بايىرعى تۇسىنىك بويىنشا، زيالى قاۋىمنىڭ قىزمەتى ءارقيلى، ولارعا ارتىلار مىندەت تە ءتۇرلى الەۋمەتتىك جاعدايلارعا بايلانىستى وزگەرىپ وتىرعانىن باعامدايمىز. الەۋمەتتىك توپ رەتىندە زيالى قاۋىمنىڭ بۇگىنگى ىشكى قۇرىلىمى مەن بەلگىلەرى تولىق انىقتالىپ ءبىتتى دەپ كەسىپ ايتۋعا كەلمەيدى. تىپتەن، زيالى قاۋىمنىڭ قانداي دا ءبىر الەۋمەتتىك توپقا جاتار-جاتپايتىنىنىڭ ءوزى داۋلى ماسەلەگە اينالىپ تۇر. جالپى، ءبىز بىلگەن دەرەكتە زيالى قاۋىمنىڭ نەگىزگى ءتورت ولشەمىن تايعا تاڭبا باسقانداي انىقتاپ كورسەتەدى: 1. بىلىمدىلىك، 2. ۇيات، 3. كىشىپەيىلدىلىك، 4. حالىقتى ءسۇيۋ. ال ءبىزدىڭ بۇگىنگى قوعام زيالى قاۋىمعا قانداي ولشەممەن قارايدى؟ «جەلقازىق» ايدارىمىزدىڭ بۇگىنگى تاقىرىبى وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەيدى.
نۇرلان كەنجەاحمەت،
تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى،
گەرمانياداعى بونن ۋنيۆەرسيتەتى
شىعىستانۋ جانە ازيا ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى
ءسىزدىڭ زيالىلىق دەگەن تەرمينىڭىزدى اعىلشىنشا «ينتەلليگەنسيا» دەپ ءتۇسىنىپ وتىرمىن. نەمەسە قازاقى تىلمەن ايتقاندا، «بىلىمدىلەر قاۋىمى». قازىرگى تۇستا زيالىلىقتىڭ ولشەمىن بۇرىنعى ولشەممەن بەكىتۋگە بولمايدى.
مۇنى «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» دەپ تۇسىنگەن ءجون شىعار.
ارينە، زيالىلىق «بىلىمدىلىك، ۇيات، كىشىپەيىلدىلىك جانە حالىقتى ءسۇيۋ» ۇعىمىن قامتيدى. مەنىڭشە، ءوز حالقىڭنىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، ءتىلىن، سالت-ساناسىن، ۇستانىمىن، ار-نامىسىن جەتە يگەرۋ – زيالىلىقتىڭ ەڭ باستى ولشەمى. ارينە، مەملەكەتىمىز اتالعان تۇستاردى حالىقتىڭ ساناسىنا سىڭىرۋگە كوپ كۇش جۇمساپ وتىر. ناتيجەسى قالاي؟ مەملەكەت كۇش سالعانىمەن، جەكە ادام ونى سانالى تۇردە جۇزەگە اسىرماسا، ەڭبەگىڭ قۇمعا قۇيعان سۋمەن تەڭ بولادى. قازاقتا «الدىڭا اس قويدىم، ەكى قولىڭدى بوس قويدىم» دەگەن ءسوز بار، ياعني بارلىق جاعدايدى جاسادىم دەگەن ءسوز.
شىڭعىس حان بۇكىل كارى قۇرىلىقتى باعىندىردى، مۇنى ونىڭ جەكە ەڭبەگى دەپ باعالاماۋ كەرەك، ءارىسىن ايتساق، مۇندا كوشپەندىلەردىڭ نەشە مىڭ جىلدىق سوعىس ونەرى مەن يدەولوگياسى جاتىر. شىڭعىس حاندى قازاق قىپ جاساۋ، ونىڭ جەتىستىكتەرىن جالعىز ءبىر ۇلتقا تەلۋ – تاريحي بىلىمسىزدىك! حح عاسىر باسىنا دەيىن قازاقتا «تورەسىز ەل بولماس، توبەسىز جەر بولماس» دەگەن زاڭ ءوز كۇشىن جويمادى. مۇقان يساحان دەگەن ءدىنتانۋشى جاس عالىم بار، سول جىگىت شىڭعىس حان ياساسىنىڭ (قازاقشا ءجون-جوسىق) يسلام شاريعاتىنا ىقپالىن زەرتتەپ ءجۇر، ياعني شىڭعىس حان ياسالارى يسلام شاريعاتىنان ەنگەن دەگەندى ايتادى.
مەنىڭ شىڭعىس حاندى مىسال ەتۋىم، ءوز ۇلتىڭنىڭ تاريحىن ءبىلۋ ءۇشىن كوشپەندىلەردىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنا جەتىك بولۋىمىز كەرەك دەگەندىك، سوندا شىڭعىس حاننىڭ تەگى كىم دەپ بوسقا ساندالمايمىز.
تونىقۇق (تونىكوك ەمەس) قىتايدىڭ سول تۇستاعى استاناسى چاڭ-اندا (قازىرگى سي-ان) ءبىلىم العان، تاريحي دەرەكتەمەلەردە حاتتالعان تۇركىلەر تاريحىنداعى تۇڭعىش قىتايتانۋشى. جۇڭگو دەرەكتەمەلەرىندە وعان ەكى ءتۇرلى مىنەزدەمە بەرگەن: اسقان دانا جانە اككى، قۋ. ول تۇركىلەر ءۇشىن اسقان دانا بولدى، جاۋى ءۇشىن اككى، قۋ ەدى. ول تۇركىلەر وركەنيەتىن وركەندەتۋ ءۇشىن كوك تۇركىلەرگە مەملەكەتتىك يدەولوگيا، دالا زاڭىن جاساپ كەتتى. جۇڭگو دەرەكتەمەلەرىندە تۇركەش قاعانىنىڭ تۋعان ءىنىسى اعاسىنا وكپەلەپ، تونىقۇققا قاشىپ بارادى جانە تۇرىك ساربازدارىن ەرتىپ تۇركەش قاعاناتىنا شابۋىل جاسايدى، ناتيجەسىندە اعاسى تۇتقىنعا تۇسەدى. تۇرىكتەر سوڭىندا دالا زاڭى بويىنشا ەكەۋىنىڭ دە باسىن الادى. بۇل زاڭ سوناۋ ءعۇن-ۇيسىن زامانىنان قازاق حاندىعىنا دەيىن جالعاسقان. كوشپەندىلەردە ءوز ەلىنە وپاسىزدىق جاساعاندار باسقا ەلگە دە قايىرى جوق دەگەن ۇكىم بولعان. قازىرگى قوعامدا كوشپەندىلەردىڭ وسى دالا زاڭىنىڭ جۇرناعى جوق، قايتا ءبارى كەرىسىنشە بولىپ كەتكەن. جوڭعار-قازاق قارىم-قاتىناسى تۋرالى زەرتتەۋلەر مەن فيلمدەردە ولقىلىقتار وتە كوپ. قاتىپ-سەمىپ قالعان كوزقاراس بويىنشا ادامزات تاريحىنداعى ەڭ سوڭعى ەكى كوشپەلى يمپەريانى بىر-بىرىنە اتا جاۋ قىلىپ كورسەتەدى. جوڭعار مەن قازاقتىڭ سوعىس ارەكەتتەرىنەن گورى بەيبىت ءومىر كەشكەن تۇستارى كوپ. قازاق پەن جوڭعاردا مەملەكەتتىك قۇداندالىق ساياسات بولعان. قازاق اقسۇيەكتەرى مەن جوڭعار اقسۇيەكتەرى قىز الىسىپ، قىز بەرىسكەن.قازاق دالاسىنداعى جوڭعارلار قايدا كەتتى؟ مانچجۋر شاپقىنشىلىعىنان كەيىن قازاققا ءسىڭىپ كەتكەن. ارامىزداعى انتروپولوگيالىق بەلگىلەر مەنمۇندالاپ تۇر. نەمىس شىعىستانۋشىسى يۋليۋس كلاپورتتىڭ 1835 جىلعى كارتاسىندا (كارتاداعى مالىمەتتەر 1780 جىلدارعا ءتان) قازاق رۋلارى بۇگىنگى جوڭعار جەرىنە جامىراي قونىستانعان: سادىر، ماتاي، سۋان، جالايىرلار قازىرگى ورنالاسۋى بويىنشا تالدىقورعاندا تۇر، سەمىز نايماندار قازىرگى قىتايداعى تارباعاتايدا شاپىراشتىلار قورعاس ماڭىنا ورنالاسقان، تاياۋ زامانعى قازاق داستاندارىنداعى دەرەكتەرمەن سايما-ساي. حVءىىى-حىح عاسىرلارداعى ورتا ازياعا قاتىستى ءىرى ۋاقيعالاردى سول كەزدەگى سيڭ يمپەرياسى مەن رەسەي يمپەرياسى اراسىندا بولعان كەلىسىم شارتتارمەن تۇسىندىرۋگە داعدىلانعانبىز. ءىس جۇزىندە ولاي ەمەس: قازاق حاندىعى مەن سيڭ پاتشالىعى اراسىندا، رەسەيدىڭ قاتىسۋىنسىز، تالاي كەلىسىم شارت جاسالعان. قازىرگى قىتايداعى قازاقتار وتىرعان وڭىرلەردە ابىلاي حان تۇسىندا حالقىمىز كوشىپ-قونىپ جۇرگەن. قازاق تاريحىنداعى حالىقارالىق سيپات الاتىن ءىرى ۋاقيعالاردى، سوعىستاردى وڭىرلىك ۋاقيعالار نەمەسە رۋلىق سوعىس دارەجەسىنە تۇسىردىك. ابىلاي حان تۇسى – قازاق تاريحىنداعى وتە كۇردەلى زامان. سول تۇستاعى قازاق داستاندارىندا حاتتالعان سوعىستاردىڭ دەنى مەملەكەتتىك سيپات العان، قازاقتىڭ قازىرگى تەرريتورياسىنىڭ ەڭ سوڭىندا قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن سوعىستار. رۋلىق-جەرلىك ايماقتان اسا الماي، اتا-بابالارىمىزدىڭ تاريحي ورنىن دۇرىس باعالاي الماي جۇرگەن تۇستارىمىز وتە كوپ.
جۋىردا عانا ديماش قۇدايبەرگەن قىتايدان جۇلدەلى بوپ ورالدى. ول تەك انىمەن عانا تانىلعان جوق، كىشىپەيىلدىلىگى، ۇلتجاندىلىعى، ادەپتىلىگىمەن قالىڭ جۇرتتى وزىنە ءتانتى ەتتى، قازاقشا سويلەپ، قالىڭ جۇڭگو حالقىن ءسۇيسىندىردى، جۇڭگو وقىرماندارى اراسىندا اباي جولى ەپوپەياسىن وقۋ ناۋقانى بولدى. «ديماش تۋعان ەل قانداي ەكەن» دەگەن قىزىعۋشىلىق تۋعىزدى. قارشاداي جاس ديماش قىتايلار اراسىندا قازاقتانۋ ءدۇمپۋىن قوزعادى. بۇل – سەنساسيا! اتا-اجەسىنىڭ قولىندا ەرجەتكەندىكتەن، قازاقىلىق مىنەزدەرى مەنمۇندالاپ تۇر. دوداعا قاتىسقان جارىم جىلدا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءانى مەن مادەنيەتىن، دومبىراسىن بۇكىل شىعىس ازياعا تانىتتى دەسەم، ارتىق ەمەس. ويتكەنى، دوداعا تەك قىتايدىڭ عانا ەمەس، تايۆان مەن گونگكونكتىڭ ايگىلى انشىلەرى قاتىستى. دودانى باستان-اياق كورىپ وتىردىم، ساحنا سىرتىنداعى انشىلەردىڭ، جۇرگىزۋشىلەردىڭ ديماشقا بەرگەن باعاسى ءوز الدىنا ءبىر دۇنيە. ەلباسى باتاسىن بەردى، مەيىرىمىن توكتى. مۇنىڭ ءوزى ەلباسىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتى، مادەنيەتتى جوعارى باعالايتىندىعىنىڭ ءبىر بەلگىسى، ديماشتاي بولىڭدار دەگەن استارلى ويى جاتىر ەلباسىنىڭ. زيالىلىقتىڭ ءبىر مىسالى وسى: وتانسۇيگىشتىك، مادەنيەت جاناشىرى جانە دانالىق.
مانچجۋرلىك سيڭ يمپەرياسىن ەتنيكالىق قىتايلار اۋدارىپ تاستاعان سوڭ، قىتايدىڭ زيالى قاۋىمى اراسىندا قىتايدىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ تاعدىرى جونىندە زور پىكىرتالاس بولعان. دۇنيەجۇزىنە ايگىلى، دۇنيەجۇزىلىك قىتايتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان عالىمى Wang Guowei (ەتنيكالىق جۇڭگو)، مانچجۋرلىك سيڭ يمپەرياسى تاريح بەتىنەن جويىلعاندا، مانچجۋر مەملەكەتىنىڭ تاعدىرىنا ۋايىمداپ جانە قىتايدىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى قۇردىمعا كەتەتىن بولدى دەپ، ءوزىن سۋعا تاستاپ ولگەن. ويتكەنى، ول سول كەزدەگى دۇنيەجۇزىنىڭ وزىق يدەالدارىن وتە جەتىك يگەرگەن، مانچجۋرلىك پاتشالارعا ادال بولعان. زيالى قاۋىمنىڭ وتانسۇيگىشتىگىنىڭ ەڭ تيپتىك مىسالى وسى. وتان سول ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بارلىق ۇلتقا ورتاق. مانچجۋرلەر ءوز قول استىنداعى حالىقتاردى وزدەرىنە ادال بولۋى ءۇشىن جاعداي جاساعان. مەملەكەتتىك قۇجاتتار مانچجۋر تىلىندە جازىلعان، ودان كەيىن قاجەت بولسا، جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلعان. ال بىزدەگى جارنامالار، ءتىپتى كەيبىر مەملەكەتتىك قۇجاتتار الدىمەن ورىسشا جازىلادى، ودان سون قازاقشاعا اۋدارىلادى. كەيبىر جارنامالاردىڭ اۋدارماسى ءتىپتى كۇلكىلى.
قازىرگى قازاقستان قوعامىندا زيالىلىق جاعدايى باسقاشا (وڭتۇستىك جانە باتىس وبلىستارىنان سىرت)، قالادا بولسىن، دالادا بولسىن، حالىقتىڭ كوبى قازاقىلىق مەنتاليتەتپەن ەمەس، باسقاشا مەنتاليتەتپەن ويلايدى (ورىس مەنتاليتەتى دە ەمەس). تۇسىنىكسىز. وسىنىڭ سالدارىن 70 جىلدىق كسرو ۇستەمدىگىنەن كورەدى، بۇعان ءوز باسىم سەنبەيمىن. الەۋمەتتىك كينوحانالاردىڭ 99 پايىز ءتىلى – ورىسشا، ال كورەرمەندەردىڭ 90 پايىزى – قازاقتار. قازاق ءجۇزدى ازاماتتار، قازاقشا بىلە تۇرا، الدىمەن بىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسەدى. ەگەر الدىمەن قازاقشا سويلەسەڭ، ساعان دەگەن مامىلەسى دەرەۋ وزگەرەدى، «مىناۋ قازاقشا سويلەپ تۇر» دەپ تاڭ قالادى.
رۋلىق-تانىستىق جۇيە مىقتاپ ورناعان بۇگىنگى قازاق قوعامىندا بۇكىل عىلىم سالاسى، ۇكىمەت مەكەمەلەرى سەنىڭ تەگىڭە قاراپ مامىلە جاسايدى. ءبىر رەت قازاقشا تەلەديدار باعدارلامالارىن شولىپ شىقتىم، شامامەن ون نەشە ارنانىڭ جارتىسىنان كوبى ءبىر مەزەتتە ان-كۇي، ويىن-ساۋىق باعدارلامالارىن بەرىپ جاتىر. بۇكىل نەگىزگى ارنالاردى انشىلەر مەن بيشىلەر يەمدەنگەن. باسقا ارنالاردا تۇركيانىڭ نەمەسە ءۇندىنىڭ ءدام-تاتۋسىز سەريالدارى. وسىلاردىڭ ورنىنا ءعىلىم-بىلىمدى ناسيحاتتايتىن، حالقىمىزدىڭ تاريحىن، ءدىنىن تۇسىندىرەتىن باعدارلامالاردى كورسەتسە نەمەسە «National Geographic» سەكىلدى شەتەلدىڭ عىلىمي ارنالارىن قازاقشاعا اۋدارىپ كورسەتسە، نۇر ۇستىنە، نۇر ەدى عوي. ءۇش تىلدىلىك ساياساتتى قالىڭ حالىق جاپپاي اعىلشىن تىلىنە كوشۋ دەپ تۇسىنگەن ءتارىزدى، ويتكەنى، الماتىدا بولسىن، استانادا بولسىن، اعىلشىن وقۋلىقتارىن ساتاتىن كىتاپ دۇكەندەرى قاپتاپ كەتكەن، قازاق ءتىلدى باسىلىمداردان كوپ. ارالادىم، قازاقشا بىلمەيدى، ورىسشا نەمەسە اعىلشىنشا سايراپ تۇر. گەرمانيادا قىزىمدى بالالار باقشاسىنا بەرگەندە، بالاباقشا تاربيەشىسىنىڭ ماعان ءبىرىنشى ايتقان ءسوزى: «ۇيگە بارعاندا بالاڭىزعا قازاقشا سويلەڭىز، قازاقشاسىن ۇمىتپاسىن، باسقا تىلدە ءتىلى شىقسا، ءوز ۇلتىنا مەيىرىمسىز بولىپ كەتەدى»، – دەگەن ەدى. قازاق قوعامىنداعى بىر-بىرىنە مەيىرىمسىزدىك – قازاق ءتىلىن جەتىك بىلمەۋدىڭ سالدارى. شەتەلدە كوپ ءجۇردىم، ەلدەن كەلگەن ازاماتتار بولسا، ىزدەپ تاۋىپ ارالاستىم. ءبىراق بارىنە ورتاق ءبىر مىنەز – ءبىر رەت كەزىككەن سوڭ، كەلەسى رەتتە ارالاسپاي، نە حابار-وشارسىز كەتەدى. بىلتىر ىستامبۇل اۋەجايىندا ورازا ۇستاعان ءبىر ازاماتپەن كەزىگىپ قالدىم. ۇلكەن ادام اۋىزاشارعا سۋ الىپ ىشەر مايدا اقشاسى جوق ەكەن، جانىنداعى كىسىدەن مايدالاپ بەرىڭىزشى دەپ ءوتىندى. مەن ول كىسىگە مايدا اقشا بەردىم دە، ءىرى اقشاسىن المادىم. رامازان ايىندا ءوزىم دە ساۋاپ جينايىن دەگەن ويىم بولعان ەدى. الايدا، ول كىسىنىڭ وقىس قىلىقتارى مەنى تاڭقالدىردى: ءلام-ميم دەمەي، اقشامدى الدى، قاتۋلانا ءبىر قاراپ قويدى، راحمەتى جوق. سۋىن اكەلگەن سوڭ ارتىلعان مايدا اقشالارىمدى قولىما ۇستاتا سالدى، قۇددى ماعان وكپەلەگەن ادامداي. تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، رامازان ايى عوي، قازاق اعامىزدا نە قازاقىلىق، نە مۇسىلماندىق پەيىل جوق.
توق ەتەرىن ايتقاندا، قازاق قوعامىنداعى زيالىلىقتىڭ ولشەمى قازاقىلىق مەنتاليتەتپەن ويلاۋ، بولاشاققا قازاقىلىق ۇلگىمەن قادام باسۋ. قانشا جەردەن ورىسشا سويلەپ، ورىسشا ويلاعانمەن، ولار ءبىزدى وتار قامىتىن كيگەن بەيشارا ۇلت دەپ تانىدى. تۇركىلەردىڭ قارا شاڭىراعىندا وتىرعان قازاقتاردىڭ قانىندا نەگىزگى تۇركىلىك قاننان باسقا، سوعدى، توحار، اراب، قارا-قىتاي، موڭعول، جوڭعار قاندارى ارالاسقان. وسىلاردىڭ ءبارىن تۇركىلەر كۇشپەن ەمەس، ءوزىنىڭ وزىق يدەولوگياسىمەن، مادەنيەتىمەن باعىندىرعان. ەگەر، مۇمكىن دەسەڭىز، اتا-بابالاردان امانات بوپ قالعان وسى مادەنيەتتى قازاقىلىق سيپاتپەن ءارى قاراي دامىت، بولاشاعىڭ، تاعدىرىڭ ءوز قولىڭدا. ەلباسى جول كورسەتتى، ەندى سول جولمەن ءجۇرۋ قالىڭ قازاقتىڭ ەنشىسىندە.
دەرەككوز: "قازاق ادەبيەتى" گازەتى
