– اڭگىمەمىزدى قازىرگى شىڭجاڭدا بولىپ جاتقان وقيعادان باستاساق. ول جاقتا قازاقتارعا قاتىستى قانداي ماسەلەلەر ورىن الىپ جاتىر؟
– وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، سيرياداعى سوعىس قيمىلدارى ءىرى حالىقارالىق ماسەلەگە اينالعالى دا كوپ بولدى. كۇندەلىكتى حالىقارالىق حابارلاردان ول ەلدە ءتۇرلى تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ ۇرىس قيمىلدارىنا قاتىسىپ جاتقانىن كورىپ-بىلىپ جاتامىز. ءتۇرلى ەلدەردەن سيرياعا كەتتى دەلىنەتىن ادامداردىڭ ىشىندە شىڭجاڭنان بارعان ۇلتى ۇيعىر ءبىراز ادام بار كورىنەدى. سولاردىڭ بارۋ جولدارى ءارتۇرلى دەپ ايتىلادى. ءبىراق بۇل جەردە ناقتى اقپاراتتار تولىق ەمەس. الگى ادامدار سيرياعا جەتۋ ءۇشىن باسقا ادامنىڭ اتىمەن پاسپورت جاساپ وتكەن. قىتايدا وسى نارسە ءبىراز اڭگىمە بولعان. شىڭجاڭ اراسىن ءتاڭىرتاۋ قاق ءبولىپ، وڭتۇستىك، سولتۇستىك بولىپ ەكىگە بولىنەدى. سولتۇستىك شىڭجاڭدا نەگىزىنەن قازاقتار تۇرادى، وڭتۇستىك شىڭجاڭدى ۇيعىرلار مەكەندەيدى، ءتۇرلى قارجىلىق توپتار ارقىلى ءبىراز ادام باسقا ۇلتتىڭ اتىمەن دە، قازاقتىڭ اتىمەن دە پاسپورت جاساپ سيرياعا شىعىپ كەتكەن. وسى وقيعا سەبەپ بولسا كەرەك، بىلتىر تامىز ايىنان باستاپ قىتايدا ءبىر ناۋقان ءجۇردى: پاسپورتتىق تەكسەرۋ ءوتتى. 2016 جىلى قازان ايىنىڭ 30-ى كۇنى قىتايدىڭ ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىر باسشىسى الماتىدا جۇمىس ساپارىمەن بولدى. سول كىسىمەن ءبىز كەزدەسۋ ۇيىمداستىردىق. كەزدەسۋدە ءبىر توپ ادام بارىپ، قىتاي-قازاقستان اراسىنداعى ساياسي ءھام ەكونوميكالىق جاقسى قارىم-قاتىناستاردى العا تارتا وتىرىپ، قىتايداعى جانە قازاقستانعا ارعى بەتتەن كوشىپ كەلگەن اعايىننىڭ قۇجات توڭىرەگىندە قالىپتاسقان قيىنشىلىقتارىن ايتتىق. ول كىسى: «قىتايداعى قۇجات تەكسەرۋ ماسەلەسى سيرياداعى جاعدايعا بايلانىستى. ءبىز پاسپورتتى تەكسەرەمىز. ال ول جەردە حالىقارالىق زاڭدىلىققا ساي، ءبىز ەشكىمنىڭ ۇلتىنا قارامايمىز. ۇيعىر، جۇڭگو، موڭعول – ءبارىن تەكسەرىپ، پاسپورتتى ءوز اتىنا جاسادى ما، جوق الدە بىرەۋدىڭ اتىنا جاسادى ما، سونى ناقتىلايمىز»، – دەدى.
وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر، جۇڭگو – ءبىر پارتيالى مەملەكەت. ال جۇڭگو كوممۋنيستەرى، ياعني پارتيا ادامى شەتەلگە شىعاتىن بولسا، ونى تەكسەرەدى. رۇقساتسىز شىعۋعا بولمايدى. قىتايدا شەتەلگە شىعىپ، بارعان ەلىنە قونىستانىپ قالعان سوڭ، سول ەلدىڭ ازاماتتىعىن الىپ ءارى جۇڭگو ازاماتتىعىندا دا جۇرگەن ادامدار بولعان. كەيىن بۇل ماسەلە انىقتالدى دا، وكىمەت قوس ازاماتتىققا قارسى شىقتى. ءبىزدىڭ قىتايدىڭ قازاقتارى قازاقستان ازاماتتىعىن العان كەزدە جۇڭگو پاسپورتى مەن كۋالىگىن وتكىزۋى كەرەك. ونى ءبىزدىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگى جيىپ الادى-داعى، ونى اپارىپ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە وتكىزەدى. ونى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قىتايدىڭ ەلشىلىگىنە وتكىزەدى. بۇل پروسەسس ۇزاققا سوزىلادى دەپ ەستىدىم. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ءۇش جىلعا كەتىپ قالۋى مۇمكىن. ال ەندى ءبىزدىڭ اعايىنداردىڭ ىشىندە قوس ازاماتتىقپەن جۇرگەندەرى جوق دەپ ايتۋعا بولادى. ەلگە كەلگەن اعايىننىڭ ىشىندە زەينەتكە شىققان سوڭ كوشىپ كەلگەن كىسىلەر كوپ. جۇڭگو زاڭى بويىنشا، قاي ەلدە تۇرساڭ دا، زەينەتاقىڭدى الىپ تۇرۋعا قاقىڭ بار. ءبىراق شىڭجاڭ قىتايدىڭ ورتالىعىنان الىستاۋ، شەكاراداعى اۋدان. بۇل جەردەگى ساياسات باسقاشا. سونىمەن، ىلە قازاق وبلىسىنا كەلگەندە «نە ءۇشىن قازاقستان ازاماتى قىتايدان زەينەتاقى الادى؟» دەگەن ماسەلە قابىرعاسىنان قويىلعان. سودان «جۇڭگو ازاماتتىعى بار ازاماتتار ەلگە كەلىپ، ارنايى تىركەۋدەن ءوتۋى قاجەت» دەگەن سوڭ، قازاقستاننان كوپ ادام جولعا شىققان. ءبىزدىڭ ەسەبىمىز بويىنشا، مۇنداي ادامداردىڭ سانى ىلە قازاق وبلىسىنىڭ سەگىز اۋدان، ەكى قالاسىن قوسا العاندا – 16-17 مىڭ ادام. ءسويتىپ، بيىل قاڭتار ايىندا وسى ادامدار شەكارادا جينالىپ، بوگەلىپ قالعان. وسى حاباردى ەستىگەننەن كەيىن ولار بىزگە تەلەفون سوقتى. سودان كەيىن مەن جۇڭگو كونسۋلىنا تەلەفون سوعىپ، جاعدايدى ايتتىم. ول كىسى «ماتەريالىڭدى جازباشا بەر» دەدى. سوسىن ءبىز قاڭتاردىڭ 26-سىندا جازباشا حات جازدىق. كونسۋل «ءبىز بۇل جاعدايدى بىلمەيمىز، مۇنى ەلشىلىككە جازىڭىزدار» دەدى. سودان كەيىن ءبىز ءبىراز حات جازدىق. ءبىرىنشى حاتتى الماتىداعى كونسۋلدىققا، ءبىر نۇسقاسىن استاناداعى ەلشىلىككە، ودان كەيىن ۇرىمشىدەگى ۇكىمەتتىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى بار، سوعان جازدىق. وسىلاي قوزعاۋ سالعان سوڭ قىتايدىڭ باس كونسۋلىنىڭ ورىنباسارى ءبىزدى قابىلدادى. سوعان ءتورت ادام كىرىپ شىقتىق. ەكىنشى رەت تاعى قابىلدادى. ءىس سوزىلا باستادى. قايتادان حات جازدىق. قىتايدىڭ باسپا ءسوز قۇرالدارىنا دا شىقتىق. الماتىداعى باس كونسۋل ءبىزدى قايتا قابىلدادى. ول جولى ءبىز 14 جاستاعى اققانات دەگەن قىزدى الىپ باردىق. ول قىزدىڭ اكەسى قىتايدا جۇمىس ىستەيدى. شەشەسى زەينەتكە شىعىپ، الماتىعا قىزىن اكەلىپ وقىتىپ جاتقان-دى. قاڭتار ايىندا «جۇڭگو ازاماتتارى قايتا كەلىپ، تىركەۋدەن ءوتۋى ءتيىس» دەگەندى ەستىپ، شەشەسى ارعى بەتكە وتكەن، سودان پاسپورتىن جيىپ العان سوڭ بەرى كەلە الماي قالعان. قىز باراتىن جەرى، قارايتىن ادامى جوق، الماتىدا جالعىز قالعان. وسىنداي ادامدار وتە كوپ دەپ كونسۋلعا ايتتىق. ول كىسىلەر ويلانا باستادى. ودان كەيىن دە توقتاۋسىز حات جازىپ تۇردىق. اقىرى وسى ءىس بويىنشا قىتايدان ءبىر كوميسسيا كەلەتىن بولدى. كوميسسيا كەلدى دە.
تاعى وقي وتىرىڭىز
https://dalanews.kz/27893
– جۇڭگو ازاماتتىعىنان شىعىپ، قازاقستان ازاماتتىعىن السا دا زەينەتاقى الا بەرە مە؟
– الا بەرەدى. كەزىندە پەكيندە وقىپ، قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىمدە ءبىزدىڭ بىرنەشە ءمۇعالىمىمىز امەريكاعا، گونكونگقا كوشىپ كەتتى. سول كىسىلەردىڭ زەينەتاقىسىن ءبىزدىڭ بۋحگالتەريا پوشتاسىنا سالىپ جىبەرەتىن. ول وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان نارسە. ال الگى كوميسسيا استانادا ءبىر كۇن بولدى.
– كوميسسيانىڭ قۇرامىندا قانداي ادامدار بولدى؟
– كوميسسيانى قىتايدىڭ سىرتقى ىستەر مەكەمەسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى باستاپ كەلدى. قۇرامىندا جاڭاعى حاتشىنىڭ ورىنباسارى، قىتايدىڭ ادىلەت دەپارتامەنتى، ىشكى ىستەر دەپارتامەنتى، كادرلار دەپارتامەنتى، ىلە قازاق وبلىسى پارتيا كوميتەتى ءتارتىپ تەكسەرۋ مەكەمەسىنەن وكىلدەر بولدى. جالپى، جەتى ادامداي كەلدى. ءبىز كوميسسيا قابىلداۋىنا 15 ادام كىردىك. قۇجات دايىنداپ الىپ بارعان ەدىك، ولار قابىلداپ الدى. مەن كوميسسياعا: «اسىراسىلتەۋ بار، سونى قاداعالاساڭىز. جۇڭگو زاڭناماسى بويىنشا، زەينەتكە شىققان ادامنىڭ زەينەتاقىسى قاي ەلدە بولسا دا بەرىلۋى ءتيىس»، – دەدىم. كوميسسيا مۇشەلەرىمەن ىقتيارحات العان ادامدار اتىنان دا سويلەستىك. كوميسسيا مۇشەلەرى: «ىقتيارحات الىپ، قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان ادامدار قانشا دەگەنمەن قىتايدىڭ ازاماتتارى. ولار ءۇشىن جاۋاپتى جۇڭگو بەرەدى. ءارى ولاردىڭ كوبى قىتايدىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرى ەكەن. ياعني پارتيا مۇشەسى. ءقازىر ءبىزدىڭ پارتيالىق ءتارتىپ كۇشەيدى. سونان كەيىن ونىڭ مەكەمەسى ولاردىڭ قايدا ءجۇرىپ-تۇرعانىن ءبىلۋى كەرەك، نە ىستەپ جۇرگەنىن حاباردار بولۋى ءتيىس. جانە نە ىستەپ جۇرگەنىن ءوز مەكەمەسىنە مالىمدەپ تۇرۋى قاجەت. ءبىز ىقتيارحاتتى ءمۇسادىرالاعان جوقپىز، ولاردىڭ پاسپورتىن ءوز مەكەمەسىندە ۋاقىتشا جيىپ الدىق»، – دەپ ءتۇسىندىردى.
جالپى، شىڭجاڭنان تىنىشتىق كەتتى عوي. كوپتەگەن تەررورلار بولدى. ونىڭ ۇستىنە ايماققا جاڭا حاتشى كەلىپ، ول ءوزىنىڭ باعدارلاماسىمەن كەلگەن. ءتارتىپ كۇشەيگەن. وسىنداي ىستەردىڭ زاردابى قازاقتارعا دا ءتيىپ جاتىر.
– كوپ ادامداردا قىتايدىڭ پاسپورتى جانە قازاقستاننىڭ ىقتيارحاتى بار دەپ وتىرسىز عوي. ولاردىڭ قازاقستان ازاماتتىعىنا وتپەي جۇرۋىنە نە سەبەپ؟
– مۇنىڭ ەندى كوپتەگەن سەبەپتەرى بار. باستى ءبىر سەبەبى – قاراپايىم تۇرمىستىق جاعداي. ىقتيارحات العان ادام تەگىن ۆيزاسىز جۇرەدى. بۇل ءبىزدىڭ ەلدىڭ ىستەپ وتىرعان قولايلىلىعى. بۇعان دەيىن كوپ ادامدار ازاماتتىق السام زەينەتاقىم توقتاپ قالادى دەپ قورىققان. باستى سەبەپ – وسى.
ءسىز كۋالىكپەن جۇرەسىز. شەتەلگە شىعۋ ءۇشىن شەتەلدەن شاقىرتۋ كەرەك. شاقىرتۋ كەلگەننەن كەيىن سەگىز مەكەمەدەن انىقتاما جينايسىز. سونىڭ ءبىرى – جەرگىلىكتى ساقشى بولىمىنەن سوتتالماعان دەگەن انىقتاما. سودان كەيىن قولىنا پاسپورت تيەدى. پاسپورت تيگەننەن كەيىن عانا ۆيزا جاساپ قازاقستانعا كەلەدى. ال وسى جەردە تۋىنداپ جاتقان ماسەلە – قىتايدان كەلگەن قازاقتار 2013 جىلدان باستاپ جاڭا زاڭ بويىنشا سوتتالماعانى تۋرالى انىقتاما اكەلۋ. بۇرىن مۇنداي انىقتامانى ەتنيكالىق قازاقتاردان تالاپ ەتپەيتىن. 2013 جىلى زاڭدا وسى ماسەلە كوتەرىلدى. ال بۇل ماسەلەمەن قىتايعا بارسا، «ءبىز ساعان پاسپورت العان كەزدە انىقتاما بەرگەنبىز، بولدى، شەتەلگە شىعىپ كەتكەن ادامعا انىقتاما بەرمەيمىز» دەيدى. مۇنى ءبىز قازاقستان پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتتارىنا تۇسىندىردىك، ءبىراق ولار ءبىزدى تۇسىنبەدى. تۇسىنگىسى كەلمەدى. بۇل جاعدايدى كەزىندە «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ ءتوراعاسىنا دا حات جازىپ ايتقانبىز.
بۇل ماسەلە پارلامەنتتە تالقىلانعان كەزدە «جەبەۋ» بىرلەستىگى اتىنان راحىم ايىپ ۇلى، اۋىت مۇحيبەك ۇلى ەكەۋى 18 وتىرىسقا قاتىستى. ءبىز ەكى ۇسىنىس ايتتىق: كوشى-قون پاراعىنان شىعۋ مەن سوتتىلىق جونىندەگى انىقتامانى الىپ تاستاۋ. ارتىنان كوشى-قون پاراعىنان شىعۋدى الىپ تاستادى. سوتتىلىق دەگەندى تەرروريستەر كىرىپ كەتەدى دەپ قالدىرىپ قويدى. قۇدايعا شۇكىر، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ V قۇرىلتايىندا پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە بىلاي دەپ تاپسىرما بەردى: «قىتايداعى قازاقتارىمىزدىڭ سوتتىلىعى تۋرالى ماسەلەنى شەكارانىڭ ار جاعىنا بارىپ شەشىڭدەر». ءقازىر، ەستۋىمشە، سەڭ قوزعالدى. جۇمىس ءجۇرىپ جاتىر. سودان كەيىن، وزدەرىڭىز دە كورگەن شىعارسىزدار، سوڭعى ءبىر جىلدا ازاماتتىق العان قانداستارىمىزدىڭ ىشىندە جۇڭگو قازاقتارىنىڭ سانى 63 پايىزعا دەيىن كوتەرىلدى.
– وسى جۇڭگو مەن قازاقستان اراسىندا قانداي دا ءبىر كوشى-قون كەلىسىمى بار ما؟
– جۇڭگو دا قازاقستان سياقتى كوپۇلتتى، كوپدىندى ەل. قىتايدىڭ ءوزىنىڭ ىشكى پروبلەمالارى دا جەتكىلىكتى. تيبەتتىڭ، شىڭجاڭنىڭ ماسەلەلەرى بار. وعان گونكونگ قوسىلدى. ونىڭ سىرتىندا، تەڭىز جاعالاۋ اۋداندارى مەن شەتكەرى اۋدانداردىڭ اراسىندا ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك پارىقتار زور. و باستا كوشى-قون كەلىسىمى بولماعان. 2000 جىلداردىڭ باسىندا قىتايدان كوشىپ كەلگەندەر كوپ بولدى. كەيىن ول توقتاپ قالدى. ال نەگىزگى قىتايدان كەلگەن قازاقتار قالاي كەلەدى دەسەڭىزدەر، تۋىستىق جولمەن كەلەدى، وقۋ، ساياحات ۆيزاسىمەن كەلەدى. الدىمەن كۇيەۋى كەلەدى، سوسىن بالالارىن، سوڭىندا ايەلىن الىپ كەلەدى. نە بالالارى وسىنداي وقۋعا كەلەدى. 2000 جىلدارى قىتايداعى قازاق جاستارىنىڭ، ماسەلەن، ءبىر سىنىپتا 30 بالا بولسا، ونىڭ 25ء-ى وسى جاقتا وقىعان. ول جاعىنا جۇڭگو رۇقسات بەردى. قازاقستان ۇكىمەتى ولاردى الىپ قالىپ، ازاماتتىعىن بەردى. 2000 جىلداردى قازاقتاردىڭ كوشىپ-قونۋ ءداۋىرى دەۋگە بولادى.
ءقازىر قازاقستان مەن جۇڭگو اراسىندا كوپتەگەن كەلىسىم بار. بۇل جەردە ءبىزدىڭ ديپلوماتتاردىڭ شەبەرلىگى كەرەك. كوشى-قون ماسەلەسىن ديپلوماتتار كەيدە كوتەرەدى، كەيدە كوتەرمەيدى. مىسالى، مۇناي-گازدىڭ 20 پايىزىن قىتايلار الىپ وتىر. «تەلە2» دەگەن بايلانىس وپەراتورىندا دا قىتايدىڭ اكسياسى بار. ودان باسقا، اۋىلشارۋاشىلىق، مۇناي وڭدەۋ سالاسىنا دا جۇڭگو كىرىپ جاتىر. ءار مەملەكەت ىشكى نارىقتى قورعاۋ ءۇشىن سىرتتان جۇمىس كۇشىن كىرگىزبەيدى. ءقازىر بىزدە زاڭ شىققاننان كەيىن ونىڭ ءبارىن ورالمان قازاقتار ىستەپ جاتىر. وسى جاعىنان ءبىزدىڭ ۇكىمەت تالاپ قويۋعا بولادى.
– دەمەك، قىتايعا، كەرىسىنشە، تالاپ قويۋعا بولادى عوي؟
– بولادى، ارينە. ءبىزدىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگى بۇل ماسەلەدەن تولىق حاباردار دەپ ايتا المايمىن. ءبىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى وسى نارسەمەن اينالىسىپ جاتىر ما؟ وسىعان جانى كۇيەتىن ادام بار ما، جوق پا – ونى دا بىلمەيمىن. قازىرگى باسپاسوزدەن ونداي اڭگىمەنى ەستىگەن جوقپىز. قىتايدىڭ تاريحىندا كوپ نارسە ۇستەل باسىندا بىتەدى. سول ءۇشىن ءبىزدىڭ ديپلوماتتار شەبەرلىك كورسەتىپ، سويلەسۋى كەرەك. داستارحان باسىندا دوس بولىپ سويلەسسە، جۇڭگو دا كونەدى عوي. قىتايعا جۇزدەگەن مىڭ ادامنىڭ بار-جوعى ەش اسەر ەتپەيدى. ەندى وسىنىڭ كوزىن تاپسا، شارت قويسا. مىسالى، قىتايمەن بىرلەسكەن كاسىپورىندارعا قىتايداعى قازاقتاردى جۇمىسشى رەتىندە اكەلۋگە كەلىسسسوز جۇرگىزسە… اقتوعايدا قىتايلار زاۋىت سالدى، سول زاۋىتتا قىتايدان كەلگەن كوپتەگەن قازاقتار جۇمىس ىستەپ جاتىر.
– قىتايدا وتىرعان قازاقتاردىڭ قازاقستانعا كوشۋگە ىقىلاسى، قۇلقى بار ما؟
– 2000 جىلدارى قىتايدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى بىزگە جەتپەيتىن. سوڭعى 10 جىلدا جۇڭگو جاقسى دامىدى. ودان كەيىن سوڭعى 5-6 جىلدا الەۋمەتتىك جاعداي جاقسارىپ جاتىر. كوبىنە ءبىزدىڭ مالشىلارعا اقشا بەرىپ، ءۇي سالىپ جاتىر. قىزمەتكەرلەردىڭ ايلىقتارى سالىستىرمالى تۇردە تۇراقتى. 300-500 دوللار. بىزبەن سالىستىرعاندا وتە جوعارى، سەبەبى اقشا قۇنسىزدانعاننان كەيىن ءبىزدىڭ ايلىعىمىزدىڭ دا قۇنى ءتۇسىپ كەتتى عوي. وعان دەيىن ءبىزدىڭ 120 مىڭ تەڭگەمىز مىڭ دوللارداي بولاتىن. مۇعالىمدەردىڭ ايلىعى سولاي بولدى.
جالپى، ءقازىر جۇڭگو ۇستەمدىگى كۇشەيىپ كەلەدى. ەڭ جاقسى ءان ايتاتىن، ەڭ جاقسى كيىم كيىپ، ەڭ جاقسى جۇمىس ىستەيتىن قىتايلار. ءبىزدىڭ جاستارعا ولار ۇلگى بولا باستادى. جۇڭگو مادەنيەتى دامىدى. ول جاستاردى الىپ بارا جاتىر. ەندى 20-50 جىلدان كەيىن جاستاردىڭ كوبىن ءسىڭىرىپ كەتۋى مۇمكىن. ويتكەنى مادەنيەتتىڭ اتى – مادەنيەت. اقشا دا، بيلىك تە سولاردىڭ قولىندا. قىتايدا كەزىندە جوسپارلى تۋىت «ءبىر وتباسى – ءبىر بالا» زاڭى بولدى. 2000 جىلدارى كوپ قازاقتار وسىدان قاشىپ كەلدى. ءقازىر جۇڭگو ونى الىپ تاستادى. ءبىر وتباسىندا ەكى-ۇش بالا بولاتىن بولدى. قىتايدا ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ جاقسارۋىنا بايلانىستى مادەنيەتىنىڭ ورلەۋىنە جاستاردىڭ كوبى قىزىعىپ جاتىر. ءبىراق قىتايدا «تابيعاتتى، جايىلىمدى قورعايمىز» دەگەن ماقساتتا مالدى جايلاۋعا شىعارۋعا رۇقسات بەرمەي وتىر. ونىڭ ۇستىنە تەرروريزمگە قاتىستى دا قىسىم كۇشەيدى. اقپارات، باسپاسوزدە سويلەۋ جاعىنان شىڭجاڭداعى جاعداي اۋىر دەۋگە بولادى. سوندىقتان كەلەتىندەر ءالى كوبەيەدى دەپ ويلايمىن.
وقي وتىرىڭىز!
https://dalanews.kz/28405
– كوشى-قون سالاسىنداى كۆوتا ماسەلەسى قالاي بولىپ جاتىر؟
– كۆوتا دەگەندە، سىرتتان كوشىپ كەلەتىن قازاقتاردى سولتۇستىكتەن بەس وبلىسقا ورنالاستىرۋ تۋرالى پارمەن بار. بىلتىر جەتى وبلىس ەدى. ەندى ءوزىڭىز بىلەسىز، ادامداردىڭ تۇرعان ورنى ءارتۇرلى. سولتۇستىكتىڭ تابيعاتىنا كەلمەيتىن، شىدامايتىن ادامدار بار. ءقازىر، مەنىڭ بايقاۋىمشا، جاستار، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر كوپ كەلىپ جاتىر. ولار قالادا تۇرعىسى كەلەدى. سولتۇستىككە بارعىسى كەلمەيدى. ال پاسپورت جاساۋ قىتايدا قيىن بولىپ تۇر. بۇل كۇندەر دە وتەتىن شىعار. بولاشاقتا شەشىلەدى دەپ ويلايمىز. سول كەزدە كوش كوبەيۋى مۇمكىن. دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ V قۇرىلتايىنان كەيىن كوشى-قونعا ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ نازارى باسقاشا بولا باستادى. الدا كوشتىڭ جاڭا ءداۋىرى باستالادى دەپ ۇمىتتەنەمىز. ول ءۇشىن ءبىز دايار بولۋىمىز كەرەك. 1962 جىلى، سوۆەت زامانىندا100 مىڭ قازاق كوشىپ كەلدى. ءبىراق ول كەزدە قوعام جاقسى قاراعان، وتباسىلاردى ارالاپ ءجۇرىپ پاسپورت تاراتقان. ولار قينالماعان. ءبىراق ولاردى قالاعا تۇرعىزباعان، اۋىلعا، باتىسقا، سولتۇستىككە جىبەرگەن. ءبىراق قۇجات جاعىنان ەشقانداي قيناماعان. ال ءقازىر مەملەكەتتىڭ ساياساتى دۇرىس. كوپتەگەن جەڭىلدىكتەر بار.
سوڭعى جىلدارى قىتايدا ءۇيدىڭ، جەردىڭ باعاسى قاتتى ورلەدى. انا جاقتا ءۇيىن، جەرىن ساتسا، قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن جەرىنەن ءۇي الادى. قۇجات ماسەلەسى شەشىلسە، قىتايدان ءالى كوپ ادام كەلەدى. ولاردىڭ مۇمكىندىگى زور، سەبەبى انا جاقتا ءبىراز ەكونوميكالىق ماسەلەلەر بار. ونى حالىق سەزىنىپ وتىر. ءقازىر ءبارى بالاسىن وسى جاقتا وقىتساق دەيدى. سىزگە ءبىر قىزىق ايتايىن، مەن بالامدى قىتايعا وقۋعا جىبەردىم. سوندا مەنىڭ كۋرستاسىم: «سەن بالاڭدى قىتايعا وقۋعا جىبەرىپسىڭ، مەن بالامدى قازاقستانعا وقۋعا جىبەرىپ جاتىرمىن، بۇل قالاي بولعانى؟» – دەپ سۇرادى. سوندا مەن: «سەن ۇرپاعىڭدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قازاقستانعا جىبەرىپ جاتىرسىڭ، مەن بالامنىڭ وسىپ-وركەندەۋى ءۇشىن، جاڭا تەحنولوگيامەن تىڭ ءبىلىم ۇيرەنۋ ءۇشىن قىتايعا جىبەردىم. مەندە بالام قازاق ءتىلىن ۇمىتىپ قالادى دەگەن قورقىنىش جوق»، – دەدىم.
تاعى وقي وتىرىڭىز!
https://dalanews.kz/27534
– قىتايداعى قازىرگى جاستارعا ءتىل جاعىنان، باسقا دا جاقتان بولسىن كەدەرگى بار ما؟
– مىسالى، ءۇرىمجى، قۇلجا، كۇيتىن، التاي، شاۋەشەك سياقتى قالالاردا بالالار قازاقشا ارەڭ-ارەڭ سويلەيدى. گازەت-جۋرنال شىعادى، ءبىراق قازاق ءتىلى قىتايدا وتباسىلىق تىلگە اينالدى. ءقازىر قىتايدا جۇڭگو ءتىلىن بىلمەي، ەش جەرگە جۇمىسقا ورنالاسا المايسىڭ.
– قىتايدا تۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ قانشا ۇلەسى قالالىق، قانشاسى اۋىلدىق ەكەنىن بىلەسىز بە؟
– ءبىزدىڭ كىشكەنتاي كەزىمىزدە ارناۋلى ۇكىمەت قالاعا جۇمىسشى قابىلدايتىن. سولار بارىپ، بىر-ەكى اي جۇمىس ىستەپ قاشىپ كەتەتىن. ال ەندى جۇڭگو نارىققا وتكەننەن كەيىن بۇرىن كومپارتيا تۇسىرە الماعان ەلدى قالاعا نارىق ءتۇسىردى. ءقازىر جۇڭگو قالالارىندا قازاقتار وتە كوپ.
– «قىتايدىڭ مادەنيەتى جاستارعا وتە قاتتى ىقپال ەتىپ جاتىر» دەدىڭىز. ال، جالپى، قازاق مادەنيەتىن جۇڭگو جاستارى قاي تىلدە قابىلداپ جاتىر؟
– ول جاقتا قازاق ونەرىنىڭ ىقپالى وتە جاقسى دەپ ايتۋعا بولادى.
– قىتايداعى قازاق جاستارى قازاقشا گازەت-جۋرنال وقىپ، تەلەديدار كورە مە؟
– مۇنى ەندى ماقتانىپ ايتۋعا بولادى. بۇكىل جاستار ينتەرنەتتەن ءبارىن وقىپ، ەلدە نە بولىپ جاتقانىن ءبىلىپ وتىر.
– توتە جازۋمەن وقي ما؟
– توتە جازۋمەن دە، كيريلليسامەن دە وقي بەرەدى.
– ءقازىر بىزدە لاتىن قارپىنە ءوتۋ تالقىلانىپ جاتىر. ەگەر لاتىنعا وتسە، قىتايداعى قازاقتارمەن بايلانىس جاقسارا ما، الدە ءۇزىلىپ قالا ما؟
– قىتايدا توتە جازۋ بولدى، ءبىز لاتىنشا وقىدىق. ەندى لاتىنعا وتسەك تىپتەن جاقسى بولادى. سەبەبى قىتايدا باستاۋىشتان باستاپ اعىلشىن ءتىلىن وتەدى. جاستار مۇنىڭ ءبارىن ۇيرەنىپ الادى. قىتايدا زيالىلار ارەكەت ەتىپ جاتىر. ەگەر قازاقستان كوشسە، جۇڭگو قازاقتارى دا لاتىنعا كوشپەك. ءبىراق پەكيندە سونداي وي بار سياقتى. اراب مادەنيەتىن الىستاتۋ ءۇشىن جۇڭگو ۇكىمەتى ۇيعىردىڭ دا، قازاقتىڭ دا لاتىن قارپىنە كوشۋىنە قارسى بولمايدى. وسى ورايدا، جۇڭگو قازاقتارىنىڭ لاتىن قارپىنە ءوتۋ مۇمكىندىگى جوعارى.
– ەندى تاعى ءبىر سۇرايتىن نارسە – جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ ۇيعىرلارعا قاتىناسى قازاقتارمەن سالىستىرعاندا باسقا عوي. ۋاتساپ الەۋمەتتىك جەلىسىندە ءارتۇرلى دۇنيەلەر تاراپ جاتىر. ونىڭ ىشىندە ءدىني دە، ساياسي دا ماسەلەلەر بار. جالپى، جۇڭگو ۇيعىر مەن قازاقتى بىردەي كورە مە؟
– ولاي دەپ ايتۋعا بولمايتىن شىعار. قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «سوڭعى كوش» رومانىندا مىناداي سيۋجەت بار: قىتايدىڭ ءبىر حاتشىسى دالادا قازاق پەن ۇيعىردىڭ توبەلەسىپ جاتقانىن كورىپ، بۇلاردىڭ دا اراسىندا قايشىلىق بار ەكەن عوي دەپ قاتتى قۋانادى. سويتسە، ول ەكەۋىن ءبىر ۇلت دەپ ويلايدى ەكەن. تۇركىتىلدەس ەل بولعاننان كەيىن ءدىنىمىز دە، ءدىلىمىز دە ءبىر. عاسىرلار بويى مالىمىزدى باعىپ، ەگىنىمىزدى ەگىپ، ءبىر-بىرىمىزدىڭ تۇرمىستىق كەم-كەتىگىمىزدى تولىقتىرىپ، مامىراجاي ءومىر سۇردىك. ارينە، ءۇش ايماق توڭكەرىسىنەن كەيىن ارامىزدا ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى مۇددە قايشىلىقتارى، تۇسىنبەۋشىلىكتەر بولدى. ءبىراق جالپى جاعداي جاقسى.
سوڭعى جىلدارى «ەركىن ازيا» راديوسىنىڭ (RFA) ۇيعىر، جۇڭگو قىزمەتى جۇڭگو قازاقتارىنىڭ ماسەلەسىن كوتەرە باستادى. ازاتتىق پەن «ەركىن ازيا» راديوسى ەكەۋى دە دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار مەن كىسىلىك قۇقىق ماسەلەسىن كوتەرەدى. ءبىراق اشالاپ قاراساق، ەكەۋىنىڭ ءستيلى ۇقسامايدى. ازاتتىق ناقتى فاكتىگە جۇگىنىپ، تىڭدارمانىن ويلانۋعا، ماسەلەگە تالداۋ جاساۋعا جەتەلەسە، «ەركىن ازيا» راديوسى، ەستۋىمىزشە، پالەنشەنىڭ ايتۋىنشا دەپ باستاپ، تىڭدارمانىن جەلىكتىرەدى، وتقا ماي قۇيعانداي اسەر قالدىرادى. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، جۇڭگو مەن باتىستىڭ اراسىندا وتكەن عاسىردىڭ 80-90 جىلدارىندا باستى قايشىلىق يدەولوگيا ماسەلەسى بولسا، بۇل كۇندە باستى قايشىلىق دەموكراتيا جانە كىسىلىك قۇقىق ماسەلەسى. دەمەك، ءبىرتابان العا جىلجىدىق دەگەن ءسوز. ىشكى جۇڭگو مەن شىڭجاڭنىڭ اراسىندا ەكونوميكالىق جاقتان عانا ەمەس، گۋمانيزم تۇرعىسىنان، زاڭدى سىيلاۋ، زاڭعا باعىنۋ جاعىنان دا كوپ الشاقتىق بار. ءقازىر شىڭجاڭداعى جاعداي اۋىر، ءدىن ماسەلەسى وتە ۋشىعىپ تۇر. ۇيعىر حالقى ءبىرشاما ءدىندار حالىق. ولار قونىستانعان وڭىرلەر جىبەك جولىنداعى ماڭىزدى بەكەتتەر بولعاندىقتان، تاريحتا اراب-پارسىنىڭ ىقپالى وتە زور بولعان.
قازىرگى Whatsapp، Facebook جەلىلەرىندە تاراپ جۇرگەن اقپاراتتارعا ۇڭىلسەك، جۇڭگو قازاقتارىنىڭ ماسەلەسىن شيەلەنىستىرىپ حالىقارالىق ماسەلەگە اينالدىرۋ نىسايى اڭعارىلادى. بۇدان كىم ۇتادى، كىم ۇتىلادى، ويلانىپ كورەلىك. پالەن قازاق مولدا سوتتالدى، بالاسى قازاقستان ازاماتتىعىن العانى ءۇشىن اكەسى ون جىلعا سوتتالدى دەگەن اقپارات كەزىپ ءجۇر، ءبىراق سوتتىڭ ۇكىمى جوق. ونى سۇراساڭ ەشكىم بىلمەيدى. ءقازىر قىتايدا پارتيالىق ورگانعا قارايتىن ءتارتىپ تەكسەرۋ كوميتەتى دەگەن مەكەمە بار، سولار عانا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى، اسىرەسە جوعارى دارەجەلى شەنەۋنىكتەردى پاراقورلىققا بايلانىستى پروكۋراتۋرانىڭ رۇقساتىنسىز وڭاشا قاماپ، سوڭىندا سوتقا وتكىزەدى. ارينە، سوتى تاۋەلسىز ەمەس ەلدە كۇشتەپ مويىنداتۋ سىندى زاڭبۇزۋشىلىقتار بولاتىن شىعار، ءبىراق الەمگە ورتاق قاعيدانى ولار فورمالدى تۇردە بولسا دا ۇستانادى.
قازاقتىڭ كوبەيگەنىن، كۇشەيگەنىن ۇناتپايتىن كورشىلەرىمىز وتە كوپ. عاسىرلار بويى ءبىزدى ءبولىپ الىپ بيلەپ ۇيرەنگەندەر ءبىزدى ەركىن جىبەرگىسى كەلمەيدى، بارلىق مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، قازاق كوشىن توقتاتقىسى كەلەدى. ءبىزدىڭ جەرىمىز كەڭ، بايلىعىمىز مول، ەكونوميكامىز كوتەرىلۋدە. بىزگە كەرەگى ادام، كەمىندە 30 ميلليوننان اسىپ، 50ء-دى ەڭسەرۋىمىز كەرەك، سوندا عانا ەل مەن جەرگە يەلىك ەتەمىز.
ءقازىر تيبەتكە رۇقساتسىز ەشكىم كىرە المايدى، ازۋىن ايعا بىلەگەن امەريكا، جان سانى قىتايدان قالىسپايتىن ءۇندىستان، نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى دالاي لاما دا ەشتەڭە ىستەي الماي وتىر. مەن ماسەلەنىڭ وسى جاعىنا كوبىرەك كوڭىل بولگىم كەلەدى. جۇڭگو باسشىسى وسى بەس جىل ىشىندە ەلىمىزگە ءۇش رەت كەلدى. «ءبىر جاعالاۋ – ءبىر جول» ستراتەگياسى العاش رەت نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە ورتاعا قويىلدى. ءبىز نەگە وسى ۇلكەن اتموسفەرانى پايدالانىپ، ىرگەمىزدى بەكەمدەپ، كەمدىگىمىزدى تولىقتاپ المايمىز؟! قازىرگى عاسىر تەحنولوگيا مەن اقپارات عاسىرى. «سىبىرلاعاندى قۇداي ەستىمەي ما؟» دەگەن ءسوز بار. كەشە عانا جۇڭگو قازاقتارىنىڭ الەمدى، قازاقستاندى تانۋ ءۇشىن ۇلكەن كوپىر بولعان «كۇلتەگىن»، «سەن قازاق» دەگەن سايتتارىنىڭ جابىلۋىنا سەبەپشى بولعاندار، ۆيزا، ىقتيارحات جاساپ، تالايدى تاقىرعا وتىرعىزعان سۋايتتار بۇل كۇندە كوشى-قوننىڭ قامقورشىسى، جارشىسى بولىپ الەۋمەتتىك جەلى مەن ءباسپاسوزدى شۋلاتىپ ءجۇر. ارامزانىڭ قۇيرىعى قانشا تۇتام بولسا دا، ءتۇبى ءبىر تۇتىلادى. تەك حالقىمىز الدانىپ، جاستار ارانداپ قالماسا دەيمىن. ءبىز ءارقاشان ستراتەگيالىق باعىتتان ۇتىلماۋىمىز كەرەك.
– ءسوزىڭىزدىڭ باسىندا سيرياعا كەتكەن ادامدار قازاقتاردىڭ دا اتىنان پاسپورت جاساتىپ وتكەن دەدىڭىز. ەل ىشىندە «قازاقستانعا قازاقتىڭ اتىن جامىلىپ، ۇيعىرلار كەلىپ جاتىر» دەگەن اڭگىمە بار. قازاقستانعا قىتايدان ادام ءوتۋ دەگەندە وسىنداي پروبلەما بار ما؟
– ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز 90-جىلدارى بولعان جاعداي عوي. ءقازىر قىتايدا قۇجاتىڭىزدىڭ ىشىندە قانىڭىزدىڭ توبى دا جازىلادى. الايدا 90-جىلدارى ۇلتىن وزگەرتكەن جاعدايلار بولعان. قازىرگى كەزدە ونى ارنايى ءبىر ادامدار جاساماسا، قاراپايىم ادامدار جاساي المايدى.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت.
سۇحباتتاسقان
ءومىرجان ءابدىحالىق، "جاس الاش" گازەتى
