“رەيتينگ” گازەتىنە سۇحبات بەرگەن اقىن، "اسىل ارنا" تەلەارناسىنىڭ باس ديرەكتورى مۇحامەدجان تازابەك ەلىمىزدە سوڭعى كەزدەرى ورىن العالى جاعدايلارعا قاتىستى ءوز وي-پىكىرىن ءبىلدىرىپتى.
– مۇحامەدجان ورازباي ۇلى، سوڭعى كەزدە ەلىمىزدىڭ قۇزىرەتتى ورگاندارى قانداي كۇدىكتىنى ۇستاسا دا، ادام ومىرىنە ءقاۋىپ توندىرەتىن اتىس-شابىستار ورىن السا دا وعان قاتىستى ادامداردى جات اعىمنىڭ وكىلدەرى دەپ جاريالاۋدى ادەتكە اينالدىرىپ جىبەردى. ەشكىم ويلاماعان، نامازعا جىعىلىپ كورمەگەن تانىمال ادامدار ايىپتالعاندا دا ولاردان جات اعىمدى ناسيحاتتايتىن ءدىني كىتاپتار تابىلا كەتەدى.بيلىككە مۇنداي مالىمدەمەلەر نە ءۇشىن كەرەك؟
– بۇل اق-قاراسىن اجىراتۋدى تالاپ ەتەتىن ماسەلە. ەگەر ءبىر قىلمىسكەرگە قاتىستىرىلىپ، ءدىن جازىقسىز قارالاناتىن بولسا، قوعامعا ودان جاقسىلىق جوق. بۇل دىنگە قيانات جاساۋ، اللانىڭ ىسىنە كۇپىرلىك كەلتىرۋ بولىپ تابىلادى. ال ەندى شىنىمەن دىنگە بايلانىستى بولسا، اقتى اق، كوكتى كوك دەپ ايتۋىمىز كەرەك. ەلباسى دا ايتتى عوي، ءسىز مەڭزەپ وتىرعان اقتوبەدەگى لاڭكەستىك وقيعالارعا قاتىسۋشىلار ءداستۇرلى دىننەن تىسقارى ءسالافي اعىمىنىڭ وكىلدەرى ەكەن دەپ. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟
ءبىز قاي كەزدە بولسا دا بۇلاردىڭ كوبىسىمەن كەزدەسىپ ءجۇرمىز. مەملەكەت ادامدارىنا، قۇزىرلى ورگاندارعا وسى ۇردىستەرگە بايلانىستى كوزقاراستارىمىزدى، ءوزىمىزدىڭ تالداۋ-ساراپتاۋلارىمىزدى جازىپ تا، ايتىپ تا بەرىپ ءجۇرمىز. ەگەر ءدىن ارقىلى اداسقان ادام بولسا، قازاق داستۇرىندە ۋلانعان ادامنىڭ بويىنداعى ۋىتتى اعارعان بەرىپ شىعارعانداي، ونى اعارتۋشىلىقپەن تازارتۋ اسا ماڭىزدى. راديكالدى توپتاردىڭ اداستىرۋىمەن تەرىس جولعا تۇسكەن بولسا، تەز ارادا ولاردىڭ بەتىن بەرى قاراتا الاتىن مىقتى كوشباسشى، ءسوزىن ۇيىتا الاتىن، دەڭگەيى ولاردى تارتا الاتىن تۇلعالاردى تەز ارادا تاربيەلەپ شىعارۋىمىز كەرەك. نەمەسە سونداي تۇلعالاردى سول سالاعا بەيىمدەپ، جولىن اشىپ بەرۋىمىز قاجەت. قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسى ءۇش مىڭعا جۋىق مەشىتتى ءبىر ورتالىققا باعىندىرعان ۇلكەن جۇيە. مۇنداي جۇيە كوپتەگەن ەلدەردە، ءتىپتى دامىعان مەملەكەتتەردە كەزدەسە بەرمەيدى.
الايدا سول مەشىتتەردەگى يمامدارىمىزدىڭ قاتە تۇسىنىكتەگى جاستاردى قايتا تاربيەلەگەننەن گورى كوبىندە كۇندەلىكتى شارۋالاردان قولدارى بوسامايدى. سوندىقتان مەشىتتەردىڭ پروبلەمالارىن، قارجى-قاراجاتتارىن شەشىپ، ولارعا حالىق اراسىنداعى ءدىني اعارتۋشىلىقتارمەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك بەرۋىمىز كەرەك. كەز كەلگەن ادامدا راديكال بولاردان الدىن سۇراق تۋىندايدى. سوعان دۇرىس جاۋاپ تاپقان ادام راديكال بولمايدى، ەكسترەميست، تەرروريست بولىپ كەتپەيدى.
ءبىراق، ءبىرىنشى سۇراعىنا قاتە جاۋاپ تاپقان ادام ءتۇبى وڭبايدى. سول ءبىرىنشى سۇراق تۋىندايتىن ورتادا يمام جۇرەدى. سوندىقتان ءبىز ءقازىر ۇلت بولىپ، مەملەكەت بولىپ سولاردىڭ بەدەلىن كوتەرۋىمىز، ولارعا كەدەرگى بولاتىن ماسەلەلەردى شەشىپ، حالىق اراسىندا ناعىز تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋلارىنا بارلىق مۇمكىنشىلىكتەردى جاساۋىمىز كەرەك. قمدب-دا جۇمىس ىستەمەسە دە ەل اراسىندا ءار ءتۇرلى سالالاردا تاريحتان تەرەڭ حابارى بار، تامىرىن ءدوپ باسقانداي جاستاردىڭ پسيحولوگياسىنان حاباردار تۇلعالار بار. سولاردىڭ جاستار اراسىندا دەر كەزىندە ءتيىستى ويلار ايتۋلارىنا مۇكىندىكتەر تۋعىزۋعا ءتيىسپىز. دىندەگى جاعدايلاردىڭ ۋشىققانىن كۇتىپ وتىرا بەرۋىمىزگە بولمايدى.
جەرگە قاتىستى كوميسسيا قۇرعانداي بارلىق ماسەلەنى تالقىلاۋ ارقىلى شەشۋگە جەتكىزبەي، وسى باستان قولعا الىپ، جۇيەلى جۇمىستار جۇرگىزۋىمىز كەرەك. ويتكەنى بەس-ون لاڭكەستىڭ كوزىن جويۋمەن تەرروريزم جوعالىپ كەتپەيدى. ول كەز كەلگەن ۋاقىتتا قايتالانۋى مۇمكىن. ونىڭ الدىن الۋ ارقىلى عانا ۇلت بولىپ ۇتامىز. الدىن الماساق، سالدارىمەن كۇرەسىپ شارشايمىز. سوسىن نەگىزگى باعىتىمىزدان اينيمىز، مەجەمىزگە ۋاقىتىسىندا جەتە المايمىز.
– ءوزىڭىز راستاپ وتىرعانداي اقتوبەدەگى لاڭسكەستەردىڭ ارەكەتى ءسالافي اعىمىنىڭ جەتەگىندە كەتكەندەر دەپ ءتۇسىندىرىلدى. وسى تۇرعىدا اشىلعالى بەرى سىنعا ۇشىراپ كەلە جاتقان «اسىل ارنانىڭ» باسى-قاسىندا جۇرگەن سىزدەردى دە الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءسالافي دەپ جاتقاندار بار…
– مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، ەلباسىنىڭ سالافيلىككە قاتىستى سىنى مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا قارسى نەمەسە ءوزىنىڭ اتا ءداستۇرىن، بابالار سالتىن ساقتاعىسى كەلمەيتىن، بارىنشا ءوزىنىڭ ويىن وزگەلەرگە تىقپالاۋعا تىرىساتىن، كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلىنە بايلاپ جۇرگەن جاستار جايىندا ايتىلدى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى قازىرگى كەزدە تاكفيريزم، جيھادشىلىق نەمەسە حاۋاريجدىك دەگەن سياقتى تىم شەكتەن شىعۋشىلىقتاردىڭ ۇشار باسىندا تۇرعان اعىمدار بار.
ەلباسىنىڭ اۋزىمەن سول ۇعىمدار ءسالافيزم دەپ ايتىلدى. ال شىنتۋايتىندا، ءسالافي دەگەن ىلگەرلىلەر، بۇرىنعىلار، الدىڭعىلار دەگەن ماعىنا بەرەدى. ساحابالار، ولاردان كەيىنگى ەكى بۋىن تابيۋندار جانە تابا تابيۋندار. وسى ءۇش بۋىن ىلگەرلىلەر بولىپ ەسەپتەلىنەدى. ياعني يسلامنىڭ التىن عاسىرىندا سولار ءسالافي دەپ ەسەپتەلىنگەن. ال، ءقازىر ءسالافي جوق. ءقازىر شىن مۇسىلمان اللادان تۇسكەن قۇرانمەن، پايعامبارىمىزدىڭ سۇننەتىمەن، الگى ايتقان ساحابالاردىڭ كورسەتىپ كەتكەن باعىت-باعدارىمەن جۇرەدى. ولار كورسەتكەن باعىت-باعدار قانداي ەدى؟
ولار عۇلامالاردىڭ جولىن ۇستانۋدى ايتقان ەدى. ال عۇلامالارىمىز كىمدەر؟ ولار كەشە ءمازحابتىڭ جولىن قالىپتاستىرىپ، يسلامنىڭ كەسەك قاعيدالارىن جۇمسارتىپ، قاراپايىم ادامدار تۇسىنەتىندەي دارەجەگە جەتكىزگەن ءابۋ-حانيفالار. عالىمدارعا سۇيەنۋدى، سولارمەن بىرگە بولۋدى سول كەزدەگى ءساحابا-سالافتار دا، پايعامبارىمىزدىڭ زامانىنداعىلار دا ايتىپ كەتكەن. سوندىقتان ءبىزدىڭ ءقازىر ءسالافي بولۋعا ەش مۇقتاجدىعىمىز جوق. ەشقانداي قاجەتتىلىك تە جوق. ەلباسى ايتقان سالافيلەر شىنتۋايتىندا ەلدىڭ تىنىشتىعىن بۇزىپ، بەرەكەمىزدى قاشىرىپ، بارىمىزگە سالماعىن سالىپ وتىر.
«اسىل ارنا» اشىلعالى ءبىرىنشى سىن ايتقاندار دا ءوزىن ءسالافيمىن دەپ ايتىپ جۇرگەن اعىمنىڭ وكىلدەرى بولعان. ولار قاسيەتتى ءمادينا قالاسىندا وتىرىپ الىپ، «اسىل ارنانى» كورۋگە بولمايدى. كىمدە-كىم «اسىل ارنانى» جابۋعا ۇلەس قوسسا، ۇلكەن ساۋاپ الادى» دەگەن سياقتى ءپاتۋالاردى شىعارعان بولاتىن. سول سياقتى «ءسالافي بولۋىمىز كەرەك» دەگەن ءسوزدى ايتىپ جۇرگەن، وزگە ۇلتتان شىققان ءوز ىشىمىزدەگى عالىمسىماقتار «اسىل ارنانى» كورمەڭدەر. ول – بيدعات، ناعىز ءدىندى ناسيحاتتاماي جاتىر» دەپ ءبىزدى ايىپتاعان. سوندىقتان ءبىز ءوزىمىزدىڭ ونداي تەرىس اعىمدا ەمەس ەكەنىمىزدى سوزىمىزبەن ەمەس، ىسىمىزبەن دالەلدەپ كەلە جاتقان ادامدارمىز. جۇرتقا كورسەتەتىن ءىسى جوق ادامدار ارتىق سويلەيدى. ال ءبىز اينالىسىپ جاتقان ناقتى شارۋامىز بولعاندىقتان ارتىق سوزبەن اينالىسپايمىز.
ءبىزدى بىلگىڭىز كەلسە، شارۋامىزدى كورىڭىز، «اسىل ارنانى» تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن قاراڭىز. دۇنيەدەگى ەڭ قيىن نارسە – كوپتىڭ تالقىسىنا سالۋ. ويتكەنى كوپتىڭ ىشىندە نادان دا بار، عۇلاما دا بار، ساۋلەلى ادامدار دا بار. ال ول كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىزدى اعىممەن ايىپتايتىندار قازاقتىڭ باياعى قۋ پەندەلىك كورە الماۋشىلىعى عوي. باسقا تۇك تە ەمەس. بۇگىندە «اسىل ارنانىڭ» اشىلعانىنا 9 جىل بولدى. 2007 جىلى ەفيرگە شىعىپ، 2009 جىلى تەلەارنا رەتىندە بۇكىل قازاقستانعا تارادىق. بىلايشا ايتقاندا اشىلعالى بەرى ءبىز ۇكىمەتتىڭ نازارىندامىز. ءبىز سياقتى تەرەڭ تەكسەرىلىپ، قاتتى قاداعالاۋدا وتىرعان بىردە-بىر ۇيىم جوق دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى ءبىز ءاربىر باعدارلامامىزدىڭ كونسەپسياسىن جىل سايىن مينيسترلىكتەگى ءدىن ىستەرى كوميتەتىمەن، قمدب-مەن بىرلەسە وتىرىپ بەكىتەمىز. ودان كەيىن مۇقيات قاراپ وتىرعان ءمۇفتياتتىڭ ارنايى مامانى قول قويمايىنشا ول ەفيرگە شىقپايدى.
قمدب ۇسىنباعان ءدىن ادامى ەفيردەن شىقپايدى. سوندىقتان تولىق باقىلاۋدا، تولىق تەكسەرۋدە وتىرعان تەلەارنا بولعاندىقتان ءبىزدى كىنالاۋ ءجونسىز دەپ ەسەپتەيمىن. ءبىز مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا، قمدب ۇستانىمىنا جانە ءابۋ-حانيفا ءمازحابى نەگىزدەرىنە ارقا سۇيەپ قۇرىلعان تەلەارنامىز. سوندىقتان ءبىزدى ءسالافي دەپ ايتۋ – وتە ۇلكەن ايىپتاۋ، وتپەن ويناۋ! ول شيالاردىڭ قاعيداسى، سولارعا ءتان قاعيدانى سۋننيتتەردىڭ اراسىنا الىپ كەلىپ كىرگىزۋ وتە ۇلكەن ايىپ بولىپ سانالادى. راسىمەن دالەلدەنىپ جاتسا، ءبىزدى عانا ەمەس باسقالاردى دا بۇلاي ايىپتاۋعا بۇگىندە تەك قۇزىرلى مەكەمەنىڭ عانا قۇقىعى بار.
– بايقاعانىمىز، دىنگە قاتىستى قۇزىرلى ورىندارمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا ارەكەت ەتەسىزدەر. ولاي بولسا بىلەتىن شىعارسىز، ەلىمىزدە ءسالافي اعىمىندا قانشا ادام بار؟
– ونى سول قۇزىرلى ورىنداردان سۇراماساڭىز، سانىن ناقتىلاپ، تاپ باسىپ ايتا المايمىن. ءبىز «اسىل ارنا» تەلەارناسىنىڭ جۇمىستارى رۋحاني باعىتتا بولعاننان كەيىن كۇندەلىكتى باعدارلامالار ءتۇسىرۋ بارىسىندا كوپتەگەن ادامدارمەن كەزدەسەمىز، جولىعامىز. اۋىزاشاردا، ءار ءتۇرلى جاستاردىڭ ورتاسىندا بولامىز. وقۋ ورىندارىنا بارىپ ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋلەر وتكىزەمىز. پىكىرلەرىن تىڭدايمىز. سولاردىڭ اراسىندا تەرروريست بولىپ كەتپەسە دە سوعان ىقتيمالدىعى بار جاستار كەزدەسىپ تۇرادى.
– كوپ پە؟
– كوپ دەپ ايتۋعا بولمايدى، ءبىراق جەتكىلىكتى. سولاردىڭ بارلىعى ۋاقىتىسىندا كوكەيىندەگى سۇراقتارىنا لايىقتى جاۋاپ تابا الماعاندار. جالپى العاندا، ۇيىڭىزدەگى كىشكەنتاي بالاڭىزدىڭ سۇراقتارىنا ءسىز جاۋاپ بەرمەسەڭىز، وعان سىنىپتاسى نە كوشەدەگى بىرەۋ جاۋاپ بەرەدى. نەمەسە ينتەرنەت جاۋاپ بەرەدى. ەڭ باستىسى ول جاۋاپسىز قالمايدى. سوندىقتان بالانىڭ قانداي دا ءبىر قوعامعا، ادامعا، سەنىمگە قاتىستى سۇراقتارىنىڭ بارلىعىنا اتا-انا جاۋاپ بەرە الۋى كەرەك. قولىنان كەلمەسە، جاۋاپ بەرە الاتىن ادامدى ىزدەپ تابۋى ءتيىس. ويتكەنى رۋحاني سەنىم ونىڭ تاعدىرىن شەشۋى مۇمكىن.
باقىتتى نە باقىتسىز قىلۋى مۇمكىن. ونداي ادامداردى كەزدەستىرىپ تە ءجۇرمىز. بىردە ماعان ورامال تاعىپ، اكە-شەشەسىمەن تۇسىنىسە الماي جۇرگەن ءبىر قىز حابارلاستى. ونىڭ اتا-اناسىنا بارىپ جولىعىپ، شىنايى ءدىندى ايتىپ، قىزعا دا ورامالدىڭ قۇندىلىعىن ءتۇسىندىردىم. ەڭ ءبىرىنشى نارسە ورامال ەمەس، يمان ەكەنىن جەتكىزدىم. سودان كەيىن ولاردىڭ اراسىندا رۋحاني بايلانىس ورناپ، كەز كەلگەن سۇراققا جاۋاپتى بىرلەسىپ ىزدەيتىن جاعدايعا جەتتى. كەيىن ول قىز جاقسى جەرگە تۇرمىسقا شىقتى، ءقازىر بىرنەشە بالانىڭ اناسى. اكە-شەشەسى دە سول ارقىلى نامازعا جىعىلدى. كاسىپتەرىن جالعاستىرىپ جاتىر. ەگەر سول كەزدە وعان مەن ەمەس، راديكالدى اعىمنىڭ ادامى جولىعىپ، «اكە-شەشەڭدى تىڭداما، ورامالىڭدى تارتىپ، نامازىڭدى وقي بەر» دەسە ول قىز راديكالدانا بەرەر ەدى.
ونىڭ ءتۇبى قايدا اپارارىن ءبىر قۇداي عانا بىلەدى. ونىڭ اتا-اناسى دا قىزىن جازعىرۋمەن ءدىندى جەك كورىپ كەتىپ، قازاق قوعامىندا ءبىر وتباسى ۇلكەن قاسىرەتكە دۋشار بولۋى مۇمكىن ەدى. سول سياقتى ءار قايسىسىمىز كەز كەلگەن ماسەلە تۋىنداماس بۇرىن الدىن الىپ، شەشۋگە ۇمتىلساق، ۇلكەن پروبلەمالاردى بولدىرماۋعا بولادى.
– وسى ءبىزدىڭ قوعامداعى قىزدارىمىزدىڭ بۇركەمەلەنۋى، جاپ-جاس جىگىتتەرىمىزدىڭ كۇزەلمەيتىن ساقال قويىپ، بالاقتارىن قىسقارتىپ، ەلدەن ەرەكشەلەنۋىنە كوزقاراسىڭىز قالاي؟ ءوزىڭىز دە ساقال قويدىڭىز عوي…
– ءار نارسە رەتىمەن بولۋى كەرەك. ەل ىشىندە بەس جاسار قىزىن دا بۇركەمەلەپ جۇرگەندەر بار. ەگەر قىز بالا اكە-شەشەسىنەن كورىپ، قىزىعۋشىلىق تانىتقان بولسا، وندا ول نارسەدەن تيۋعا بولمايدى. ءبىراق، ءباليعات جاسىنا تولماعان قىزدى قىمتاپ، كوپشىلىك ورتاسىندا الىپ ءجۇرۋ وعان كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلىنە بايلاپ بەرۋمەن تەڭ اۋىرتپاشىلىق بولىپ تابىلادى. سوندىقتان بالانى، اسىرەسە قىز بالانى پسيحولوگيالىق تۇرعىدا قاتتى ەسكەرۋىمىز كەرەك.
ال مەكتەپ جاسىنداعى، وقۋ ورنىنداعى قىزداردىڭ كيىم ۇلگىسىنە مادەنيەت مينيسترلىگى ءالى سوڭعى نۇكتەسىن قويعان جوق. ءالى ەل ىشىندە تالقىلانىپ، بۇنىڭ كەشەندى جولدارى قاراستىرىلىپ جاتىر. تاريحىمىزعا قاراساق، قازاق قىزى قازىرگىدەگىدەي جالاڭاش جۇرمەگەن. جانە ونى قارا كيگىزىپ، بەتىن دە جاپپاعان. سوندىقتا ءبىز وسىنىڭ ورتاسىن تابۋىمىز كەرەك قوي. باسقا ەلدىڭ مادەنيەتى مەن عۇرپىنا سايكەستەندىرىلگەن ۇردىستەردەن دە ادەمى باس تارتا بىلۋگە ءتيىسپىز. جانە ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزداعى عاسىرلار بويى ۇستانعان انالارىمىزدىڭ، قىزدارىمىزدىڭ، كەلىندەرىمىزدىڭ جولىن وسى زامانعا بەيىمدەپ ناسيحاتتاي ءبىلۋىمىز قاجەت. بۇل تۇرعىدا قمدب بىرنەشە جىلدان بەرى قىزدارىمىزدىڭ كيىم ۇلگىلەرىنىڭ كورمەلەرىن ۇيىمداستىرىپ، شەبەرلەرىمىزبەن ىزدەنۋ ۇستىندە. بۇل وتە قۇپتارلىق جاعداي.
ال ەگەر جاس جىگىت شىنىمەن ادەپتى بولىپ، ورنىن بىلسە، ادامدارمەن قارىم-قاتىناسى جاقسى بولسا، تۋعان-تۋىستارىنىڭ ريزاشىلىعىن الىپ جۇرسە، ورتاسىندا ءىسى ونەگەلى بولسا، قويعان ساقالى بايقالماي دا قالار ەدى. جالپى ساقال قويۋ قازاق داستۇرىندە جوق دەپ ايتا المايمىز. ءبىراق، وكىنىشكە قاراي كوپتەگەن جاستار ىشكى دۇنيەسىن نەمەسە ادامدارمەن قارىم-قاتىناستارىن، نەگىزگى ماسەلەلەردى رەتتەپ ورنىنا قويماي تۇرىپ، ءوزىنىڭ سىرتىن دۇرىستاۋمەن شۇعىلدانىپ كەتتى.
سوندىقتان ول ساقال سۇيكىم ەمەس، كوزگە وعاش كورىنەتىن جاعدايعا دۋشار بولدى. ساقالدان الدىن ادامنىڭ يمانى، جۇرتپەن قارىم-قاتىناسى، اماناتشىلدىعى، سوزىندە تۇرۋى، جۇرتقا جاناشىرلىعى سەزىلىپ تۇراتىن بولسا، قانداي ساقال قويسا دا سەزىلمەي قالادى. ال كەرىسىنشە بولسا، سىرت ءپىشىنى دىنىنە ءسوز كەلتىرەدى. جالپى ساقال سياقتى جاۋاپكەرشىلىكتى الىپ ءجۇرۋ ءۇشىن جۇزىنەن نۇرى توگىلگەن، ىسىنەن ۇلگى شاشاتىن جاقسى مۇسىلمان بولۋعا تىرىسۋ كەرەك.
اڭگىمەلەسكەن اسىلبەك قۇنانباي ۇلى
“رەيتينگ” گازەتى 23 ماۋسىم 2016 جىل.
