ايتا كەتەلىك، امەريكا قازاقستاننان اقش اسكەريلەرىنە كومەكتەسكەن اۋعانداردى ۋاقىتشا ورنالاستىرۋدى سۇراعان ەدى. اق ءۇي امەريكا اسكەرىن اۋعانستاننان شىعارعاننان كەيىن تاليبان امەريكاكالىق اسكەريلەرگە قول ۇشىن بەرگەن اۋعانداردى جازالايدى دەپ قاۋىپتەنەدى.
بۇل تۋرالى اق ۇيدەگى دەرەككوزدەرىنە سىلتەپ Bloomberg سايتى جازعان بولاتىن.
…
“اۋعاندار جايلى كەڭەستىك يدەولوگيا سانامىزعا ءسىڭىرىپ تاستاعان تەرىس تۇسىنىك بار. نەگىزىندە، بۇل ۇلت ءبىز ويلاعاننان الدەقايدا تالانتتى، باتىسشىل، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا بىزگە قاراعاندا ءبىر تابان جاقىن ەل”، – دەيدى تاريحشى ءنازيرا نۇرتازينا.
اۋعاندار؟ ولار NASA-دا جۇمىس ىستەيدى
عالىم وسى ورايدا اۋعان حالقىنا قاتىستى بىزگە بەيمالىم دەرەكتەردى العا تارتقان ەكەن.
“اۋعاندار عارىشقا بىزدەن بۇرىن (توقتار اۋباكىروۆ، رەد.) ۇشتى. اۋعانستاننىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى احاد موماند بىرنەشە ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەن، ءقازىر المانيادا تۇرادى. عىلىممەن اينالىسادى.
NASA قاتارىندا اۋعان جەرىنەن شىققان ونداعان عالىم تەر توگىپ ءجۇر. نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى اراسىندا دا اۋعان ۇلتىنىڭ وكىلدەر بار (ال قازاق اراسىنان مۇنداي مارتەبەگە يە بولعان ازىرگە ەشكىم شىعا قويعان جوق)، – دەيدى عالىم.
اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ دەڭگەيىندە اۋعاندار قازاقستاننان وق بويى وزىپ كەتكەن.
عالىم دەرەگىنشە، بۇل كورسەتكىش بويىنشا اۋعانستان الەم رەيتينگىندە 43ء-ىنشى ورىندا تۇر. ال ءبىزدىڭ ەل وسى تىزىمگە ەنگەن 100 ەلدىڭ ىشىندە 92ء-شى ورىندا عانا.
“اۋعانداردىڭ تاعدىرى اۋىر بولعانمان، قابىلەت-قارىمى جاعىنان ەشكىمنەن كەمدىگى جوق”، – دەيدى ساراپشى.
ورىستانعان قازاقستان، باتىستانعان اۋعانستان
قازاقستان الەم الدىندا ورىسشىل، رەسەيشىل ەل. ماسكەۋدىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيتىن ادال وداقتاس. اۋعانستان بىزگە قاراعاندا الدەقايدا باتىسشىل، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى ۇركە قارامايتىن وزىق ويلى ەل.
ءسوي دەگەن تاريحشى باتىستانعان اۋعانستان مەن ورىستانعان قازاقستان اراسىندا پاراللەل جۇرگىزگەن ەكەن.
“19-شى عاسىردا باتىس جيھانكەزدەرى ورتا ازياعا ساپار شەكتى. سول كەزدىڭ وزىندە ورىس يدەولوگياسىمەن ۋلانعان ورتا ازيا ءۇشىن باتىستان كەلگەن ساياحاتشىلار قۇبىجىق سەكىلدى كورىنەتىن. ولار بۇل ارادا ۇزاق ايالداعىسى كەلمەيتىن، سەبەبى وتارشىلدىق قامىتىن كيگەن ايماقتىڭ اتموسفەراسى وتە اۋىر ەدى. شەتەلدىكتەردى ءاي-شايعا قاراماي جازاعا تارتىپ، باسىن شاپقان كەزدەر دە بولعان.
ورتا ازيانى كەسىپ ءوتىپ، اۋعانستانعا جەتكەندە ەڭسەڭدى باسىپ تۇراتىن وتارشىلدىق ەزگىسى بىردەن سەيىلەتىن. ول تۇستا اۋعان ۇلتى ۇلىبريتانيا ىقپالىندا بولعان ەدى. ەركىن ءومىر ءسۇرىپ، ەۋروپالانعان ولار باتىستىڭ مۋزىكاسىن تىڭداپ، جايما-شۋاق ءومىر كەشىپ جاتتى. ءيا، اۋعانستاننىڭ وتكەن تاريحى وسىنداي ەدى”، – دەيدى تاريحشى.
…
ءنازيرا نۇرتازينا اۋعان ۇلتىنىڭ رۋحاني دۇنيەتانىمىنا دا ەگجەي-تەگجەيلى توقتالعان ەكەن. ايتۋىنشا، اۋعاننىڭ ءدىني يدەولوگتارى يسلام ءدىنىن رەفورمالاۋعا كوپ كۇش سالعان.
سونىڭ ءبىرى - سايد جامال ءال-اۋعاني
“ءال-اۋعاني؟ ول ەۋرويسلام، دجاديديزم كونسەپسياسىن قالىپتاستىرعان ءىرى قايراتكەر. بىرنەشە ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن، ءوز زامانىنىڭ زاڭعار تۇلعالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تاريحتا قالدى. پاريجدە ءومىر ءسۇردى. قازاق، تاتار، وزبەك ينتەلەكتۋالدارى ءال-اۋعانيدى ءبىراۋىزدان مويىندادى. ءتىپتى ۇلى ابايدىڭ ءوزى ءال-اۋعانيدىڭ ءبىلىمى مەن تانىمىنا تاڭعالىپ، ونى ۇستاز دەپ ۇلىقتاعان دەگەن دەرەكتەر كەزدەسەدى.
اۋعان ويشىلدارى يسلامدى زامانعا ساي جاڭعىرتۋدى كوزدەدى.
پاكىستاننىڭ رۋحاني كوسەمى، رەفورماتور مۇحاممەد ءلاحوريدىڭ ءبىر ەڭبەگىندە “اۋحانستان ورتا ازيانىڭ ميستيكالىق ورتالىعى، رۋحاني دىڭگەگى. اۋعانستان وركەندەسە ورتا ازيانىڭ دا باعى اشىلادى” دەۋى تەگىن ەمەس”، – دەيدى تاريحشى.
...
كەڭەستىك يدەولوگيا قازاقتىڭ تابيعاتىن بۇزعان. توڭىرەگىنە جاۋلىقپەن قاراپ، “ادام ادامعا قاسقىر” دەگەن تۇسىنىكتى ساناسىنا سىڭدىرگەن. ورىستان وزىق ۇلت جوق دەپ “تاربيەلەپ”، وزگەلەرىنە وشتىكپەن قاراۋدى ۇيرەتىپ تاستاعان.
ءسوي دەگەن ءنازيرا نۇرتازينا قىزىل يمپەريانىڭ تەپەرىشىنە توزبەي جەر اۋدارعان اتا-بابامىزدىڭ قيلى-قيلى تاعدىرىنا توقتالىپتى.
“سوۆەتتىڭ زەڭبىرەگى پەن پۋلەمەتىنەن باس ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولعان اتا-بابامىزدى اۋعان ۇلتى باۋىرىنا باسىپ، پاناسىنا العان ەدى. بوگدەسىمەي، بوتەنسىمەي ءبىر ءۇزىم نانىن ءۇزىپ بەرگەنىن قالايشا ۇمىتتىق؟! سول تۇستارى اۋعان مەن جۇڭگو بيلىگى شەكارانى تارس جاۋىپ تاستاپ، كەۋدەمىزدەن كەرى يتەرسە قايتەر ەدىك؟ ملن-عا جۋىق قازاق قىزىل قىرعىننىڭ قۇربانى بولار ەدى”، – دەيدى تاريحشى.
بەلوە سولنسە پۋستىني...
عالىم ەلىمىزدەگى قوس ءتىلدى اۋديتوريانى ورىسشىل، رەسەيشىل كوزقاراستان ارىلۋعا شاقىرىپ وتىر. نامازدى رەسەيگە قاراپ وقىعاندى دوعاراتىن كەز كەلدى دەگەن ۇستانىمدا.
كسەنوفوبيا، راسيزم - قازاقتىڭ تابيعاتىنا جات، كوممۋنيزم يدەولوگياسى ءبىر كەزدەگى تەكتى ۇلتتىڭ ساناسىنا كۇشتەپ، زورلاپ سىڭدىرگەن ءقاۋىپتى سيندروم.
ال اۋعانستان تانىم-تۇسىنىگى تۇرعىسىنان تەرىسكەيدەگى كورشىمىزگە قاراعاندا الدەقايدا ساۋاتتى، وركەنيەتتى ەل.
“امەريكامەن ارىپتەسكەن ەشبىر ەل جامان بولعان جوق. امەريكانىڭ قۇندىلىقتارىن قابىلداۋعا ءازىر مەملەكەت دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسەدى.
اۋعانستاننان كەلگەن ستۋدەنتتەرگە ساباق بەرەمىن. تاربيەلى، مادەنيەتتى، وي-ورەسى جوعارى جاستار. ءيا، ولار تەرەڭ ويدا جۇرەدى. كوزدەرىندە مۇڭ بار. تۋعان جەرىندەگى تراگەديانى توقتاتۋعا بار كۇشىن سارپ ەتۋگە ءازىر”، – دەيدى ول.
پۋتينگە كەرەگى نە؟
كەڭەستىك يدەولوگيا مەن بۇگىنگى پۋتين پروپاگانداسى ءۇشىن قازاقتاردىڭ اۋعانداردان، قىتايلاردان، ارابتاردان اۋاشا جۇرگەنى ءتيىمدى. ورىستىڭ اراسىندا كەڭ تاراعان ەۆرەيلەر، چۋكچالار، اۋعاندارعا قاتىستى انايى ازىلدەردىڭ استارىندا ماقساتتى تۇردەگى كەمسىتۋ، قور ساناۋ پيعىلى جاتىر.
“90 جىلدارعا دەيىن ورتالىق ارناداعى ديكتورلاردىڭ بارلىعى جيرەن شاشتى، كوك كوزدى قىز-جىگىتتەر ەدى. سوۆەت كينوسىنداعى جۇرەكجۇتقان باتىرلاردىڭ بارلىعى سلاۆيان ۇلتىنان بولدى.
ال مۇسىلماندى زورلىقشىل، قىلمىسكەر، قاراقشى رەتىندە كورسەتتى. ءبىر عانا “بەلوە سولنسە پۋستىني” فيلمىندەگى ابدۋللانىڭ وبرازىن الىڭىز. مۇنىڭ ءبارى پروپاگاندا!
70 جىلعا سوزىلعان اقپاراتتىق ۇگىت-ناسيحاتتىڭ كەسىرىنەن ءبىز توڭىرەگىمىزگە وشپەندىلىكپەن قارايتىن جاعدايعا جەتتىك. وزگە ءدىن مەن وركەنيەت وكىلدەرىن قابىلداعىمىز كەلمەيتىن مىنەز قالىپتاستى. ءبىز يدەولوگيا قۇربانىمىز”، – دەيدى تاريحشى.
ءسوزىنىڭ توق ەتەرىندە، ءنازيرا نۇرتازينا قازاقتىڭ تولەرانتتىعى وسىندايدا كورىنۋى كەرەكتىگىن ايتىپ، اتاجۇرتىندا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان اۋعانداردى كەۋدەدەن كەرى يتەرمەۋگە شاقىردى.
ازىرلەگەن، دۋمان بىقاي
