«فيننەگاننىڭ ازاسى» رومانىندا فورما – ونىڭ مازمۇنى، ال مازمۇنى – ونىڭ فورماسى. كەيبىرەۋلەرى مۇنىڭ تازا اعىلشىن تىلىندە جازىلماعانى تۋراسىندا شاعىمدانىپ ءجۇر. شىندىعىندا، بۇل مۇلدەم جازىلماعان دۇنيە. مۇنى وقىپ كەرەگى جوق، مۇنى تەك قانا وقۋ كەرەك جانە بۇنى كورۋ كەرەك، ءارى تىڭداۋ كەرەك.
ونىڭ پروزاسى الدەنە تۋرالى ەمەس، سول «الدەنەنىڭ» ءوزى تۋرالى. سەزىمدەر ماۋجىراعاندا، سوزدەر دە كوزدەرىن تارس جۇمادى. ال سەزىمدەر تەڭسەلىپ ۆالس بيلەسە، سوزدەر دە قوسىلىپ شىر كوبەلەك اينالادى. مۇنداعى ابزاستى اياقتاۋشى شوننىڭ ءپاستورالى*:
«ۇشقىنداعان ماحاببات سەزىمىنە شىم-شىم باتا ءتۇسۋ ءۇشىن شامپان تولى بوكالدىڭ ءبۇيىرىن سىعىمداي تۇسەمىن. البىرتتىقتىڭ اپپاق قار سەكىلدى مەنىڭ سەزىمىمە جابىسقان جۇمباققا تولى ەلىكتىرگىش قاسيەتى بۋلىققان سانامنىڭ مارجاندارىن تۇيرەي تۇسەدى. سىزبەن بىرگە مەن دە، قۇشاق جەتپەس بايعۇس تا ءالسىز بوكسەممەن انت ەتەمىن: سىزگە ءارقاشان ادال بولاتىنىمدى دالەلدەيمىن، تىك ىشەگىم ءشىرىپ تۇسكەنشە مەن سەنى ءسۇيىپ وتەم! دولۋ».
سوزدەردىڭ ءوزى قىسىمنىڭ استىندا. ولار وينايدى جانە كوبىكتەنەدى. فورمادان تىس بيىككە ۇمتىلعان، سول فورمانىڭ ءوزى بولاتىن سەزىمدەردى قاقپانعا اكەلىپ تۇسىرگەن ەستەتيكالىق قىراعىلىقتى قالاي انىقتاۋعا بولادى.
بۇل جونىندە تۇتاس ايقىن ءبىر نارسە ايتار بولساق: «فيننەگاننىڭ ازاسىنداعى» سۇلۋلىق تەك قانا كەڭىستىكتىڭ ولشەمى بولا المايدى. ونى ۇعىنۋ كوز بەن قۇلاقتىڭ تەپە-تەڭدىك ولشەمىنە تاۋەلدى. «ازا تۇتۋداعى» ۋاقىت پەن كەڭىستىك ءبىرتۇتاس قابىلدانادى. دجويس ءتىلدى قاراپايىم قالپىنا الىپ كەلدى. بۇل جوققا سانالاتىن، باعزىدان كۇردەلى اعىلشىن تىلىنەن الدەقايدا ماڭىزدىراق بولاتىن. اعىلشىن ءتىلى وتە ابستراكتىلى... ارينە، بۇل دەگەنىمىز دجويس ءسوزدىڭ جاي عانا تۇراقتانعان سيمۆول ەكەنىن العاش تۇسىنگەن جازۋشى دەگەنىمىز ەمەس. شەكسپير بەينەلەپ ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قويۋ، جىلتىر سوزدەردى تاپقان. مىسالى:
«ساعان اقىماقتاۋ قالىڭ ارام ءشوپ بولۋ كەرەك،
تامىرىنان ءشىرىپ تۇسكەن جازعى كۇنگى ايلاقتا».
«ۇلكەن ۇمىتتەر» رومانىندا ديككەنستىڭ سۋرەتتەۋىندە تەمزا وزەنىنىڭ باياۋ اعىسىن كورەسىڭ. شىعارمانىڭ تولىق مازمۇنىندا، ءتىلدىڭ تۇنىقتىعىندا، تۇسىندە، قيمىلىندا ىقشامدىلىعى جوق مۇنداي جازۋشىنىڭ ءتاسىلى، بىرەۋگە شاتىسقان ءارى تۇڭعيىق بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. بۇل جەردە سوزدەر توپوگرافيالىق بوياۋمەن جازىلماعان سياقتى، ولار – ءتىرى. سوزدەر، قاعازعا وزدەرى جول تابادى، قاناتتانادى، لاۋلايدى، كۇل بولىپ ۇشىپ كەتەدى.
ىشكى قۋاتتىڭ شاشىراڭقىلىعى مەن ءتىل «بۇرىستىعى»، تۋرا ماعىناسىندا ايتقاندا، فورمانىڭ ءوزىن جالاڭ كۇيىندە كورسەتەدى... ىلعي دا، بىتپەيتىن ءسوزدىڭ اۋىزشا تارالۋى مەن دامۋلارى بولىپ جاتادى، سيكل سيكلدى الماستىرادى. جامباتيستو ۆيكو مەكتەبىنىڭ شەبەرلىك شىڭىنا جەتۋ ءۇشىن ايتىلىپ وتىرعان دالەلدەر قاراپايىمدىلىققا، لاكونيزمگە ءارى وسى ەلەمەنتتەردىڭ ءبىر دەنەدە توپتاسۋىنا اكەلەدى... ەگەر، اعىلشىن ءتىلى ءالى كۇنگە دەيىن ءوز قاجەتتىلىگىنە بولا ورتا عاسىرلىق لاتىن تىلىنە ۇقساماعانىندا، وندا قازىرگى اعىلشىن ءتىلىنىڭ باسقا ەۋروپالىق تىلدەرگە قاتىسى، ءدال ورتا عاسىرلىق لاتىن ءتىلىنىڭ يتاليان ديالەكتىسىنە قاتىسىنداي بولاتىنىنا ەشكىم داۋ ايتا قويماس. دانتە كوشە ءتىلىن جەرگىلىكتى ۋرا-پاتريوتيزم ءۇشىن نەمەسە توسكاندىق سويلەۋ ديالەكتىسىنىڭ ابىرويىن كوتەرۋ ءۇشىن پايدالانعان جوق...
دانتە ديالەكتىلەردىڭ كارروزياسىنىڭ كەسىرىنەن، ولاردىڭ ناقتى بىرەۋىن تاڭداپ الۋ مۇمكىن ەمەس دەگەن شەشىمگە كەلەدى، ال كوشە تىلىندە جازاتىن جازۋشى ءار ديالەكتىنىڭ ەڭ تازا ەلەمەنتتەرىن الا وتىرىپ، ولاردى، ەڭ بولماعاندا، پروۆينسيالدىق قارابايىرلىقتان ادا سينتەتيكالىق تىلگە بىرىكتىرەدى. دانتە دە ءدال وسىلاي جاسايدى. ونىڭ ءتىلىن نە فلورەنسيالىق، نە نەوپوليتاندىق دەپ كەسىپ ايتا المايسىز. ول يتاليا ديالەكتىلەرىنىڭ ىشىنەن ەڭ ۇزدىگىن عانا مەڭگەرگەن ءمىنسىز يتالياندىقتىڭ تىلىندە جازعان، ءبىراق ءمىنسىز يتاليان ءتىلىنىڭ بولماعانى سەكىلدى ، ءمىنسىز يتالياندىق تا بولماعان... دانتە مەن دجويستىڭ تىلگە كەلۋدەگى ۇقساستىقتارىن مويىندامايتىندار، دانتەنىڭ كوشە تىلىندە جازعاندىعىن ايتىپ اۋرە. ال شىندىعىندا، «فيننەگاننىڭ ازاسى» كىتابىنىڭ جازىلۋ تىلىندە ەشكىم ەشقاشان سويلەمەگەن... لاتىن ەستەتيكاسىنىڭ جاڭاشىلدىققا دەگەن توزىمسىزدىگىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، دانتە وقىرمانىنىڭ لاتىن ءتىلىن بىلگەندىگىن ءارى «قۇدىرەتتى كومەديانى» وسى ءىلىمىنىڭ تۇرعىسىنان كورىپ، ءبىلىپ قابىلداعاندىعىن ەستەن شىعارماعان ابزال...
جانە سوڭىرا تازالاۋىشتار (چيستيليششە) جايلى. دانتەنىڭ تازالاۋىشى كونۋس ءتارىزدى، شىڭعا ۇمتىلعان كەيىپتە. دجويستىكى، تيسىنشە، سفەرالىق: وندا سامعاۋ مەن اسۋلارعا ۇمتىلۋ سەزىلمەيدى. بىرىنشىسىندە – ورلەۋ: شىنايى «تازالاۋىشقا دەيىن» ءمىنسىز جەر جانناتىنا دەگەن ۇمتىلىس بار. ەكىنشىسىندە، ەشقانداي دامۋ مەن مىنسىزدىككە دەگەن قۇلشىنىس جوق. دانتەدە ىلگەرىلەۋدەگى قاتاڭ قوزعالىسپەن، قاتاڭدىعى ودان كەم تۇسپەيتىن اقىرىنداعى جەتىستىك بار. دجويستا ونىڭ ورنىن ءدۇمپۋلى قوزعالىستار، بولماسا ارتقا شەگىنۋ مەن اقىرىنا ۇقسايتىن مارە الماستىرعان. «قۇدىرەتتى كومەديادا» قوزعالىس نىسانالى، العا قادام باسۋ شىنىمەن دە العا جىلجۋدى بىلدىرەدى. «فيننەگاننىڭ ازاسىندا» قوزعالىس باعدارسىز نەمەسە ءار تۇسقا باعىتتالعان، سول سەبەپتى العا قادام باسۋ، شىندىعىندا، ارتقا قادام باسۋدى بىلدىرەدى. دانتەنىڭ جەردەگى جانناتى – بۇل ناعىز جۇماققا بارار جولداعى كەزەڭ؛ دجويستىڭ جەردەگى جانناتى – بۇل ساۋداگەرلەردىڭ تەڭىز جاعالاۋىنا بارار جولىنداعى ءبىر كەزەڭ. كۇنا – كونۋستىڭ شىڭىنا جەتەر جولداعى كەدەرگى، سونىمەن بىرگە سفەرا اينالاسىنداعى قوزعالىستىڭ شارتى بولىپ تۇر. وسى ساتتە «دجويس تۋىندىسىنىڭ تازالاۋىشقا قانشالىق قاتىسى بار؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. جاۋابى: ءابسوليۋتتىڭ ءابسوليۋتتى جوقتىعى. توزاق – ەستەن تاندىرار «تازالانعىشتىق» پەن شارتتى تۇردەگى جانسىزدىق.
تازالاۋىش – قوزعالىس پەن قۋاتتىڭ ناق ءوزى، وسى ەكى كۇشتىڭ بىرىگۋى ناتيجەسىندە ومىرگە كەلگەن. تازالاۋىشتاعى جۇمىس دامىلسىز ءجۇرىپ جاتىر، ياعني، ادامزات بالاسى تاپ بولعان شەڭبەر بارعان سايىن تارىلۋدا جانە بۇل تارىلۋدىڭ بولاشاعى، اتالمىش ەكى ەلەمەنتتىڭ بىرەۋى ۇستەم شىعۋىنا تىكەلەي بايلانىستى. ەشقانداي قارسىلاسۋ، ەشقانداي جارىلىس جوق: مۇنداي سيپات تەك جۇماق پەن توزاققا عانا ءتان نەمەسە ول الەمدە جارىلىسقا دەگەن مۇقتاجدىق جوق. ال جەردە تازالاۋىش بار. ادام بالاسىنىڭ تابيعاتىن كەرەعارلىققا تولتىرىپ جىبەرگەن جاقسىلىق پەن زۇلىمدىق، بۇلىكشىلىك رۋحىمەن كەزەكپە-كەزەك تازالانۋى كەرەك. بىر-بىرىنە اجىراماستاي بولىپ بايلانعان جاقسىلىق پەن زۇلىمدىق قارسىلاسۋىنىڭ سوڭى – جارىلىس؛ جارىلىستىڭ سوڭىن الا تاعى دا قارسىلاسۋ؛ ودان كەيىن جارىلىس... وسىلاي اياقسىز كەتە بەرەدى. ودان بولەك ەشتەڭە ەمەس: نە ماراپاتتامايدى، نە جازالامايدى، تەك مىسىققا ءوز قۇيرىعىن اڭدىتىپ قوياتىن جاڭا ايلالار ومىرگە كەلەدى.
*پاستورال (مالشىلار ومىرىندەگى تابيعات ساندىلىكتەرىن سۋرەتتەيتىن ادەبي شىعارما – اۋد.)
اۋدارعان تىلەك ىرىسبەك،
«سولاقايلار» ادەبي كلۋبى
