«ابدي كومپاني» اق جاقىندا 1938 جىلدان 1951 جىلعا دەيىن قازاق كسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىن 13 جىل بويى باسقارعان، بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى نۇرتاس وڭداسىنوۆ تۋرالى حرونولوگيالىق قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعىن باسىپ شىعارىپتى. كىتاپتى قۇراستىرىپ، قۇجاتتاردى جۇيەلەپ، جيناعان كىسىنىڭ ءبىرى – ق ر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ عىلىمي-اقپارات جۇمىسى جانە عىلىمي-انىقتامالىق اپپاراتى ءبولىمىنىڭ باسشىسى گۇلنار قاراتايەۆا حانىم. تۋعانىنا 110 جىل تولعان بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى نۇرتاس وڭداسىنوۆ جايىندا گۇلنار حانىممەن از-كەم اڭگىمەلەسىپ قايتقان ەدىك. اڭگىمە بارىسىندا تۇيگەنىمىز، ءبىزدىڭ حالىق نۇرتاس وڭداسىنوۆتاي اردا ۇلىن ەرتە ۇمىتىپتى. ءتىپتى، ەسكە سالارلىقتاي ەشقانداي بەلگى-بەدەر دە جوق ەكەن. ەگەر، «شاڭ باسقان ارحيۆتەردى» قايتا اقتارىپ، وڭداسىنوۆ الەمىن زەرتتەيتىن مامان بولماسا، سۇبەلى ەڭبەكتىى جارىق كورۋىنە مۇرىندىق بولعان جومارت كىسىلەر تابىلماسا، كىم ءبىلسىن، ءبىزدىڭ دە ءبىراز جايتتان بەيحابار قالارىمىز انىق پا ەدى...
[caption id="attachment_8974" align="alignright" width="448"]
عىلىم اكادەمياسىنىڭ ىرگەتاسى قالانعان ءسات[/caption]
– نۇرتاس وڭداسىنوۆ تۋرالى وسى كىتاپقا قانداي تىڭ دەرەكتەر ەندى؟
– «بۇل كىتاپقا وڭداسىنوۆتىڭ بەيمالىم قىرلارىن تانىتاتىن مىناداي دۇنيەلەر ەنىپ وتىر»، – دەپ بىر-ەكى اۋىز سوزبەن ايتا سالۋ، ارينە، قيىن. شىنىن ايتقاندا، نۇرتاس وڭداسىنوۆ تۋرالى جاستاردى قويىپ، ورتا بۋىن وكىلدەرىنىڭ ءوزى ول كىسى تۋرالى كوپ ماعلۇماتتان حابارسىز. نەگە سونشا ۇلكەن تۇلعا، قايراتكەر تۋرالى كوپ ماعلۇماتتان بەيحابارمىز؟ كەز-كەلگەن قازاقتى ويلاندىراتىن ساۋال. وڭداسىنوۆتىڭ قازاق كسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىن باسقارعان كەزى وتە اۋىر كەزەڭ. وتىزىنشى جىلدارداعى اشتىق، رەپرەسسيا، جەر جاھاندى جالماعان سوعىس، ءبارى دە وڭداسىنوۆ ءومىر سۇرگەن، ەل باسقارعان جىلدارعا تۋرا كەلەدى. مۇنداي كەزەڭنەن ەلى ءۇشىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، قىزمەت ەتكەن قايراتكەر جايىندا ىزدەگەن جان ءۇشىن قانشاما دەرەكتەر، قۇجاتتار ساقتالاتىنى بەلگىلى عوي. وتكەن جىلى ناۋرىز ايىندا «ابدي كومپاني» اق-نىڭ پرەزيدەنتى ابدىبەك بيمەندييەۆ قىزمەتكەرى قانات وسكەنبايدى بىزگە جىبەرىپ: «نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولادى. وسى داتالى كۇنگە وراي كىتاپ شىعارساق، دەرەكتەر تاۋىپ بەرسەڭىزدەر»، – دەپ ءوتىنىش جاسادى. بۇل ۇسىنىستى مۇراعاتىمىزدىڭ باس ديرەكتورى ءلاززات سۇلەيمەن قىزى قۇپ الىپ، شارۋانى باستاپ كەتتىك. مۇنداي ۇلكەن تۇلعاعا ارنالعان كىتاپتى انادان، مىنادان دەرەك جيناپ، جەڭىل-جەلپى شىعارا سالۋعا بولمايدى عوي. بۇل كىسىنىڭ بۇكىل قىزمەتىن جۇيەلى تۇردە كورسەتۋدى الدىمىزعا ماقسات ەتىپ قويدىق. ارينە، قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعىندا وقىرماندار، تاريحشى عالىمدار، دوكتورانتتار مەن ماگيسترانتتار ءۇشىن تىڭ دەرەكتەر كوپ دەپ ويلايمىن.
– وڭداسىنوۆ ەل باسقارعان كەزدەگى قابىلدانعان قانداي ساياسي شەشىمدەردىڭ تاريحي ماڭىزى زور بولدى؟
– وسى جيناقتى قۇراستىرۋ وڭاي شارۋا بولمادى. قۇجاتتار مەن ماتەريالداردى اقتارعان كەزدە: «مىناۋ مىناداي تاراۋ بولۋ كەرەك، اناۋ اناداي بولىمگە ەنۋ كەرەك ەكەن»، – دەپ جۇيەلەپ وتىردىق. ول تاراۋدىڭ ءارقايسىسى وڭداسىنوۆتىڭ 13 جىل ۇكىمەتتى باسقارعان كەزدەگى ەڭبەگى. سول كەزدەگى قاۋلىلاردى كوپ قارادىق. 1936-37 جىلدارداعى حالكومنىڭ قاۋلىلارىن قاراساڭىز، ناركوماتتى باسقارعان ادامداردى «بۇل حالىق جاۋى، ورنىنان الىنسىن» دەگەن قاۋلىلار كوپ ۇشىراسادى. ال، ءبىر قىزىعى 1938 جىلى وڭداسىنوۆ قالاي سايلاندى، ونداي «جەردەن جەتى قويان تاپقانداي» قاۋلىلار مۇلدەم كەزدەسپەيدى. وسىنىڭ وزىنەن-اق وڭداسىنوۆتىڭ كىم بولعانىن بىلۋگە بولاتىن شىعار؟!..
[caption id="attachment_8975" align="alignleft" width="448"]
تارىس وسىرۋمەن اتى ەلگە جايىلعان اقساقال شىعاناق بەرسييەۆپەن[/caption]
وڭداسىنوۆ العاش ەل باسقارعان جىلداردان باستاپ ( 1939 جىلدارى) كسرو حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ الدىنا قويىلىپ كەلگەن مويىنتى-شۋ تەمىرجولىن سالۋ جوباسى – ايرىقشا تاريحي ماڭىزى بار شەشىم دەر ەدىم. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعان تۇستا وڭداسىنوۆ باسقارعان رەسپۋبليكا ۇكىمەتى مۇشەلەرىنەن قۇرالعان دەلەگاسيا ماسكەۋگە بارىپ، كسرو مينيسترلەر كەڭەسى الدىندا بۇل جوبانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ قاجەتتىلىگىن دالەلدەپ، قۇرىلىسقا قاجەتتى قارجىنى بولگىزەدى. ءبىراق قۇرىلىسقا كەڭەس وداعى جاعىنان «جۇمىس كۇشى بولىنبەيدى، رەسپۋبليكا ءوز كۇشىمەن سالادى» دەگەن شارت قويادى. وسى تەمىرجول قۇرىلىسى تۋرالى وڭداسىنوۆ ءبىر سۇحباتىندا: «سەلينوگراد، قاراعاندى، كوكشەتاۋ، ياعني ورتالىق قازاقستان وڭىرىنەن الماتىعا پويىزبەن كەلمەك بولعان ادام، تەمىرجولعا تيەلگەن جۇك بۇرىن وڭتۇستىككە قاراي توتە تارتپاي، اۋەلى تەرىستىككە، ياعني كەرى قاراي جول تارتىپ، پەتروپاۆل، ومبى مەن نوۆوسيبير ارقىلى روسسيا جەرىنە شىعىپ، سودان قايتا ورالىپ، ءۇش-تورت تاۋلىكتە ازەر جەتەتىن دەسەم، قازىرگى جاستار كۇلەدى، سەنبەيدى. باسى-قاسىندا بولعاندار بولماسا، بىلايعى جۇرت، وتە-موتە ەلۋىنشى جىلداردان كەيىن ومىرگە كەلگەن ورتا بۋىن مەن قازىرگى جاستار بىلە بەرمەيدى. وسى تەمىرجورل قۇرىلىسى ءۇشىن سوعىستان تيتىقتاپ، ازىپ-توزىپ، ءسىڭىرى سوزىلعان قالىڭ جۇرتتى – 16 مىڭ ادامدى جۇمىلدىردىق. وڭتۇستىكتەن، تەرىستىكتەن سەگىز وبلىستىڭ كولحوزشىلارى قامتىلدى. كۇش كولىگى – وگىز اربا، ات اربا. قولداعى سايمانى – زەمبىل مەن كۇرەك، كەتپەن مەن سۇيمەن. جالاڭ اياق، جالاڭ ءتوس جىگىتتەردىڭ بەت-اۋىزدارى شاڭ-توپىراقتان كورىنبەيدى...»، – دەپ ەسكە الادى. مىنە، وڭداسىنوۆتىڭ ەل باسقارعان كەزدەگى تاريحي ماڭىزى بار شەشىمىنىڭ ءبىرى وسى ەمەس پە!..
– وڭداسىنوۆ باسشىلىق قىزمەتتە بولعان تۇستا اعارتۋ سالاسىندا، حالىقتىڭ مادەني ومىرىندە قانداي ىستەر قولعا الىندى؟
– وڭداسىنوۆ ەل تىزگىنىن قولعا العان جىلدان باستاپ رەسپۋبليكا كولەمىندە اعارتۋ ىسىمەن اينالىسادى. ەلدەگى ساۋاتسىزدىقتى جويۋ، اسىرەسە، اۋىلدى جەردە حات تانيتىن قازاقتىڭ قاراسىن كوبەيتۋگە بارىنشا كۇش سالادى. قازاق ءالىپبيىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنان كيريلليساعا كوشۋى دە سول كەزەڭدە بولعان. قازىرگى ۇلكەن وقۋ ورىندارىمىز – قازاقتىڭ سپورت جانە تۋريزم اكادەمياسى، قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسى، قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى 1944 جىلدارى – وڭداسىنوۆ ەل باسقارعان جىلدارى اشىلعان. رەسپۋبليكادا اعارتۋ سالاسىمەن قاتار، حالىق مادەنيەتىنىڭ وسۋىنە، جاڭا ساتىعا كوتەرىلۋىنە دەن قويىپ، حالىقتىڭ وزىنە ءتان ونەرىن دامىتۋمەن بىرگە، ونەردىڭ جاڭا تۇرلەرىنىڭ (تەاتر، كينو، سۋرەت، ءمۇسىن) وركەندەۋىنە قاتتى كوڭىل بولەدى. كەڭەس وداعىنىڭ ورتالىق مادەني وشاقتارىنان كاسىبي ماماندار شاقىرىپ، ونەردىڭ جاڭا ءتۇرى – كينەماتوگرافيا سالاسىن دامىتۋدى كاسىبي نەگىزگە قويۋ كۇن تارتىبىنە ەنەدى. وسى سالانى يگەرتۋ ءۇشىن قازاق جاستارىن ماسكەۋگە وقۋعا جىبەرەدى. «موسفيلم»، «لەنفيلمدى» الماتىعا شاقىرىپ، ونشاقتى كوركەم جانە دەرەكتى فيلمدەردى تۇسىرۋگە جاعداي جاسايدى. 1943 جىلى وڭداسىنوۆ حالىق اقىندارىن ورتالىققا جيناپ، ايتىس تا وتكىزەدى. اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىن وتكىزۋ شارالارىن دا ۇيىمداستىرعان.
[caption id="attachment_8976" align="alignright" width="448"]
زەينەتكە شىققان سوڭ عىلىممەن اينالىسقان قوعام قايراتكەرى ن. وڭداسىنوۆ تۇستاس-زامانداستارىمەن بىرگە[/caption]
وڭداسىنوۆ سوعىس بولىپ جاتقان سۇراپىل كەزەڭدە قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ جاڭا عيماراتىنىڭ سالىنۋىنا قاراجات قاراستىرىپ، ونىڭ ىرگەسى قالانعاندا ىرىمداپ: «قازاق عىلىمى كۇمىستەي تازا بولسىن»، – دەپ، كۇمىس اقشا شاشادى. وسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسىنا قانىش ساتبايەۆتىڭ كەلۋىنە دە سەبەپشى بولعان. كەزىندە ساتبايەۆتىڭ گازەتكە شىققان ماقالاسىن وقىپ، عالىمنىڭ ءسوز ساپتاسى ۇناپ، ونى ماسكەۋگە شاقىرادى. كەزدەسىپ، سويلەسكەننەن كەيىن كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆ. ل. كوماروۆقا الىپ بارىپ: «قازاقتىڭ عىلىم اكادەمياسىنىڭ بولاشاق پرەزيدەنتى بولۋعا لايىق جىگىت»، – دەپ تانىستىرادى. 1942 جىلى وڭداسىنوۆ ءبىلىمدى، بايسالدى دىنمۇحامەد قونايەۆتى كەزدەستىرەدى. كەيىننەن الماتىعا كەلىپ، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى سكۆورسوۆپەن اقىلداسىپ، وزىنە ورىنباسارلىققا شاقىرتتىرادى. د. قونايەۆ ون جىل بويى وڭداسىنوۆتىڭ ورىنباسارى بولادى. قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىپقوي ءمۇسىنشىسى حاكىمجان ناۋرىزبايەۆتىڭ دا قالىپتاسۋىنا نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ تىكەلەي قاتىسى بولعان. «ەردى كەبەنەك ىشىنەن تانىپ»، ۇلكەن ونەر ايدىنىنا جۇزدىرگەن. ەندى ول كىسىنىڭ ەلىمىزدەگى اۋىر ونەركاسىپتى دامىتۋ، اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن وركەندەتۋگە قوسقان ۇلەسىن ايتساق، اڭگىمە ۇزاققا كەتەر...
– وسى جيناقتاعان ماتەريالداردىڭ ىشىندە وزىڭىزگە اسەر ەتكەن قانداي قۇجاتتى ايىرىقشا اتار ەدىڭىز؟
– نۇرتاس وڭداسىنوۆ 1962 جىلى زەينەتكەرلىككە شىعادى. ارينە، ەڭبەگىنە قاراي سىي-سياپات تا كوردى. ءۇش رەت لەنين وردەنىمەن، ەكى رەت ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن، كوپتەگەن مەدالدارمەن، قۇرمەت گراموتالارىمەن ماراپاتتالعان. ول كىسى زەينەتكە شىققاننان كەيىن دە بوس جاتپاعان. «ارابشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىگىن»، «پارسىشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىگىن» قۇراستىرىپ، وقىرمانىنىڭ ىقىلاسىنا بولەنەدى. مەنى تاڭقالدىرعانى، 1947 جىلى نيۋ-يوركتان نۇرتاس وڭداسىنوۆقا كەلگەن حات بولدى. انكەتا مەن «New York Times» گازەتىنىڭ قيىندىسى بىرگە جولدانىپتى. الەمگە ايگىلى تۇلعالار، نوبەل سىيلىعى يەگەرلەرىنىڭ بيوگرافيالىق ەنسيكلوپەدياسى جايىندا ەكەن. وڭداسىنوۆقا حات جولداپ، انكەتا تولتىرىپ، سول بيوگرافيالىق ەنسيكلوپەدياعا كىرەتىنىن ايتىپتى. سول زاماندا مۇنداي ۇسىنىسقا يە بولۋ دەگەنىڭىز ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ باسىنا بۇيىرمايتىن باقىت قوي. مۇنى شەت ەلدىڭ سول كەزدەگى بۇكىل قازاققا، قازاق زيالىلارىنا بەرگەن باعاسى دەپ قاراساق تا، ارتىق بولماس. مۇحيتتىڭ ار جاعىنداعى ەل ەڭبەگىن ەسكەرگەن تۇلعانى بۇل كۇندە ءبىز قالاي اسپەتتەپ ءجۇرمىز؟ ارينە، ويلاناتىن شارۋا...
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
سۇحباتتاسقان ىرىسبەك دابەي.
