...سەن بىلەتىن قازاق – ءوتكەن زامان قازاعى. راس، ەر بولدى، مءارت بولدى. ەل بولدى. ءبىراق ول قازاق كەنەسارى-ناۋرىزبايمەن بىرگە ءولگەن. حح عاسىرعا جەتكەن جۇقاناسى، ياعني كەۋدەدە قالعان كىسىلىك پەن نامىستىڭ ەڭ اقىرعى جۇرناقتارى 1932 جىلعى عالامات اشارشىلىقپەن بىرگە توزدى.
[caption id="attachment_8968" align="alignleft" width="204"]
جازۋشىنىڭ جاس شاعى[/caption]
ودان سوڭعى قازاق – مۇلدە باسقا جۇرت، باسقا ۇلت. اسىپ كەتكەندە، وتكەن قازاقتىڭ جارماعى عانا. سەنىڭ تۇسىنبەستىگىڭ سوندا. تۇسىنبەستىگىڭ عانا ەمەس، تراگەدياڭ. سەن باعزى تاريحتان تانىعان ەجەلگى عۇن، تۇرىك ءداۋىرى، وعان تەتە التىن وردا، وعان جالعاس قازاق ورداسىنىڭ ەلەسىمەن ءجۇرسىڭ. بۇگىنگى قازاق – سول قازاق، قانى ءبىر، جانى ورتاق، تەك زامانى باسقا دەپ ويلايسىڭ. ال مەن وتكەن تاريحتىڭ جالپى سۇلباسىن بىلە تۇرا، وي-پىكىر، بايىپ-تولعامىم بۇگىنگە بەيىم، بۇگىنگى قازاقتى ناقتى تانىپ، زەرتتەپ تانىعاندىقتان، سەن سياقتى ەلەس، وي-قيالداعى قازاق ەمەس، وزىمىزبەن قاتارلاس ءومىر ءسۇرىپ، تىرلىك كەشىپ جاتقان ەل-جۇرتىمىز تۋرالى مۇلدە كەرەعار قورىتىندىعا كەلدىم. سەنىمەن بىرلەس كەزىمدە: باياعىدا سولاي ەدى، ەندى نەگە بۇلاي دەگەن كۇمان تۇراتىن كوكىرەكتە؛ تىمىرسىق ارحيۆتەن كەتىپ، تار قالادان كەڭ دۇنيەگە شىققان، قازاقتىڭ قايناعان ورتاسى، جاڭا ومىرگە بويلاي ەنگەن سوڭ، زامان وزا كەلە، نەگە بۇلايىن عانا ەمەس، ناقتى قاندايىن دا قاپىسىز تانىدىم. الەمدەگى ەڭ سورلى، ەڭ قور حالىق ەكەن. اقىلدىڭ ازدىعىنان، قاجىر-قايراتتىڭ كەمدىگىنەن ەمەس.
جەرىڭنىڭ استى مەن ۇستىندەگى بار بايلىق تالاپايعا ءتۇستى. قاراقشى بولسا دا قازاق السا ءجون عوي. بيلىك باسىندا وتىرعاندار ازدى-كوپتى پاراعا تۇگەلدەي جات جۇرتتىق جالماۋىزدارعا وتكىزدى. ءجۇز ەسە كەمىس باعامەن، تەگىنگە جاقىن. وبال-ساۋاپقا، ارۋاق، قۇدايعا قاراعان جوق. تىم قۇرسا، قولدا تۇرعاندا وزدەرى السايشى. ءبىرىنىڭ ەكىنشىسىنە بەرەتىن باستىرىق اقشاسى جەتپەدى، ەكىنشىسى – ءۇشىنشىسى بايىپ كەتەدى دەپ قورىقتى.
كۇنى بىتكەن، بولاشاعى جوق حالىق ەكەن. ءبىلىمنىڭ ولقىلىعى، قابىلەتتىڭ تومەندىگىنەن ەمەس. اقىل دا، قابىلەت تە، كۇش-قايرات تا جەتەرلىك. پايىم، پاراساتى دا ارتىعىمەن. جەتپەيتىنى – ءبىر-اق نارسە، وكىنىشكە قاراي، ەڭ باستى نارسە. اربانىڭ كۇپشەگى، قورانىڭ تىرەۋى دەگەن سياقتى. بۇگىنگى تىلگە كوشىرسەك، ماشينانىڭ موتورى، ۇشاقتىڭ قاناتى دەگەندەي. ونىڭ اتى – ۇلتتىق سانا. ۇلتتىق سانا جوق قازاقتا. جالعىزعا ەمەس، جالپىعا ءتان، سۇيەككە سىڭگەن، قالىپتى سىپات. جانە نازارى مەن قاجىرى كۇنكورىس، تىرشىلىك سوڭىندا كەتكەن بۇقارا جۇرت قانا ەمەس، ۇلتتىڭ بەتكە شىعار كىسىلەرى: بيلىكتەگى، بيزنەستەگى، ساياسات پەن شارۋاشىلىقتاعى الپاۋىتتارىڭ تۇرىپتى، زيالى اتالاتىن، ەلدىڭ قامىن جەۋگە ءتيىس – عىلىمداعى، ونەردەگى، مادەنيەت پەن ادەبيەتتەگى تارلانبوزدارىڭ تۇگەل ۇلتسىزدىق دەرتىنە شالدىققان. قايتالاپ ايتايىن، قازاقتا ۇلتتىق سانا دەگەن اتىمەن جوق. قالعان بارلىق پالە وسى جالعىز-اق كىناراتتان تۋىندايدى.
مەن وتكەندى اراعا تارتپايمىن. جارايدى، وتار بولىپسىڭ، كىرىپتار بولىپسىڭ. ءبارى سىرتتان، جوعارىدان شەشىلىپتى، مۇنداعى قۋىرشاق ۇكىمەتىڭە وتارلاۋشى، وكتەم حالىققا بەيىم عانا ەمەس، يسالماس، ءتىپتى، ءوز جۇرتىنا جاۋ كىسىلەر تاعايىندالىپتى، ەرىكسىز ەل امالسىزدان بارىنە كونىپتى. ءقازىر باس بيلىك قازاقتا. ال، نە بولدى؟ جەرىڭنىڭ استى مەن ۇستىندەگى بار بايلىق تالاپايعا ءتۇستى. قاراقشى بولسا دا قازاق السا ءجون عوي. بيلىك باسىندا وتىرعاندار ازدى-كوپتى پاراعا تۇگەلدەي جات جۇرتتىق جالماۋىزدارعا وتكىزدى. ءجۇز ەسە كەمىس باعامەن، تەگىنگە جاقىن. وبال-ساۋاپقا، ارۋاق، قۇدايعا قاراعان جوق. تىم قۇرسا، قولدا تۇرعاندا وزدەرى السايشى. ءبىرىنىڭ ەكىنشىسىنە بەرەتىن باستىرىق اقشاسى جەتپەدى، ەكىنشىسى – ءۇشىنشىسى بايىپ كەتەدى دەپ قورىقتى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ نەشە مىڭ جىل بويى ساقتاعان، ەندى نەشە مىڭ جىل بويى ۇرپاعىڭدى باقىتقا جەتكىزەر قيساپسىز بايلىعى دالاعا كەتتى. وزىنەن قىزعانعانى وزگەگە بۇيىردى. مۇنداعى بىزدەرگە جۇعىن، قاسپاعى عانا ءتيدى. قازىنانىڭ ءبىر شەتىندە جۇرگەن بىزگە. قالعان قارا قازاق تاقىرعا وتىردى. ەندىگى سىباعاسى – مىڭ جىلدىق قۇلدىق. اۋەلگى ءجۇز جىلعا امان جەتسە. جەتپەيدى. كەتكەن كەنىڭ، تالانعان قازىناڭا سالاۋات. ەندى تابان استىنداعى قارا جەرىڭنىڭ ءوزى ساۋداعا تۇسكەلى تۇر. جەردى ساتۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلىپ جاتقانىنان حاباردار شىعارسىڭ. ازىرشە قابىلداپ ۇلگەرگەن جوق، ءبىراق ءسوزسىز جۇزەگە اسادى. ماناعى ەر قازاق مىڭ جىل بويى قان توگىپ قورعاپ كەلگەن، كەيىنگى ۇرپاعىنا ميراس قالدىرعان قايران جەر تۇگەلدەي جەكە مەنشىك بولىسكە تۇسەدى. قازىرگىدەي، ءۇي سالاتىن، باقشالىق، شاعىن كەسىممەن ەمەس، تاۋىڭ تۇتاسىمەن، ورمانىڭ ورامىمەن، كولىڭ كولەمى، وزەنىڭ ۇزىنا بويىمەن زاڭسىز تەلىمگە ءتۇسىپ، كەڭ دالاڭنىڭ دال-د ۇلى شىعادى. ارينە، قازاق ءۇشىن ەمەس. ۇلتاراق تيسە ءتاۋبا ايتارسىڭ. ەڭ شۇرايلى، ەڭ قۇيقالى، قۇنارلى قونىستارىڭ تۇگەلدەي ورىس-ورمان، جويىت-جەبىرگە بۇيىرادى. شەشىم شىعارعان كىم، بولىسكە سالعان كىم؟ ازعانا پايدانى ويلاپ، مىڭ جىلدىق ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىن كەسكەن قازاقتىڭ ءوزى. بيلىك دەرسىڭ. وتارلىق، جات جۇرتتىق بيلىك ەمەس قوي. ەگەمەن دەپ اتالاتىن ەلدىڭ ءوز يەلەرى. قازاق. ال، نە ايتاسىڭ؟ ساۋداڭنىڭ شىنىمەن بىتكەن جەرى وسى. ەندى نەڭ قالدى؟ ءدىنىڭ مەن ءتىلىڭ بە؟ مۇسىلمان بولىپ جارىتپاعان قازاق ءقازىر حريستيان ءدىنىن قابىلداپ جاتىر. كريشنايت بولىپ جاتىر. ەشكىم زورلاعان جوق. ءوز قالاۋى، ءوز ەرىكتەرىمەن. ازىپ-توزۋدىڭ بۇدان ارتىق قانداي كورىنىسى بولۋى مۇمكىن؟ ال ءتىلدىڭ ماسەلەسى ءتىپتى قيىن. الەمدە ءوز تىلىنەن بەزگەن جالعىز جۇرت بولسا، ول – قازاق.
[caption id="attachment_8969" align="alignright" width="450"]
قازاق ويىنىڭ قاتەپتى قارا نارى[/caption]
انا ءتىلىن تىرشىلىككە قاجەتسىز دەپ سانايدى. سوندىقتان، باياعىدا ورىس، ەندى اعىلشىن. تۋما ءتىلىن بىلگىسى كەلمەيدى، بىلسە تەزىرەك ۇمىتۋعا تىرىسادى. جاي عانا جەرىمەگەن، كەرەك دەسەڭىز جيرەنەدى. زاتتىق جانە رۋحاني قايىرشىلىق ۇستىندە وتىرىپ، سونشاما استام. جالپاق جۇرتىڭىز. ال قازىرگى «قازاق ەليتاسىنىڭ» جاڭا اۋلەتى ءوز ۇلتىن سىيلاماق تۇگىلى، قازاق اتانۋدى نامىس كورەدى. سەن بىلەسىڭ بە، شەت ەلگە، رەسپۋبليكا قاراجاتىمەن، «بولاشاق» اتتى ارنايى باعدارلاما بويىنشا، – امەريكاسى بار، انگليا، فرانسيا، گەرمانياسى بار، الەمنىڭ ەڭ تاڭداۋلى ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە وقۋعا جىبەرىلگەن، بەس، ون ەمەس، بىرنەشە ءجۇز قازاق جاسىنىڭ وسى جاقىندا عانا قانداي مالىمدەمە جاساعانىن؟
دەرەكسىز ارۋاق، ءتىپتى، كوپشىلىگى ومىردە بولماعان ەلەستەردىڭ بۇگىنگى «الىپتارعا» ەشقانداي بوگىسىنى جوق. ياعني، تاقىر-تازا جەردە تاۋ تۇرعىزۋ قيىن ەمەس. ءوستىپ، ەگەمەن زاماننىڭ ەرەكشە تۇلعالارى قالىپتاستى. ايقاي، ۇران، قۇر كەۋدە. نە اقىل جوق، نە ءبىلىم جوق، نە تۇيسىك، نە ۇيات جوق. جانە قالاي ايتساڭ دا، قازىرگى جۇرتىڭا لايىق. وي ءورىسى دە، ۇعىم-تانىم دەڭگەيى دە، ادامدىق قالىپ، مورالدىق ۇستانىمى، وتكەن مەن بۇگىنگە كوزقاراسى دا.
قازاق ۇلتشىلدارى، ياعني مىنا سەن تالاپ ەتىپ جۇرگەندەي، قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قازاق ءتىلى كۇشىنە ەنەتىن بولسا، ءبىز مۇنداي وتانعا قايتىپ ورالمايمىز دەگەن. مىنە، سەنىڭ ەڭ ءتاۋىر بولاشاعىڭ. ال ەندى ۇلتتىڭ ۇيتقىسى بولۋعا ءتيىس، سىرتتان شىنىندا دا سولاي كورىنەتىن قازاق ينتەلليگەنسياسى، ءوز تىلدەرىمەن ايتقاندا، «زيالى قاۋىمعا» كەلەيىك. شىڭىراۋدىڭ تۇبىندە جاتقان، ناعىز قورىس باتپاق وسى ەمەس پە. بوس شۋلاعاننان باسقا نە ءبىتىرىپتى. شۋىنىڭ ءوزى بەرەكەسىز، ۇزىك-جىرتىق. ەشتەڭەنىڭ بايىبىنا بارمايدى، ەشتەڭەنى بايىزداپ ۇقپايدى. وكىمەتتىڭ قىبىن قالاي تابامىز دەگەننەن باسقا قام-قارەكەتى جوق. دارمەنسىز عانا ەمەس، جالتاق. تىم قۇرسا، ءوز باستارىن قورعاي المايدى. كۇنكورىسى تومەن ەكەن. كىم كىنالى؟ وزدەرى. جابىلا ماقتاعانشا، جاپىرلاپ سۇراماي ما تيەسىلى سىباعاسىن. سۇراۋ تۇرىپتى، تالاپ قويماي ما. جوق. ۇيشىك الدىندا بۇراتىلىپ جاتىر. بايلاۋدا، اش ۇستاعان قوجايىنعا جاعىنىپ، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتقاننان باسقا، ارا-تۇرا كولدەنەڭ وتكەنگە ءشاۋ-شاۋ ءۇرىپ قويعاننان باسقا قانداي تىرشىلىگى بار؟ مەيلى، دارمەنسىزدىگى زاماننان دەيىك. ۇلتتىق ماسەلەلەردى كوتەرە الماسا، بىلىمسىزدىگى دەيىك.
كەزىندە احاڭ مەن جاقاڭدى قالاي قۇرتتى. ماعجاننىڭ تۇبىنە قالاي جەتتى. مۇحاڭدى قالاي قۋدالادى. توتاليتارلىق سيستەما دەرسىڭ. سول سيستەمانىڭ سەنىمدى قارۋى كىم ەدى؟ ماعجاننىڭ، مۇحاڭنىڭ ۇلتشىلدىعى تۋرالى ماقالالاردى ورىس جازىپ پا، قايتا، قورعاعان سول ورىس ەمەس پە – ءبىرىن تۇرمەدەن شىعاردى، ەكىنشىسىن مۇراتىنا جەتكىزدى.
[caption id="attachment_8970" align="alignleft" width="448"]
الاش ارداقتىلارىنىڭ جالعاسى - التىن رۋح يەسى[/caption]
ءبىراق ادامدىق كەسكىنى قايدا؟ ۇلت ءۇشىن، ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق مادەنيەت ءۇشىن جانقيار ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ءبىرلى-جارىم ازاماتتارعا جاپپاي توپىراق شاشۋىن قالاي باعالايمىز؟ كەزىندە احاڭ مەن جاقاڭدى قالاي قۇرتتى. ماعجاننىڭ تۇبىنە قالاي جەتتى. مۇحاڭدى قالاي قۋدالادى. توتاليتارلىق سيستەما دەرسىڭ. سول سيستەمانىڭ سەنىمدى قارۋى كىم ەدى؟ ماعجاننىڭ، مۇحاڭنىڭ ۇلتشىلدىعى تۋرالى ماقالالاردى ورىس جازىپ پا، قايتا، قورعاعان سول ورىس ەمەس پە – ءبىرىن تۇرمەدەن شىعاردى، ەكىنشىسىن مۇراتىنا جەتكىزدى. ەندى، وتارلىق زاماندى ۇمىتىپ، ەگەمەن كۇنىڭە كەلەيىك. قۇلدار بيلىككە جەتتى. بيلىك ارقىلى بايلىققا كەنەلدى. كەشەگى، قارعىدا وسكەن ساتىمساق پارتنومەنكلاتۋرا جانە ولاردىڭ سىرقات سانالى ءۇرىم-بۇتاعى عانا ەمەس. وتكەندەگى ناۋقانشىل جاندايشاپتار مەن جاڭادان كۇش تاپقان ءارقيلى اۆانتيۋريستەر. ولارعا ۇلت ەمەس، ۇلاعات ەمەس، وردالى تۇعىر، قوردالى بايلىق قانا كەرەك ەدى. بار ماقساتى وڭىنان ءتۇستى، ويىنا كەلگەنىن جاسادى، ويرانداپ ءبىتتى. ءدال سونداي تانىم، سونداي پيعىلداعى، ءبىراق بيلىككە يەكتەمەي، بايلىققا ىلىنبەي قالعان پاقىرلار نە ىستەۋى كەرەك؟ ساتاتىن، وتكىزەتىن ەشتەڭەسى دە جوق، قازاقتىڭ اتى مەن زاتىنان باسقا. وتكەن تاريحى، رۋحاني قازىناسىنان باسقا. ولار دا توپىرلى دۋعا ارالاستى. بيلىك پەن بايلىققا جاعۋ ءۇشىن، وزدەرىنىڭ دە كىسى ەكەنىن ايگىلەۋ ءۇشىن. ياعني، بۇرىن ەشتەڭە دە بولمادى، تاريح تا، مادەنيەت تە بىزدەن باستالادى دەمەك. باياعى وكتيابر توڭكەرىسىنەن سوڭعى قۇل-قۇتاننىڭ ۇرانى بويىنشا. اتا-قازاقتاعى ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبارى مانسۇق ەتىلدى. ويشىلدارىڭ – قيالي، اقىلمانىڭ – ناركومان، عۇلاماڭ – ساتقىن دەپ جاريالاندى. ەشقانداي تەرىس ايعاق، قيعاش دەرەك بولماسا دا، ءبارى كاكاي. ەسەسىنە، ءار اۋىل، ءار ايماقتان جاڭا تۇلعا، اقىن، باتىر، اۋليەلەر ويلاپ تابىلدى. دەرەكسىز ارۋاق، ءتىپتى، كوپشىلىگى ومىردە بولماعان ەلەستەردىڭ بۇگىنگى «الىپتارعا» ەشقانداي بوگىسىنى جوق. ياعني، تاقىر-تازا جەردە تاۋ تۇرعىزۋ قيىن ەمەس. ءوستىپ، ەگەمەن زاماننىڭ ەرەكشە تۇلعالارى قالىپتاستى. ايقاي، ۇران، قۇر كەۋدە. نە اقىل جوق، نە ءبىلىم جوق، نە تۇيسىك، نە ۇيات جوق. جانە قالاي ايتساڭ دا، قازىرگى جۇرتىڭا لايىق. وي ءورىسى دە، ۇعىم-تانىم دەڭگەيى دە، ادامدىق قالىپ، مورالدىق ۇستانىمى، وتكەن مەن بۇگىنگە كوزقاراسى دا. ۇيلەس توبەشىكتەردىڭ ىشىندەگى شوقىسى. قاجەتتى سۇرانىستان تۋعان ەرىكسىز تاۋار. ەل-جۇرتىڭنىڭ قالاۋى مەن تىلەۋىنىڭ ناقتى كورىنىسى. جالپىعا ءتان جاماندىقتىڭ شىرىگەن شيكى جەمىسى عانا. ال سەن بار پالەنى ءوزى دە قۇربان بولىپ ەسەپتەلۋگە ءتيىس، ورايلى جولمەن ب ا ق قۋعان اۋمەسىر سورلىعا اپارىپ جاپسىراسىڭ. ماسەلەن، كۇنى كەشەگى، ساعان تىكەلەي قاتىستى، قانشاما ايقاي بولعان، تاريح توڭىرەگىندەگى اڭگىمە. سەنى سوتقا تارتۋدى، جۇمىستان شىعارىپ، شەت ەلگە قۋۋدى تالاپ ەتكەن «ەڭبەكشى» قاۋىمعا وكپە جوق ەكەن، – ۇقپاپتى، بىلمەپتى، سوزگە ەرىپتى. ال ۇلتتىق پارلامەنتتىڭ عۇزىرلى جيىرما سەگىز دەپۋتاتىن، ءارقايسىسى ءار سالادا ۇلكەن اتاق، ابىرويعا جەتكەن ون بەس اكادەميكتى، انانىڭ دا، مىنانىڭ دا ىشىندە بوتەن ەشكىم جوق، ءبارى دە قازاق، سول، قىرىق بىردەڭە كىسى – ەگەمەن ەلىڭنىڭ بەتكە شىعار ازاماتتارىن قازاقتا تاريح بولمادى، از-جانىبەكتەن ابىلايعا دەيىنگى بارلىق حاندارىڭ قازاق ەمەس، موڭعول، بۇل حالىقتا بىزگە دەيىن تيەسىلى تەرريتوريا دا، تاۋەلسىز مەملەكەت تە بولعان جوق دەپ جۇلقىندىرعان كىم؟ ءيا، ۇيىمداستىرۋشىسى بار، ءبىراق نۇسقاۋشى، ماجبۇرلەۋشى ەمەس قوي. ءوز ەرىكتەرى، وزدەرى. نە كۇن تۋىپتى باستارىنا؟ جارايدى، بۇگىن كوڭىلدەرىنە جاقپاعان الدەكىمدەردى مۇقاتۋ، جەككورىنىشتى، سۇمىراي قىلىپ شىعارۋ قاجەت ەكەن. سوندا الگى كىسىمەن بىرگە وتكەندەگى بۇكىل قازاق تاريحىن مانسۇق ەتۋ شارت پا ەدى؟..
(م. ماءعاۋيننىڭ «جارماق» رومانىنان
ءۇزىندى)
