بۇگىن قازاقتىڭ دارا پەرزەنتى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ تۋعان كۇنى. اقىن، تۇركولوگ-عالىم، قوعام قايراتكەرىمەن "قازاق ادەبيەتىنىڭ" ءتىلشىسى، ادەبيەتشى باعاشار تۇرسىنباي ۇلىنىڭ سۇحباتىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋى قۇپ كوردىك.
قازاق باسپاسوزىنە سيرەك سۇحبات بەرەتىن ولجاس سۇلەيمەنوۆپەن ديدارلاسۋدىڭ ءوزى – وڭايدان وڭاي ورىندالا قوياتىن ءىس ەمەس. دۇنيە ءبىلىمىنىڭ قازىناسىنا مولىنان يە، داڭقى دا، اتاعى دا جاھاننىڭ جارتىسىنا جەتكەن ايتۋلى ازاماتتىڭ ديدارى قاشانعىداي جايدارى دا تارتىمدى. سەكسەنگە كەلگەن جاسىنا قاراماي ەرتە كەزدەگى تىپ-تىك، سىمباتتى قالپى. وتكەن جىلداردان اڭىز بوپ جەتكەن كەي جايتتاردىڭ انىق-قانىعىن بىلگىم كەپ، سۇراق قويسام، جىميىپ قانا كۇلەدى. بۇنىسى جاس ۇرپاقتىڭ اڭىزعا قۇمارلىعىنا، الدە ءوز ءومىرىنىڭ كۇڭگىرت تارتقان ەلەستەرىن ويعا الىپ كۇلگەنى مە بەلگىسىز. جىلداردىڭ تابى سەزىلەتىن اجىمدەرى دە بىزگە بەلگىسىز، اراب جازيراسىنىڭ ءاپسانالارىنا بەرگىسىز قىزىق تا شىتىرمان وقيعالاردى جاسىرىپ قالعانداي.
جىلدا ارعى اتاسى جاياۋ مۇسانىڭ باسىنا زيارات ەتىپ قايتادى. وتكەن جىلى قىستا بارعاندا، مەڭىرەۋ دالانىڭ تىنىشتىعىن بۇزعان ءاۆتوموبيلدىڭ داۋسىنان ۇركىپ ءۇش ارقار ماڭايداعى توبەگە شىعىپ، قاراپ تۇرىپتى. «كىم كەلدى؟» دەپ قاراپ تۇرعانداي بولدى دەيدى. ادام اياعى سيرەك تيەتىن قازاق دالاسىنىڭ كەڭدىگىن ايتتى ما، الدە «جاياۋ مۇسانىڭ ءبىر ۇرپاعى تۋعان جەرگە اقىرى كەلىپتى عوي دەپ قاراعانداي بولدى» دەگەندى مەڭزەدى مە، ول اراسى تاعى قۇپيا قالدى. كەيبىر سۇراقتارعا جاۋاپ بەرمەي، كۇلىپ قانا قارايتىن اقىننىڭ جاۋابىن تىڭداساڭىز، ناقتى عىلىمنىڭ، بيىك تالعامنىڭ يەسى ەكەنىنە كوزىڭىز جەتە تۇسەدى. ونىڭ اقىندىعى پوەزياسىنان بولەك، عىلىمي زەرتتەۋلەرىنەن دە، ماقالالارىنان دا ايقىن كورىنەدى. سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان قازاق پەرزەنتى عۇمىرىنا ءدان ريزا قالىپتا. «...بۇرىنىراقتا ولەڭ جازاتىنداردىڭ ءبىرى: «سۇلەيمەنوۆ – قازاق اقىنى ەمەس!» دەگەن قورىتىندى جاسادى. مەن ونىڭ قازاق ەكەندىگىن، ءبىراق اقىن ەمەستىگىن ايتقىم كەلدى. ءبىراق، ءوزىمدى ۇستاپ قالدىم» دەپتى ءبىر سۇحباتىندا. عۇمىرىندا ۇستامدى قالپىنان جاڭىلماعان ءساتى قانشا ەكەنى ءبىر قۇدايعا جانە وزىنە عانا ايان. ال، ولجاس قازاق اقىنى ەكەنىنە كۇمانىڭىز بولماسىن.
– يان پاراندوۆسكيي ايتاتىن. اقىندار ءبىر كەزدە ولەڭ جازۋدى قويادى دەپ. سوندا پەتراركانىڭ ءسوزىن ايتاتىن. «يا پەرەستانۋ پيسات، كوگدا پەرەستانۋ جيت». ال ميسكيەۆيچ ساياساتپەن اينالىسقانعا دەيىن عانا ولەڭ جازعان. ودان كەيىن ول ساياساتكەر، پۋبليسيست بولدى. ءسىز ولەڭ جازاسىز با؟ الدە ولەڭ جازۋدى قويدىڭىز با؟
– پەتراركانىڭ جازۋ دەيتىن تەك ولەڭ شىعارۋ عانا ەمەس دەگەن سوزىمەن كەلىسەمىن. پوەزيا – كوپجانرلى قۇبىلىس. اقىن ءوزىن پۋبليسيستيكادا دا، پروزادا دا، كينودا دا اقىن رەتىندە كورسەتەدى. ءتىپتى عىلىم مەن قوعامدىق ىستەردە دە سولاي.
مەن ولەڭدى ەلدىڭ وعان سۇرانىسى بولعان شاقتا جازدىم. سان مىڭداعان ادام جينالاتىن زالدار، مىڭداعان دانا كىتاپ تارالىمى. ول 60-شى، 70ء-شى، 80ء-شى جىلداردا بولاتىن. ودان كەيىن كوركەم ءسوزدىڭ – قايتا قۇرۋدىڭ زامانى تۋدى. ول ءالى دە جالعاسۋدا.
– ەۋروپادا گۋمانيستەر 15 عاسىردا جازۋشىلىق ونەردىڭ قاسيەتتى نارسە ەكەنىن ايتا باستادى. ءسىز وسى جازۋشىلىق، اقىندىق ونەرءدىڭ قاسيەتى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟ ءسىز ءۇشىن جازۋ دەگەن نە؟
– كەز كەلگەن جازۋشى دۇنيەگە ءوز كوزقاراسىن بىلدىرەدى. ءوزىنىڭ ىشكى گلوبۋسىن. وسى پايىمنىڭ سىرتتاي بۇزىلۋىنىڭ قاي-قايسىسى دا ونىڭ جانىن تەربەيدى، ال بۇل كەز كەلگەن جانرمەن – ولەڭمەن دە، كوسەم ءسوزبەن دە، عىلىمي ماقالامەن دە كورىنىس تابۋى مۇمكىن.
– جازۋ ۇستىندە نە ويلايسىز؟ ەدگار پونىڭ ءبىر نوۆەللاسىنىڭ كەيىپكەرى اۋرۋحانادان شىققاننان كەيىن كوفەحانانىڭ تەرەزەسىنەن سىرتقا قاراپ تۇرىپ، كوشەدەگى ءار ادامنىڭ جانىن ءتۇسىنىپ، ويىن وقىعىسى كەلەءتىن. قالامگەر دە سول سياقتى ەمەس پە؟
– جازۋ بارىسىندا ماعان مىندەتتى ءتۇردە تەرەزەگە قاراۋ قاجەت ەمەس. مەنىڭ ويىمدى كەزدەيسوق ۇقساستىقتار بيلەمەيدى. كەيءبىر كوركەم نەمەسە عىلىمي يدەيالارىمدى مەن جارتى عاسىر بويى ءالديلەپ ءجۇرۋىم ءمۇمكىن. ولار سانامدا ۇدايى ەكشەلىپ، كۇن سايىن قالىپتاسۋمەن بولادى. ۇدايى تولىسا بەرەتىن تولعاقتى ويدىڭ قۇيار ساعاسىنا جەتۋى قولعا قالام العىزادى، ال ويدىڭ تۇبەگەيلى سەلت ەتىپ اشىلۋىنا شىنىندا دا، ادامنىڭ نەمەسە جانۋاردىڭ تەرەزەدەن قاراڭ ەتكەن سۇلباسى دا سەبەپ بولۋى مۇمكىن. بۇل رەتتە ەدگار پونىڭ سوزىندە شىعار كۇندەي شىندىق بار. دەگەنمەن، قايتالاپ ايتامىن، جازۋشىنىڭ وي-ساناسىن كوپ جىلدىق يدەيا تولايىم بيلەگەندە عانا رۋحاني-سەزىمدىك اسەر پايدا بولادى.
– ادەبيەتشى، اقىن بولدىڭىز. مەملەكەت قايراتكەرى دە بولدىڭىز. ءسىزدىڭ ومىرىڭىزگە قايسىسى كوبىرەك اسەر ەتتى؟
– جازۋشى ءوزى ءۇشىن ەمەس، كوپتەگەن ادامدار ءۇشىن، ال ءساتى كەلسە – بۇكىل حالىق ءۇشىن جازادى. سوندىقتان جازۋشىنى ءارى قوعام قايراتكەرى دەگەن دۇرىس. مەءنىڭ جولىم بولدى – كەيبىر كىتاپتارىم دۇنيە ءجۇزىنە ايگىلى بولدى، تەك تۇركى ءتىلدەس حالىقتاردىڭ عانا ەمەس، 70ء-شى، 80ء-شى جىلدارداعى بارشا جۇرتتىڭ قوعامدىق ساناسىنا ىقپال ەتتى. اسىرەسە، تۇركىلەر مەن سلاۆيانداردىڭ تاريحي ىقپالداستىعىنا ارنالعان «از ي يا» اتتى كىتابىم تۋرالى وسىنى ايتۋعا بولادى.
– ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىزدىڭ كوبى سوزگە بايلانىستى. وسىنشا ۋاقىت ءسوزدى زەرتتەۋىڭىزءدىڭ ءجانە ەتيمولوگيالىق ەڭبەكتەءرىڭىزدىڭ ءمانى نەدە؟
– «از ي يا» كىتابىنىڭ جاپپاي تانىلۋى جۇرتتىڭ شىنايى تاريحقا قانشالىقتى دىلگەر ەكەنىنە مەنىڭ كوزىمدى جەتكىزەدى. سول ارقىلى مەن وتكەن زامانداردىڭ شىندىعى عاسىر سايىن قايتا جازۋعا بولاتىن اكادەميالىق تاريحنامادا ەمەس، ءقىرناپ-جوندەۋگە ەش كەلمەيءتىن ماڭگىلىك مۇراعات – اۋىزەكى سوزدە ەكەنىن پايىمدادىم. «از ي يا»-دان سوڭ ءسوزءدىڭ پايدا بولۋى تۋرالى عىلىمي – ەتيمولوگيامەن شىنداپ اينالىسا باستادىم. بۇل اسىرەسە قازاقتاردىڭ وتكەن تاريحىن زەردەلەۋدە وتە-موتە ماڭىزدى. ءبىز تەك حح عاسىردا عانا جازۋ-سىزۋى بار حالىققا اينالدىق، بىزدە ورتا عاسىرلارىمىز بەن ودان دا ارىدەگى وتكەنىمىزگە كۋالىك بەرەتىندەي جازبا دەرەكتەرىمىز جوق. ءبىراق مەن ب.د. بۇرىنعى ءىV مىڭجىلدىقتاعى شۋمەر ءتىلىنىڭ جازبا ەسكەرتكىشتەرى مەن ەجەلگى مىسىر ەسكەرتكىشتەرىنەن تۇركيزمدەردى، سونىڭ ىشىندە – قازاقيزمدەردى تاۋىپ ءجۇرءمىن. ولار قازاقتاردىڭ اتا-بابالارى ءقازىر ءولىگە سانالاتىن سول مادەنيەتتەردى جاساۋعا دا قاتىسقانىن دالەلدەيدى.
مەن قورقىت اتا تۋرالى ماقالا جازۋدامىن. سول ءۇشىن ەجەلگى بابامىزعا سىنتاس ەسكەرتكىش ورناتىلعان سىر بويىنا – قىزىلورداعا بارىپ قايتتىم. قورقىت اتا سوندا تۇرىپ، سوندا جەرلەنگەن دەلىنەدى ەكەن.
جاقىندا مەن تۇركياداعى بايبۇرت ەلءدى مەكەنىندە بولىپ، دەدە قورقىتتىڭ كەسەنەسىن كوردىم. بابامىز سوندا جەرلەنگەن دەپ سانالادى ەكەن. داعىستانداعى دەربەنتتە دە بولدىم، وندا دا قورقىتتىڭ مولاسى بار. 2004 جىلى بريۋسسەلدىڭ ورتاسىندا دەدە قورقىتقا قويىلعان ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋىنا قاتىسقانمىن. ال بۇدان جيىرما جىلدان استام بۇرىنىراقتا ەجەلگى مىسىر ءاپسانالارى تۋرالى كىتاپتان ءار كەش سايىن ءنىل ءدارياسى اعاتىن جەر استىنا ءتۇسىپ تۇرۋشى باتار كۇن قۇدايى حورحت تۋرالى اڭگىمەنى وقىعانىم بار-دى. حورحت سوندا مەكەندەيتىن اپوپ اتتى ايداھارمەن شايقاسىپ، قازا بولادى ەكەن.
وسىنىڭ نەگىزگى جەلىسى قورقىت اتا تۋرالى اڭىزدىڭ 19-شى عاسىردا رەسەيلىك شىعىستانۋشى ديۆايەۆ جازىپ العان نۇسقاسىندا عانا ساقتالعان. وندا ءومىرىءنىڭ سوڭىنا قاراي ماڭگى ءولمەستەن ءۇمىت ەتكەن قورقىتتىڭ جەر بەتىندەگى تىرلىگىنەن باس تارتىپ، سيقىرلى كىلەممەن سىر ءداريانىڭ ورتاسىنا شىققانى، ءبىراق سول جەردە سۋ جىلانى شاعىپ، قازا بولعانى تۋرالى ايتىلادى.
تۇرىكتەر مەن ءازىربايجانداردىڭ دەدە قورقىت تۋرالى اڭىزدارى مەشىتتىڭ مەيءلىنشە رەداكسيالاۋىنان وتكەن. ونداعى ءماجۋسيلىك اتاۋلىنىڭ ءبارى الىپ تاستالعان. اڭىزدان قالعانى تەك، وعۋزداردىڭ بارلىق ەپوستارى اياقتالاتىنداي، ءولىمءنىڭ شاراسىزدىعى تۋرالى سوزدەر عانا.
«سوندا دەدە قورقىت شىعىپ: «دۇنيە ءبىتكەن مەنىكى!» دەيتىن بەكتەر قايدا؟ ولاردى ءولىم ۇرلاپ، جەر جاسىردى» دەءدى.
يسلامدى وزگە تۇركىلەردەن كەيىن قابىلداۋى سەبەپتى عانا سىر ءداريانىڭ قازاقتارى اڭىزدىڭ وزدەرىنە تيەسىلى نۇسقاسىن مۇسىلماندىق تۇزەتۋدەن امان الىپ قالعان. بەس مىڭ جىلدىق تاريحى بار اڭىزدىڭ جەلىسىن ساقتاپ قالۋ سەبەبى دە وسىدان. ەتيمولوگيا قازاقتارعا ءوزدەرىنىڭ ەجەلگى تاريحىنىڭ ءالى تالاي بەتتەرىن اشۋعا كومەكتەسەدى.
– ادەبيەتتە ءسىز نەگىزگى ماتەريالدى قايدان الاسىز؟
– بۇل سۇراققا جاۋاپ بەردىم.
– الەمدە جازۋ تاجىريبەسى قالاي ءوزگەرىپ جاتىر؟ قازىرگى گيپەرتەكستىك ۋاقىتتا. قاءزىر كوركەمدىك ەكىنشى پلانعا تۇسكەن سياقتى. ال باسقا ەلدەردىڭ ادەبيەتىندە قالاي؟
– دۇنيەدە ادەبيەت قوعامدىق سانانىڭ ءارءتۇرلى ساتىلارىندا ورنالاسقان. بىرەۋى جوعارىراقتا، ەندى بىرەۋى ءتىپتى تومەندە دەگەندەي. ءتورت مىڭ جىلدىق تاريحى بار ءۇندى ادەبيەتى ەۋروپالىق نەمەسە افريكالىق ادەبيەتكە قاراعاندا تومەن ساتىلاردان ورىن الادى دەگەنگە مەن سەنبەيمىن. نوبەل سىيلىعى ءسوز ونەرىنىڭ ساپاسىن بىلدىرەتىن ەڭ جوعارى ولشەم دەپ سانالادى. ءبىراق بۇل «تارازى» شىعارمانىڭ شىن سالماعىنان گورى «ساتۋشىسىنىڭ» ساياسي كوزقاراسىنا كوبىرەك تاۋەلدى. سوندىقتان سوڭعى ونجىلدىقتاردا بۇل سىيلىق شىن مانىندە ءوزىنىڭ قۇنىن كەتىرىپ الدى دا، دۇنيەجۇزىلىك ادەبي ۇدەرىستىڭ دامۋىنا ىقپال ەتۋدەن قالدى. مەن قازاقستانداعى وسى ۇدەرىستىڭ تاعدىرىنا كوبىرەك الاڭدايمىن. كەڭەستىك كەزەڭدە قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتى پايدا بولدى. قازاقستاندا ۇلى وقىرمان قالىپتاستى جانە ۇلى شىعارمالار تۋدى. ادەبي جازبا ءتىل ءوسىپ شىعىپ، قازاق گازەتتەرىنىڭ، جۋرنالدارى مەن كىتاپتارىنىڭ تارالىمى ارقاسىندا ءبۇكىقازاقتىق اۋقىمدا قالىپتاستى. ءبىر جولى «جۇلدىزدىڭ» ايلىق تارالىمى 240 مىڭعا جەتكەنى ەسىمدە. دەمەك، سول ايدا ونى ميلليوننان اسا ادام وقىدى دەگەن ءسوز.
ال بۇگىندە قازاقشا كىتاپتاردىڭ، جۋرنالدار مەن گازەتتەردىڭ ءبارىنىڭ جىلدىق تارالىمىن جيناسا سول 240 مىڭعا جەتە قويۋى نەعايبىل.
ءقازىر مەملەكەت، قازاقتىڭ تەرەڭ داعدارىستى باسىنان وتكەرىپ وتىرعان جازبا ادەبيەتىن ساقتاي السا عانا ءبىز قازاق ءتىلىن دامىتۋ تۋرالى شىنداپ ءسوز قوزعاي الامىز. ايتپەگەن جاعدايدا اۋىزشا شىعارماشىلىق داۋىرىنە قايتا قۇلدىراعانىمىز قۇلدىراعان. ءسويتىپ، وقىرماندار ۇرپاعى، ءوزدەرىنىڭ مىڭداعان جىلدارعى اتا-بابالارى سياقتى، تىڭدارماندار مەن كورەرمەندەرگە اينالادى.
– «از ي يا»-نىڭ داۋى باستالعان كەزدەگى اتموسفەرانى ايتىپ بەرەسىز بە؟ نەگە شەتەلگە كەتپەدىڭىز؟ ديسيدەنت قالامگەر بوپ، نوبەل سىيلىعىن الۋعا مۇمكىندىك تۋار ما ەدى؟
– بۇل تۋرالى باسقالار دا، مەن دە تالاي ايتقانبىز. ماعان شەت ەلدەرگە ىرگە اۋدارۋ ءجونىندە تالاي مارتە ۇسىنىس بولعان. «از ي يا» قاتال سىنعا الىنعان جىلداردا دا، 1991 جىلعى مامىردا اقش-تا دا سونداي ۇسىنىستار بولدى. سول جىلى فيلادەلفيا قالاسىندا ايتەۋىر ءبىر جازۋشىلار كونفەرەنسياسى بولىپ، گورباچيەۆقا قارسى دايىندالىپ جاتقان توڭكەرىستەن جاپا شەگۋى مۇمكىن دەلىنگەن كەڭەستىك ءتورت جازۋشىعا اقش ۋنيۆەرسيتەتتەرى پروفەسسورلىق قىزمەت ۇسىندى. «لەكسيا وقۋدىڭ قاجەتى جوق. پروفەسسوردىڭ جالاقىسىن ال دا شىعارماڭدى جازا بەر» دەلىندى. ۇسىنىستى ەۆتۋشەنكو مەن كوروتيچ قابىلدادى. ۆوزنەسەنسكيي ەكەۋمىز ەلگە قايتتىق.
– جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىر جينالىسىندا ءسىز شۋحوۆتى ۇلى جازۋشى دەپسىز. ءبىراق ورىستار ول جازۋشىنى كوپ ايتپايدى. سول باعالاۋ قازاقى ولشەم بە؟ الدە شىن سولاي ما؟ نەگە كەيدە ادەيى باعالاماي، يا ارتىق باعالاپ جاتامىز؟
– يۆان پەتروۆيچ شۋحوۆ – ۇلكەن جازۋشى. قازاقستاندا جۇمىس ىستەگەن بارلىق ورىس جازۋشىلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ دارىندىسى. ورىس جازۋشىلارىنا كەلگەندە «ءۇلكەن» جانە اسىرەسە «ۇلى» دەگەن انىقتاۋىشتاردى ابايلاپ ايتۋ كەرەك. ورىس ادەبيەتى بۇكىل دۇنيە جۇزىندە ۇلى دەپ اتالادى، ويتكەنى وندا پۋشكين، تولستوي، دوستويەۆسكيي، شولوحوۆ سەكىلدى شىن مانىندەگى ۇلى ەسىمدەر بار. ال ولارمەن قاتار اتالاتىندار – ءىزباسارلار «ۇلكەندەر»، «كورنەكتىلەر»...
ءبىز ءوزىمىزدىڭ قازاق جازۋشىلارىنىڭ دارىنى مەن قارىمىن ايقىنداۋدا باسقاشا ولشەمدەردى پايدالانامىز. ءپىلدەردىڭ ىشىندە دە ۇلكەندەۋلەرى، ارعىماقتاردىڭ ىشىندە دە جۇيرىكتەۋلەرى بولادى. يۆان شۋحوۆتى مەن جاقسى كورەتىنمىن، ءبىراق ونى ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى دەپ اتاماعان بولارمىن. ءبىزدىڭ جازۋشىلار وداعىنان سىنشىلاردىڭ ىشىنەن بىرەۋ-مىرەۋ گازەتتەر مەن جۋرنالداردا شىعىپ جۇرگەن دارىنداردىڭ باعاسىن بەرەتىن كىمدەر بار ەكەنىن جولاي سۇراپ بىلەرمىن. انىقتاۋىشتىڭ دا قۇنسىزدانا باستاعانىنا ءبىرسىپىرا ۋاقىت بولىپ قالدى عوي. اۋەسقويلاردىڭ وزدەرى بىردى-ەكىلى باسءپاسوز بەتىن كورسە بولدى «كورنەكتى» بولىپ شىعا كەلەتىن، ال مىرزالىعى اسىپ كەتسە «ۇلىلار» قاتارىنا بارىپ تۇرا قالاتىن ءۇردىس قالىپتاستى. بايقايمىن، باسقا رەسپۋبليكالارداعى جاعداي دا وسىنداي سياقتى.
– «قىش كىتابىڭىزدى» وقىعاندا، ەكى ءداۋىردىڭ اراسىندا جۇرگەندەي بولدىم. بۇل ماتەريالدى قايدان الدىڭىز؟
– بايىرعى تاريحپەن اينالىسا ءجۇءرىپ، ب.ز. دەيىنگى Vءىى عاسىرداعى اسسيريالىق جىلنامادان كاسپيي ماڭىنان كەلگەن كوشپەلىلەر اسسيريانى جاۋلاپ الىپ، بۇل قاعاناتتى 28 جىل بيلەپ تۇردى دەيتىن دەرەكتى وقىدىم. اسسيريالىق جىلناماشىلاردىڭ جازۋىنشا، بۇل كوشپەلىلەر وزدەرىن ءىشعۇز دەپ اتاسا كەرەك. تاريحشى عالىمدار وسى وزىندىك اتالىم-ەتنونيمگە مۇمكىن بولعان ءتىلدەردىڭ بارىنەن سايكەستىك ىزدەپ، تابا الماپتى. ال مەنىڭ ەسىمە وعۋز ەپوستارىندا يچ-وعۋزداردىڭ («ىشكى وعۋزداردىڭ») تاش-وعۋزداردى («تىسقى وعۋزداردى») قالاي جەڭگەنى تۋرالى اڭىز بارى ساپ ەتە ءتۇستى.
ول كەزدە مەن كەيبىر تۇركى مادەنيەتتەرىندە «اۋىز تەسىگى بار بەت» دەپ ءتۇسىنءدىءرىلگەن. ا – uz پىشىك تاڭباسىنىڭ ماعىناسىن اشۋمەن اينالىسىپ جۇرگەنمىن. قىپشاق تىلدەرىندە auz – «اۋىز» دەيتىن اتاۋ پايدا بولدى. كۇردەلى تاڭبانىڭ جالپى اتاۋى ىشكى ناقتىلىققا اۋىستىرىلدى. قىپشاق تىلدەرىنەن بۇل اتاۋ وعۋز ءجانە قارلۇق تىلدەرىنە اۋىستى: اھuz، ءاھۇz – «اۋىز». (بۇل تىلدەردە اu ديفتونگى ءالى كۇنگە دەيىن ايتىلمايدى). التاي تىلدەءرىندە اu ديفتونگى وو نەمەسە اا بولىپ ءوزگەرەدى (ووZ، AAZ – «اۋىز»). بەرىرەكتە مەملەكەتتىك جاعىنان نەعۇرلىم دامىعان مادەنيەتتە و تاڭباسىن ەندى اھuz، وھuz اتاۋىمەن تايپالىق وداقتىڭ، ارتەكتى تايپالىق حالىقتىڭ تاڭباسى رەتىندە ابىزدار الدەقايدا كەڭ ماعىنادا ءتۇسىندىردى دە جالپى اتاۋ باسقا مانگە يە بولدى: وھuz – «حالىق»، «تايپالىق وداق». سونداي-اق، huz،uuz جانە باسقا دا نۇسقالارى پايدا بولدى. تاڭبا ەندى سونداي وداقتىڭ ەنتاڭباسىنا اينالدى. ءسويتىپ، ءاربىر تايپا ءوزىن جۋان ورتادان كورىپ، iz وگۋز، ءىش oگۋz، ىشكى uuz جانە ت.ب. دەپ اتايتىن بولدى.
وسىنداي وزىندىك اتالىمداردىڭ ءبىرى اسسيرياعا دەيىن جەتكەن.
ەكى عاسىردان كەيىن گەرودوت ءوزىنىڭ «تاريحىن» جازىپ، وعان اسسيريالىق جىلنامادان وسى وقيعانى قوستى. يشكۋزدى ول EKUءو دەيتىن گرەك ارىپتەرىمەن تاڭبالادى. لاتىننىڭ SKUTH دەگەنىنە سايكەس. ءبىراق ورتا عاسىرلاردا گرەك ءالىپبيىنىڭ ۆيزانتيالىق نۇسقاسىندا U ءارپى ۋ دەپ وقىلاتىن بولدى. سوندا لاتىنشا بۇل Skyth دەلىنەدى. ەۋروپادا اسسيرياعا شابۋىل جاساعان كوشپەلىلەردى تاريحشىلار سولاي دەپ اتادى. سودان تۇرىك تاريحشىلارى دا Skyt دەيتىن بولدى. ەجەلگى ورىس كىتاپقۇمارلارى گەروداتتىڭ EKUءو (Skyth) ەتنونيمىنىڭ ۆيزانتيالىق نۇسقاسىن وقىعاندا و-fheta ءارپىن ءو-fita ءارءپىمەن شاتاستىردى. ءسويتىپ، سكيت دەگەندى سكيف دەپ وقىدى.
سودان ورىستار بۇل ارىپتەردى اسقان توڭمويىندىقپەن شاتاستىرۋمەن بولدى. مەن مۇنى ورىس اتتارىنىڭ مارتادان – مارفا، تەودوردان – فەودور بولىپ ءوزگەرۋىنەن، Atensءتىڭ – افينى، Ethiopiانىڭ – ەفيوپيا بولۋىنان جانە باسقا دا كوپتەگەن مىسالداردان كورەمىن.
مەنىڭ ەتيمولوگيادان اشقان وسى جاڭالىقتارىم جەكەلەي دە، تۇتاستاي دا تاريحي شىندىققا جەتۋىمە كومەكتەستى. بۇل شىندىق بارشاعا كەرەك، ال قازاقستاندىقتار ءۇشىن اسىرەسە قاجەت، ويتكەنى، وعان ءبىز وزگە جۇرتتان گورى كوبىرەك دىلگەر بولىپ كەلدىك.
– كىتاپتى قاي كەزدەن باستاپ وقي باستادىڭىز؟ قالاي وقيسىز؟ اسقار سۇلەيمەنوۆ: «بلوكتاپ وقيمىن» دەيتىن. ۋمبەرتو ەكو اكەسىنەن كىتاپ وقۋدى ۇيرەنگەنىن ايتاتىن. كىتاپ دۇكەندەرى جابىلعانشا بوساعادا وتىرىپ اپ وقيتىن. ءسىز شە؟
– ءبىرىنشى، الدە ەكىنشى سىنىپتا ما ەكەن، مەن كىتاپ وقۋدان كۇزگى سىناققا قالدىم. ءمۇعالىمىم ماماما ەگەر جاز بويى قاتارعا قوسىلمايتىن بولسام، ەكىنءشى جىلعا قالاتىنىمدى ەسكەرتتى. مامام ماعان «لەنين تۋرالى اڭگىمەلەر» دەيتىن ايدىك كىتاپ ساتىپ اكەلدى. سودان مەن جاز بويى بالالارمەن ويناۋدى قويىپ، الگى كىتاپتى جاستانىپ جاتىپ وقىپ، باستان-اياق جاتتاپ الدىم. كىتاپ وقۋعا قۇنىققانىم سونشا، شكاپتاعى بارلىق شىعارمالاردى وقىپ شىقتىم. كەيىندەۋ مامامنىڭ ءوزى كورپەنىڭ استىنا تىعىپ، قول شاممەن وقىپ جاتقان كىتاپتارىمدى تارتىپ الاتىندى شىعاردى. ءۇشىنشى، ءتورتىنشى سىنىپتاردا ليەۆ تولستويدىڭ سوعىستان كەيىن باسىلعان شىعارمالار جيناعىنىڭ 12 تومىن تۇگەل وقىپ شىقتىم. ال جەتىنشىگە كەلگەندە «كاپيتالدى» دا قولعا الدىم.
بۇگىندە انالارى بالالارىنىڭ قولىنان باعدارلامالارى بار تەلەفوندارىن تارتىپ الاتىن بولعان. مەن سول تەلەفونداردىڭ ورنىنا كەيدە كىتاپتار بولسا عوي دەيمىن.
– «ناعىز قاھارمان قاتەلىكسىز بولمايدى» دەيتىن ۋمبەرتو ەكو. ءسىزدىڭ قاتەلىكتەرىڭىز بولدى ما؟ نەنى ءوز ءومىرىڭىزءدىڭ قاتەلىگى دەپ ەسەپتەيسىز؟
– شىندىققا جەتۋ جولىندا ءبىز اتا-بابالارىمىزدىڭ تاريحي ماقساتتارى مەن باعىتتارىن بۇرمالاعان بۇرىنعى پايعامبارلار مەن بيلەۋشىلەردىڭ قاتەلىكتەرىن جانە قىلمىستارىن تۇزەتۋمەن اينالىسامىز. ال مەنىڭ قاتەلىكتەرىم سولاردىڭ اداسۋلارىنىڭ جانىندا نەگە تۇرادى؟
ەگەر مەن ءوزىم اشقان جاڭالىقتارىمنىڭ بارلىعى تۋرالى تۇسىنىكتى ەتىپ ايتىپ بەرە الماسام، ال كەمشىلىكتى ۇلتتىق نەمەسە ودان دا زور اۋقىمداعى قاتەلىك دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. نەگە دەسەڭىز، ونداعان مىڭ جىلداردان بەرى تۇڭعىش اشىلعان، ادامزاتقا ايتىپ بەرۋىن قاجەت ەتەتىن نارسەلەر بولادى. ال ول بولسا، جالقاۋلانىپ، ەشتەڭە دەمەستەن قالادى نەمەسە وعان بەلگىلى ءبىر جايلار كەدەرگى جاسايدى.
«شىندىقتى جاسىرعان اقىلمان – ۇرى» دەيتىن ءسوزدى مەن بوزبالا كەزىمدە ايتىپپىن. ال ەندى اقىلماننىڭ سول شىندىقتى اشۋىنا كومەكتەسپەگەن قوعامدى قالاي اتايمىز؟
– قاي جانر سىزگە ەتەنە جاقىن؟
– بۇل ايتپاسا دا تۇسىنىكتى عوي دەيءمىن.
– «پوسلەدنەە سلوۆا اكىنا سمەتا» دەگەن ولەڭىڭىزدە ايەلىن الىپ قاشقان سمەتءتى ءازىرباي ءبىر اۋىز ولەڭى ءۇشىن ءجىبەرەدى. سوندا ماڭگىلىك داڭق تۋرالى ويلايدى. ءسىزدىڭ داڭق تۋرالى ويىڭىز قانداي؟ كەزىندە «ادامعا تابىن، جەر ەندى» شىققاندا اسپاننان ءسىزدىڭ ولەڭدەءرىڭىز جاۋعان دەيدى. بۇل داڭقتىڭ باستالعان كەزى ەدى. قاءزىر وسى اتاق، داڭق تۋرالى نە ويلايسىز؟
– ەگەر ادامنىڭ اتاق-داڭقى باستى ماقساتتارعا جەتۋگە كومەكتەسەتىن بولسا، ول – يگىلىك. ءبىراق كوپ رەتتە، اسىرەسە ءبىزءدىڭ قوعام سەكىلدى ورتادا ونىڭ زيانى باسىم، نەگە دەسەڭىز، ول كورەالماۋشىلاردى تۋعىزادى، ال ولار سەنى قالايدا كەمىتكىسى كەلىپ، ورتاق ىسكە كەسىرىن تيگىزەءدى.
– «يا وتپراۆيلسيا ۆ دالنيي پۋت،
يا زاپومنيل تاكوي زاكون:
ەسلي حوچەش — سچاستليۆىم بۋد،
تولكو پرەجدە ستان ستاريكوم»، –دەپ جىرلادىڭىز. قارتايدىڭىز. باقىتتىسىز با؟
– شۇكىر اللاعا، باقىتتىمىن دەيتىن سەزىم مەندە كوپ بولدى. تاعى دا بولار دەگەن ۇمىتتەمىن. ينشاللا!
سۇحباتتاسقان
باعاشار تۇرسىنباي ۇلى.
اۋدارعان بەكبولات ادەتوۆ.
