بۇگىنگى ۇرپاق تاربيەسى كىمنىڭ موينىندا؟ اتا-انا بالانى مەكتەپ پەن مۇعالىمگە جۇكتەپ قويدى ما؟ بالا ءۇشىن ناعىز ۇستاز كىم؟ «سۇراۋى بار» ارناسىنا سۇحبات بەرگەن «سەنىمەن بولاشاق» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، مەسەنات نۇركەن اسانوۆ  بۇل ماسەلەنىڭ استارىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ كوردى.

  

مەيىرىمدىلىكتى بويىنا سىڭىرگەن بالا كەشىرىمدى بولادى

– وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ قازىرگى قوعام ابايدىڭ «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا» دەگەن ولەڭىندەگىدەي بولىپ تۇر. ءبىز قانسوناردا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. قۇندىلىقتاردىڭ شاتاسقان زامانى. «قايسىسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىس» دەگەن سۇراققا اتا-انا دا، ءمۇعالىم دە، قوعام دا اڭ-تاڭ.

ءسىز ايتقان جاعدايدى مەن دە كوردىم، جۇرەك اۋىرتاتىن جايت. دەگەنمەن، ۇستاز قالاي دا مەيىرىمدى بولا ءبىلۋى كەرەك. ال بالا بۇل نارسەگە نەگە باردى، بۇل – اتا-انانىڭ قۇزىرىنداعى، جاۋاپكەرشىلىگىندەگى ماسەلە. ارينە، ەموسياعا بەرىلىپ، بالاعا قول كوتەرۋى ۇستازدىڭ ءوز مارتەبەسىنە ساي ارەكەت جاساماعانىن كورسەتەدى. بالانى جەكە شاقىرىپ الىپ، بولەك سويلەسۋى كەرەك ەدى. بۇل جەردە ۇستازدىڭ سول ساتتەگى ارەكەتىن قولدامايمىن.

جان-جانۋاردا «قۇتىرما» دەگەن اۋرۋ بار. ودان تەك ءولتىرىپ، كومىپ قانا قۇتىلاسىز. سەبەبى ۆيرۋس سياقتى قالعانىنا جۇعادى. وكىنىشكە قاراي، قوعامدا جاستار اراسىندا «قۇتىرما» اۋرۋى پايدا بولدى. ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ۆاكسينالاۋ كەرەك. ول ءۇشىن ءسىز بەن ءبىز، اتا-انا، ءمۇعالىم، مەملەكەت قولعا الماسا، وسىنداي ءار وقيعاعا بەيجاي قاراساق، ىندەت رەتىندە جايىلا بەرەدى. وعان  توقتاۋ بولا قويمايدى.

سوندىقتان ۆاكسينانىڭ ىشىندە اتا-بابامىزدىڭ، ۇلىلارىمىزدىڭ وسيەتى بولۋى كەرەك. بۇل وتباسى – وشاق قاسىنان تابىلادى. ەگەر بالا وتباسىندا مەيىرىم كورىپ وسپەسە، دۇرىس ەمەس. ءبىز وتباسىنداعى كيكىلجىڭدى، قوعامداعى قاتىگەزدىكتى كەشىرىم جانە مەيىرىمدىلىكپەن عانا جويا الامىز.

مەيىرىمدىلىكتى بويىنا سىڭىرگەن بالا كەشىرىمدى بولادى. بۇل جەردە ۇستاز دا، بالا دا مەيىرىم كورمەگەن بوپ تۇر.

 

ۇستاز مارتەبەسىن وسىرەتىن دە، وشىرەتىن دە – اتا-انا

– قازاقتا «جاقسى ايەل ەردىڭ باسىن تورگە سۇيرەيدى» دەگەن ماقال بار. سول سياقتى «جاقسى اتا-انا ۇستازدىڭ باسىن تورگە سۇيرەيدى» دەۋگە بولادى. ۇستازدىڭ مارتەبەسىن وسىرەتىن دە، وشىرەتىن دە – اتا-انا. مۇنى اكسيوما رەتىندە قابىلداۋ كەرەك. وكىنىشكە قاراي، مەكتەپكە اتا-انا «نە ءۇشىن»، «نەگە» دەگەن سۇراقپەن بارادى.

شىن مانىندە، «بالامىزعا، مەكتەپكە نە ىستەي الامىز» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋىمىز كەرەك. بالاعا ەسىكتەن كىرمەي جاتىپ «مەكتەپتە نە بولدى. ۇستازىڭ نە دەدى» دەگەن ارانداتۋشى سۇراق قويساق، «ماشا مەن ايۋدىڭ» كۇنىن كەشەمىز. ويتكەنى وسى مۋلتفيلمنەن ءنار العان بالا وتىرىك جىلاپ، وتىرىك كۇلە سالادى. ال بالا كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ءوسىپ كەتەدى. مۇنى اتا-انا دا بايقاماي قالادى. ۇستاز، قوعام، اتا-بابا قۇندىلىعى تۋرالى ۇيدە اڭگىمە بولماعان سوڭ ول بالاعا وكپەلەۋدىڭ قاجەتى جوق.

كەزىندە ءبىزدى دە ءمۇعالىم ۇراتىن، ۇرساتىن، زەكيتىن. ءبىراق اكە-شەشەمىز قاتەلىك جاساعان ءوزىمىزدى كىنالاپ، ەكپىنىمىزدى باساتىن. كەيدە اتا-انا بالا-شاعاسىنا اللادان دا اسا مەيىرىمدى بولىپ كەتەدى. سونىڭ زاردابىن قوعامنان، ورتادان، ۇستازدان، اينالاداعى دوستارىنان دا كورىپ كەلەمىز. اينالىپ كەلگەندە، بۇل ماسەلە داستارقان باسىنداعى شارۋا.

ءمۇعالىمدى دە اقتاپ جاتقام جوق. ءمۇعالىمنىڭ دە ءتۇر-تۇرى بار. ىندەت كەزىندە توي تويلاپ ءجۇرىپ، ونلاين ساباق بەرگەندەردى كوردىم. ۇستازدىق – جاۋاپكەرشىلىك قىزمەت. ول كۇلىمسىرەي الماسا، مەيىرىمدى بولماسا، وندا ديپلومىن قايتارىپ بەرە سالسىن. ال كەشەگى احمەتتىڭ ىزگىلىگىن بالالاردىڭ بويىنا سىڭىرەتىن ادام بولساڭىز، الدىمەن رۋحىڭىزدى تۇزەۋگە ءتيىسسىز. كەيبىر وقيعا ءبىلىمدى، رۋحتى ۇستاز ءۇشىن وتكىنشى جاڭبىر بولۋى كەرەك. وتكىنشى جاڭبىردىڭ ارتىنان كۇن شىعادى عوي. ءبىراق ءبىز سول جاڭبىردىڭ استىندا قالىپ كەتىپ جاتىرمىز.

ءبارى وتباسى – وشاق قاسىنداعى تاربيەگە كەلىپ تىرەلەدى.

جاپىراققا قۇرت تۇسسە، كوزگە كورىنەدى. وعان ءدارىسىن سەۋىپ، ەمدەۋدىڭ ارەكەتىن جاسايسىز. ال دەرت تامىرعا كەتسە، وتە قيىن. بۇل تۇقىمدى قايدان العانىڭىزعا بايلانىستى. اتا-انا بالانى بەرگەن مەكتەبىنە، ۇستازىنا، ورتاسىنا، دوستارىنا ءمان بەرىپ، زەردەلەمەسە بولمايدى.

اتا-انا تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن جۇمىس ىستەپ، تاپقان دۇنيەنى بالانىڭ ۇستىنەن توكسە دە، تامىرعا ەنىپ كەتكەن دەرتتى ۋاقىتىندا قاراماسا قانشا «ۆاكسينا» سالسا دا كەش.

ال بالا مەكتەپكە بارعان بويدا جاپىراعىنا تۇسكەن ۆيرۋستى بايقاساڭىز، ەمدەۋگە مۇمكىندىك بار. تامىرعا كىرگەن نارسە قيىلادى. باقشا يەسىنىڭ مىندەتى – الماعا قۇرت تۇسىرمەۋ. ونىڭ تەحنولوگياسى كوپ. كۇنىنە ون بەس، جيىرما مينۋت  بالامەن سويلەسىپ، دارىپتەسەڭىز، قۇرت تۇسىرمەيسىز.

انادان – قاسيەت، اكەدەن – وسيەت. سوندىقتان رۋح كوتەرىلمەي، ەشتەڭە بولمايدى. سەزىمدى قيالعا ەمەس، قيالدى ارمانعا، ارماندى امالعا اينالدىرۋىمىز كەرەك. ءار اتا-انا بالاسىن تۇلعا رەتىندە قالىپتاستىرۋعا امال جاساۋى قاجەت. امال – داستارقان باسىندا وسەك ەمەس، وسيەتكە تولى «ۆاكسينا» بولعانى دۇرىس.

بالانى «اۋتسورسينگكە» بەرىپ قويدىق

– قازاق – وتە تولەرانتتى حالىق. وسىنشاما ۇلتتى باۋىرىنا باسىپ، ءبىر-بىرىنىڭ شەكەسىنەن شەرتپەي، بەيبىت زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. بۇل – ءبىر. ەكىنشى – «قازاقپىن» دەپ كەۋدەنى ۇرا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ءوزىمىزدى وركەنيەتكە جەتەلەۋىمىز كەرەك. اقش «مارستان قاشان ءۇي سالامىز؟» دەپ جاتقاندا ءبىز ءالى اتتىڭ ۇستىندە كوكپار شاۋىپ ءجۇرمىز. نەمەسە ۇساق-تۇيەك ماسەلەنى ءسوز ەتىپ، جەڭە الماي كەلەمىز. ەگەر جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزىلسە، بۇدان باياعىدا ءوتىپ كەتكەن بولار ەدىك. بۇل جەردە اتا-انانىڭ ىشكى دۇنيەسىن سىرتقا شىعارمايىنشا، «ول نە قاجەت ەتىپ وتىر»، «قوعامدا نەگە وسىنداي كيكىلجىڭ كوپ» دەگەن ساۋالعا مەملەكەتتىك ورگاندار، ۇيىمدار باس قاتىرۋى كەرەك.

قۇمىراعا گۇل ەكسەڭىز، ءۇيدىڭ ءسانىن كەلتىرەدى، حوش ءيىسى كوڭىلدى كوتەرەدى. قاراماساڭ، ول دا ولەدى. تروپيكالىق ەلدە قىسى-جازى گۇلدەنىپ تۇرادى. ءبىزدىڭ قازىرگى ىس-ارەكەتىمىز قۇمىراعا وتىرعىزعان گۇل سەكىلدى. ۇرپاق، ەل، جەر دەگەندە قىسى-جازى ءوسىپ تۇراتىن تروپيكالىق گۇلدەردى ەگۋىمىز كەرەك. بۇل قوعامنىڭ، تابيعاتتىڭ جاڭبىرىمەن ءوسىپ تۇرادى.

بار نارسەنى ماتەرياعا تىرەپ قويدىق. ۇكىمەتكە ءىلىپ قويدىق، بالانى «اۋتسورسينگكە» بەرىپ قويدىق. بۇل جەردە «اۋتسورسينگ» دەپ بالاباقشا مەن مەكتەپتەگى ۇستازداردى ايتىپ وتىرمىز. وكىنىشكە قاراي، اتا-انا بۇكىل جاۋاپكەرشىلىكتى مەكتەپتەگى مۇعالىمگە ارتىپ قويادى.

قازاقتىڭ قۇندىلىقتارىنا قازاقتىڭ ءوزى سەنىپ، ءسۇيۋ كەرەك. ونى جاريا قىلۋدىڭ قاجەتى جوق، تەك ىس-ارەكەتىڭمەن، بولمىسىڭمەن وزگە ۇلت اراسىندا ايتساڭىز، ەشكىم اقىماق ەمەس. سىزگە قاراپ بوي تۇزەيدى، سىيلايدى. ال ءسىز «نەگە قازاقشا سويلەمەيسىڭ؟» دەسەڭىز، دۇرىس ەمەس. سىندى جونىمەن ايت. «سىن كوتەرمەي حاكىم بولماس، شىن كوگەرمەي حالقىڭا جاقىن بولماس» دەگەن جاقسى ءسوزىم بار. سىندى باسقادان ەمەس، وزىڭنەن ىزدە! تالاي ازاماتتار سىرتتا ءتىلدىڭ، جەردىڭ، ەلدىڭ اڭگىمەسىن ايتادى، ال ارالاسىپ، وتباسىنا بارساڭ، شۇلدىرلەسىپ وتىرادى.

«تەكسىز بولىپ شۋ كوتەرگەنشە، تەكتى بولىپ تۋ كوتەر» دەر ەدىم. مىنا قاراڭعى قوعام ءۇشىن ءىسىڭدى ىستە. ءبىز وزىمىزگە ءادىل بولعاندا ءتىل، ءدىن، رۋح ماسەلەسى دە شەشىلەدى. وزىنە ءادىل بولماعان ادام ورتاسىندا تۋرالىعىن ايتا المايدى.

از دا بولسا، وزىمە ادىلەتتىلىگىم بار، از دا بولسا قوعامعا پايدام ءتيسىنشى دەپ 61 ادامنان تۇراتىن، 18 فيليالى بار قوعامدىق بىرلەستىكتى قارجىلاندىرىپ، ءۇنىمدى قاتايتايىن دەدىم. ءادىل بولعان ادام تۋرالىعىن ايتادى. تۋرالىق پەن ادىلدىكتى ايتقان ادام عانا تالاپ ەتەدى.

قانسونارداعى بۇركىتشى ءالسىز بولىپ تۇر

– قانسونارداعى قوعامدا ءبىز بۇركىتشىنى دايىنداۋىمىز كەرەك. بۇركىتشى – اتا-انا. تاۋدان تاسقا سەكىرگەن تۇلكىنى اۋلاۋ كەرەك. تۇلكى – قوعامدى اينالىپ ءجۇر. بۇل نەبىر اعىمدار، يدەولوگيا. بۇركىتشى ءالسىز بولىپ تۇر. ونى دايىنداۋ – ءسىز بەن ءبىزدىڭ، قوعام مەن مەملەكەتتىڭ قۇزىرىنداعى دۇنيە. قازاقتىڭ قۇندىلىعىنا، وتباسىنىڭ جانە اتا-انانىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە قايشى نارسە ىستەسەك، قوي مەن دوڭىزدى شاتاستىرعان بولامىز. ەكەۋىن شاتاستىرۋدىڭ قاجەتى جوق. قازاققا، قوعامعا عاسىرلار بويى ايتىلىپ كەلگەن نارسە كوپ. سونى جۇرەكپەن وقىپ، كوڭىلگە توقي الساڭىز، اداسپايسىز. ءبىز جۇرەكپەن ەمەس، كوزبەن وقيمىز.

بىردە ءماشھۇر ءجۇسىپ بابامىز تۋعان-تۋىستىڭ ۇيىندە ارقانىڭ قىسىن ءسوز ەتكەندە «نەگە بىزدە مال قىرىلا بەرەدى؟» دەيدى. سوندا جانىنداعىلار «قۇدايدىڭ ءىسى عوي» دەپتى. «جامان قۇدايشىل كەلەدى». سول سارى ايازدا تورعاي دا ۇشىپ ءجۇردى، ولگەن جوق. قويان دا ىرشىپ ءجۇردى، ولگەن جوق. نەگە ءبىزدىڭ مال قىرىلادى؟» دەگەن ەكەن.

سول سياقتى بار نارسەنى جۇيەلى ىستەسەك، سۋيسيد  نەگە توقتامايدى؟ دەمەك، ماسەلە وزىمىزدە. نەگە جەتىم-جەسىر كوپ؟ تاستاندى ءسابي سانى نەگە ازايماي تۇر؟ كوكەك-انالار نەگە كوپ؟ مۇنى قۇدايدىڭ ءىسى، ءومىردىڭ زاڭدىلىعى دەي المايسىز. كورشى ەلگە قاراساڭىز، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل. ويتكەنى جۇيەلى تۇردە بالالارىنا ۆاكسيناسىن بەرىپ، ءارامشوبىن جۇلىپ جاتىر.

ومىرگە كەلگەن بالا – توپىراق. وعان قانشا قۇنار بەرسەڭ سونشالىقتى وسەدى.

اعاش ۇستاسىنىڭ كىم بولۋى ماڭىزدى ەمەس. ونىڭ ىستەگەن دومبىراسىن اعاشىنىڭ ساپاسىنا، داۋىسىنىڭ جاقسى شىعۋىنا قاراپ باعالايمىز. ءبىراق ۇستا ونى قانداي قۇرالمەن ىستەدى، وندا شارۋامىز جوق. سول سەكىلدى اتا-انا، مەملەكەت، قوعام، ءمۇعالىم – اعاش ۇستاسى. دومبىرانىڭ اۋەنى قايدا كەتىپ جاتىر، مىنە، سوعان قاراۋىمىز كەرەك. وكىنىشكە قاراي، قۇلاعى بۇرالىپ، باسقاشا شىڭعىرعان داۋىس شىعۋدا. سودان كەيىن دە سۋيسيد دەرەگى كوبەيىپ كەتتى.

سونىڭ ورنىنا كۇمبىرلەگەن داۋىس اۋەلەپ، ءار قازاقتىڭ جۇرەگىنە جەتسە، بۇل – اتا-انانىڭ دا، ءبىزدىڭ دە جەمىسىمىز. ءبىز وزەگىمىزگە ورالمايىنشا، بۇل نارسە توقتامايدى. وزەگىمىز – ۆاكسينانىڭ ىشىنە اتا-بابانىڭ ۇلاعاتتى، ناسيحاتتى سوزدەرىن ءسىڭىرىپ، ۇرپاققا دوزاسىنا ساي بەرۋ.

ماسەلە – ناتيجەگە ەمەس، ماقساتقا جۇمىس ىستەۋ. ءبىزدىڭ ماقسات – بولاشاق ۇرپاقتى كەلەڭسىز وقيعادان اراشالاپ الۋ. ءبىز بۇگىن ىستەگەن نارسەدەن قۇمىراعا وتىرعىزىلعان گۇل سياقتى ناتيجە كۇتەمىز.

ماقساتقا قاراي جۇرسەك، ناتيجەنىڭ ءوزى كەلەدى. سوندىقتان ماقساتقا ساي جۇيەلى جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك. ۆاكسينانى بالاعا رەتىمەن، جونىمەن بەرسەك، بالا دا سولاي قالىپتاسادى.

 قازاقتى قۇرتاتىن – كورەالماۋشىلىق

– قاريا اشارشىلىق كەزىندە ولەر الدىندا بالاسىمەن سويلەسىپتى. «بالام، اشارشىلىقتا اشتىقپەن ءولىپ بارامىز. ال توقشىلىقتا اشارشىلىقپەن ولەتىن كۇن كەلەدى» دەپتى. ءبىز وسىنى كورىپ جاتىرمىز. ادامنىڭ قالاۋىندا شەك جوق. «كەدەي – باي، باي قۇداي بولسام» دەيدى. اتا-بابامىز كوشىپ-قونىپ ءجۇرىپ، بىزگە وسىنشاما مۇرا قالدىرسا، ال وتىرىقشى بولعان قازاق جاڭا تەحنولوگيانىڭ ارقاسىندا كوپ نارسە ىستەۋىمىز كەرەك. جۇرەكتى جىبىتەتىن – قاناعاتشىلدىق، قاتىراتىن – كورەالماۋشىلىق. كۇنشىلدىك، باقتالاستىق تۇبىمىزگە جەتەدى. ءبىز بىرەۋ ءۇشىن قۋانا ءبىلۋىمىز قاجەت. اتا-بابامىز اشارشىلىقتان دا امان قالىپ، قازاقتىڭ تۋىن وسى كۇنگە اكەلگەن بولسا، بىزگە نە جورىق؟ ەرتەڭىن ويلاماعان، جوسپارلاماعان ەردەن، ءتىپتى ەلدەن دە ەشتەڭە شىقپايدى. وزىڭە، بالاڭا نە دەيسىڭ، ماسەلە – سوندا.

ازىرلەگەن اياۋلىم شايماردان