلگىسى؟
ايدوس سارىم: ساياسي تاپتىڭ قۇلدىرعانىنىڭ كورىنىسى. ەلدەگى ساياسي مەنەدجمەنتتىڭ، ونىڭ تالاپ-تىلەگىنىڭ، ساياسي مادەنيەتىنىڭ تومەندەۋى.
قاسىم امانجول: ال مۇنىڭ سالدارى قانداي بولادى؟
ايدوس سارىم: بۇل وسى كەزگە دەيىن قالىپتاسقان ساياسي-پارتيالىق جۇيەنىڭ، ازىرگى پارتيالاردىڭ ساياسي ساحنادان كەتۋىنىڭ الدىندا تۇرعانىنىڭ بەلگىسى.
قاسىم امانجول: ياعني، قازىرگى پارتيالاردىڭ بارلىعى تاريح قويناۋىنا سىڭەدى دەگەن ءسوز بە؟
ايدوس سارىم: بۇعان دەيىنگى پارتيالاردىڭ بارلىعى تاريحقا كەتۋى ءتيىس. ءبىراق بۇلاردىڭ ورنىنا نە كەلەدى؟ بۇل جەردە تاعى دا ىڭعايسىز تاڭداۋدىڭ الدىندا تۇرمىز. يا، بۇگىنگى بيلىك ءوزى باستاپ ساياسي رەفورمالاردىڭ جولىن اشادى، جاڭا ساياسي پارتيالاردى تىركەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، يا، ونىڭ ورنىنا يشيم سياقتى شەتتەن شىققان مەملەكەتكە حالىققا ءقاۋىپ توندىرەتىن كۇشتەر كەلەدى. ەگەر بيلىك قوعامنىڭ ءوز ارەكەتى، اقىل-ويى، قۇندىلىعى بويىنشا بىرىگۋىنە، ارەكەت ەتۋىنە، ساياساتقا ارالاسۋىنا ءقازىر مۇمكىندىك اشپاسا ەرتەڭ كەش بولادى. بۇدان، قوعام ىشىندەگى بەلسەندىنىڭ سانى ازايىپ قالمايدى. ول بەلسەندىلىك باسقا باعىتقا اۋىسىپ كەتەدى.
قاسىم امانجول: نازاربايەۆ ءوزىنىڭ ۇلىقتاۋ راسىمىندە «قازاقستانعا سىرتتان ءتونۋى مۇمكىن بەس ءتۇرلى ءقاۋىپ بار» دەدى. «ورتالىق ازيا قايتادان الەمدىك بولىنىسكە ءتۇسۋى مۇمكىن» دەگەن پىكىر ايتتى. بولىنىسكە سەبەپكەر بولۋى مۇمكىن يشيم سياقتى كۇشتەردى مەڭزەپ وتىر عوي؟ ال ءدال وسى جاعداي قازاقستاندا قانشالىقتى ۋشىعىپ تۇر؟
ايدوس سارىم: ەلىمىزدىڭ ىشىندەگى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك. ازاماتتاردىڭ ءوز ويىن، ءوز ارمان مۇراتىن جەتكىزۋگە قابىلەتىنىڭ جانە وعان جول اشاتىن ينستيتۋتتاردىڭ جوقتىعى. بۇگىنگى كۇنى الەۋمەتتانۋشىلار اپاتيا، افسەنتيزم، دەپرەسسيا دەگەن سوزدەردى كوپ ايتىپ كەتتى.
سوڭعى كەزدە ۋنيۆەرسيتەتتەن گورى مەكتەپتەگى كەزدەسۋگە بارۋدى ءجون ساناپ ءجۇرمىن. كەرەمەت بۋىن ءوسىپ كەلەدى. جانارى جانىپ تۇر. كوزى اشىق، ەلىم، جەرىم دەيتىن شىنشىل. جانىندا ديرەكتور، مۇعالىمدەر وتىرسا دا ءور مىنەزدى سۇراقتار قويادى. ءبىزدىڭ ۇلكەن ساياسي ينستيتۋتتاردى باسقارىپ وتىرعان كەيبىر تۇلعالار قويا المايتىن ساۋالدى قوياتىن بۋىن ءوسىپ كەلەدى. شىنداپ كەلگەندە ءبىزدىڭ باستى جۇمىس وسى ءوسىپ كەلە جاتقان بۋىننىڭ الدىنا جول بولىپ توسەلۋ.
قاسىم امانجول: 2010-2011 جىلى مۇنداي ءدىني راديكالدى ۇيىمدار بولدى. ولاردى بيلىك باسىپ جانشىدى. سوڭعى جىلدارى تىنىشتالىپ قالعان سياقتى.
ايدوس سارىم: تىنىشتالعان جوق. استىرتىن جۇمىسقا كەتتى. ەكىنشىدەن تاقيا كيۋ دەگەن اڭگىمە بار. ياعني، سىرت كەلبەتىن، ءسوزىن ءسال وزگەرتىپ بيلىكتى قولداعانداي بولىپ ميميكري جاساپ ءجۇر. ءبىرازى تۇرمەگە ءتۇستى. ءبىراق ءوزىنىڭ ۇستانىمىنان باس تارتقان جوق. كەرىسىنشە، ءوز جاقتاستارىن تۇرمەدەن جيناپ ءجۇر.
قوعامنىڭ ءوزى ويانباي، بيلىك اقىلىنا كىرمەي ەشتەڭە وزگەرمەيدى. تۇراقتىلىق دەيمىز. ءبىراق ونىڭ دا ساپاسى بولادى. 97-98 پايىز نەگىزگى ۇلكەن ءقاۋىپ. مىسالعا، ءسىز 60-70 پايىز قولداۋعا يە بولساڭىز، «قالعان 30 پايىز نە ىستەپ جاتىر، قانداي ويدا ءجۇر، قانداي ارمان-مۇراتى بار» دەپ ويلاناسىز، امالسىز. الەمدىك ساياسات، الەمدىك دەموكراتيا وسى 30-40 پايىزدىڭ ارقاسىندا العا جىلجىپ وتىرادى. ال بىزدەگى جاعداي...97 پايىز. بۇل ءبارى كەرەمەت دەگەندى بىلدىرمەيدى. 97 پايىز سىنعالى تۇرعان مۇز سياقتى. كوڭىل-كۇيگە قاراي بىلاي دا، الاي دا وزگەرە سالادى.
بيلىگى 96،97،98 پايىز جيناعان اۆتوريتارلى ەلدەردىڭ تاريحىنا كۋامىز. ولار ءوزىن «مىقتىمىز» دەپ ويلادى. «قوعام ۋىسىمىزدان شىقپايدى» دەپ وتىرعاندا جۇيەنىڭ ءبىر-اق كۇندە تاس-تالقانى شىقتى.
قاسىم امانجول: ۇلتشىل پاتريوتتاردىڭ ءال-اۋقاتىن، قوعامداعى ىقپالىن قالاي سيپاتتار ەدىڭىز؟
ايدوس سارىم: بۇل ۇلكەن توپ. ال ەلىم، تاۋەلسىزدىك دەيتىندەردىڭ قاتارى كۇن ساناپ ءوسىپ كەلەدى. ءبىر قىزىق ايتايىن.
سوڭعى كەزدە ۋنيۆەرسيتەتتەن گورى مەكتەپتەگى كەزدەسۋگە بارۋدى ءجون ساناپ ءجۇرمىن. كەرەمەت بۋىن ءوسىپ كەلەدى. جانارى جانىپ تۇر. كوزى اشىق، ەلىم، جەرىم دەيتىن شىنشىل. جانىندا ديرەكتور، مۇعالىمدەر وتىرسا دا ءور مىنەزدى سۇراقتار قويادى. ءبىزدىڭ ۇلكەن ساياسي ينستيتۋتتاردى باسقارىپ وتىرعان كەيبىر تۇلعالار قويا المايتىن ساۋالدى قوياتىن بۋىن ءوسىپ كەلەدى. شىنداپ كەلگەندە ءبىزدىڭ باستى جۇمىس وسى ءوسىپ كەلە جاتقان بۋىننىڭ الدىنا جول بولىپ توسەلۋ.
قاسىم امانجول: سىرتقى فاكتورلار، ونىڭ ىشىندە ۋكرايناداعى وقيعالار بيلىك پەن ۇلتشىل-پاتريوتتاردىڭ ورتاسىن جاقىنداتا الدى ما؟
ايدوس سارىم: بيلىك ءبىر نارسەنى تۇسىنگەن سياقتى. وسى كەزگە دەيىن باسقارۋشى ساياسي تاپتىڭ ىشىندە «الەم ورتەنىپ كەتسە دە رەسەي ءبىزدىڭ جاعىمىزدا. رەسەي بىزگە قولعابىس ەتەدى. رەسەي ءبىزدى الىپ قالادى، قورعاپ قالادى» دەگەن اپريورلى ۇستانىم بولدى. ءقازىر سول سەنىم جويىلعانداي. وعان سەلكەۋ تۇسكەن سياقتى.
بۇل جولدىڭ باسى عانا. ويتكەنى كۇدىك ءتۇستى...ەندى ويلانۋ باستالدى. كەزىندە جاسالعان كەلىسىمشارتتاردىڭ ءبارى قاعاز ەكەن. قوعامنىڭ ىشىندە جاقسى تالقىلار باستالىپ جاتىر. مۇنىڭ ءتۇبى ءبىر ۇلكەن باعىتقا، جاڭا ىزدەنىسكە ۇلاسادى.
قاسىم امانجول: ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان تاپتىڭ موينىنا العان مىندەتى، رەسەيمەن بىرگەمىز دەگەن ۋادەسى بار... بيلىك سول باعىتتا كەتكەندەي مە؟ ءجۇرىپ بارا جاتقان ەشەلوننىڭ جىلدامدىعىن باسەڭدەتۋ ءۇشىن ەل ىشىندەگى پاتريوتتىق توپتار بيلىكتىڭ شامىنا تيمەي، ءوز مۇددەسىنە جەتۋىنە قانداي ارەكەتتەر كەرەك؟
سايلاۋ كەزىندە ەشكىم باسىن قاتىرعان جوق. بۇل سايلاۋدىڭ بۇدان بۇرىنعىدان ەرەكشەلىگى سىرتقى جانە ىشكى قىسىم جوق كەزدە وتكىزىلدى. ەڭ العاش رەت سايلاۋعا تۇسكەندە نازاربايەۆ 98 پايىز داۋىس جيناعان. سوعان اينالىپ كەلدى. وسىدان كەيىن ەشبىر پرەزيدەنتىمىز ەشقاشان دا 97-98 پايىز الماۋى كەرەك سياقتى. بىزگە سونداي مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ كەرەك. ول وتە كىرشىكسىز، كەرەمەت ادام بولسا دا 60-70 پايىزدان اسپاۋى كەرەك.
ايدوس سارىم: بيلىك يدەيالىق تۇرعىدان ۇلكەن داعدارىستا. كوپتەگەن لەپىرمە، كوپىرمە سوزدەرگە قوعامنىڭ يلانىپ جاتقانى شامالى. ەڭ باستى: «ءبىز قاي ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز جانە قاي ەلدە ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك؟» دەگەن سۇراققا ءالى جاۋاپ جوق. ۋكراينا، گرۋزينا جاۋاپ بەرگەن دە شىعار. انىقتاپ الدى. ەگەر ءبىز ءوزىمىز انىقتاماساق، ونى سىرتتان كەلىپ بىرەۋ بىزگە انىقتاپ بەرەدى.
ەگەر بيلىك قازاق وپپوزيسياسىن جاساعىسى كەلمەسە رەسەي وسىنداعى ورىس وپپوزيسياسىن ءوز قولىمەن قۇرادى. ءبىزدىڭ قازاق ۇلتشىلدارى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك تانىتۋى كەرەك سياقتى. سوزبەن دە، ىسپەن دە بيلىككە جاڭا تىڭ يدەيا ۇسىنۋ كەرەك. ول تەك ءتىلدىڭ ماسەلەسىمەن، گەورگي تاسپاسىمەن انىقتالمايدى.
سايلاۋدىڭ ناتيجەسىندە ءبىر نارسەگە كوز جەتكىزدىك. بيلىك ۇسىنعان اقپارات قوعامدىق ومىردە الەۋمەتتىك جەلىدە اسا كوپ كورىنىس تاپقان جوق. قوعامدى باسقا ماسەلەلەر مازالادى. بۇگىنگى بيلىكتى حالىقتىڭ 97-100 پايىزى قولدادى دەسەك تە، قوعامنىڭ ىشكى تالاپ-تىلەگى، ارمان مۇراتى كىشكەنە بولسا دا باسقا جاقتا جاتىر. جانە قاراپايىم حالىقتىڭ ومىرىنە وتە جاقىن تۇرعىدا جاتىر.
سايلاۋ كەزىندە ەشكىم باسىن قاتىرعان جوق. بۇل سايلاۋدىڭ بۇدان بۇرىنعىدان ەرەكشەلىگى سىرتقى جانە ىشكى قىسىم جوق كەزدە وتكىزىلدى. ەڭ العاش رەت سايلاۋعا تۇسكەندە نازاربايەۆ 98 پايىز داۋىس جيناعان. سوعان اينالىپ كەلدى. وسىدان كەيىن ەشبىر پرەزيدەنتىمىز ەشقاشان دا 97-98 پايىز الماۋى كەرەك سياقتى. بىزگە سونداي مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ كەرەك. ول وتە كىرشىكسىز، كەرەمەت ادام بولسا دا 60-70 پايىزدان اسپاۋى كەرەك.
بۇگىنگى كۇنى ۆيرتۋالدى ءومىر قوعامعا جاقىن بولىپ كەتتى، ال شىن مانىندە قوعامعا جاقىن بولاتىن اڭگىمەلەر ۆيرتۋالدىعا اينالدى. قولداۋ دا، داۋىس بەرۋ دە ۆيرتۋالدى... ەندىگى باستى مىندەت – شىنايى ءومىردى شىنايى قىلۋ، ۆيرتۋالدى ءومىردى ۆيرتۋالدى قىلۋ.
قاسىم امانجول: راحمەت سىزگە!
دايىنداعان، دۋمان بىقاي
