ديپلوماتيا دەگەن ماماندىقتىڭ ءدامىن تاتۋ ەگەمەندىك الۋدىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ دە ماڭدايعا بۇيىردى. شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت سىرتقى ساياساتىمىزدى وڭتۇستىك، وڭتۇستىك-شىعىس جانە ورتالىق ازيا، شىعىس جانە باتىس ەۋروپا وڭىرلەرىندەگى ءۇندىستان، يندونەزيا، وزبەكستان، رەسەي جانە فرانسيا مەملەكەتتەرىندە جۇزەگە اسىرۋ باقىتى پەشەنەگە جازىلىپتى.
بالانىڭ ومىردەگى ىس-ارەكەتىنە وعان ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمىنىڭ تيگىزەر ىقپالى زور بولادى دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك. مۇرسال – اللا تاعالانىڭ حابارشىسى دا، ءنابي – ەلشىسى دەگەندى بىلدىرەتىن ەسىمنىڭ ءرولى بولدى ما، كىم ءبىلسىن.
الايدا اكادەميك و.جاۋتىكوۆتىڭ يدەياسىمەن رەسپۋبليكالىق فيزيكا-ماتەماتيكا مەكتەبىنىڭ قۇرىلۋى ءارى كسرو-نىڭ ىدىراۋى تاعدىرىم ءۇشىن شەشۋشى ءرول اتقارا الدى دەپ انىق ايتا الامىن.
سول مەكتەپكە ۇمىتكەر رەتىندە 1972 جىلى كەلىپ، كونكۋرستان وتتىك. مەكتەپتى ۇزدىك اياقتاۋىم عانا ەمەس، سونداي-اق قوعامدىق جۇمىستا بەلسەندىلىك تانىتۋىم ماسكەۋدەگى پاتريس لۋمۋمبا اتىنداعى حالىقتار دوستىعى ۋنيۆەرسيتەتىنە تۇسۋگە سەپتىگىن تيگىزدى.
ۋنيۆەرسيتەت سىناعىنان ءوتىپ، فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنە تۇستىك. بۇدان بولەك، فرانسۋز ءتىلىن قاتار ۇيرەندىم. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اسپيرانتۋراسىندا اعىلشىندى جەتىلدىرۋىمە مول مۇمكىندىك تۋدى.
نامىسقا تىرىسىپ ماسكەۋلىك ورىس كۋرستاستار اراسىنان العا شىعىپ، كانديداتتىق قورعاپ، دۇنيەجۇزىندە بالاماسى جوق جاڭالىق اشۋ مارتەبەسى دە بۇيىردى. ەتكەن ەڭبەكتىڭ ءبارى دە بەكەر بولماپتى.
ق.ساتپايەۆ اتىنداعى قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنا جاس مامان رەتىندە ورنالاسىپ، كوپتەگەن فاكۋلتەتتەرگە ماتەماتيكادان ساباق بەرىپ جۇرگەنىمدە كسرو ىدىرادى. ەگەمەندىك الىسىمەن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى (ءسىم) كادرلار ىزدەپ جاتقانىن ەستىپ، باعىمدى سىناپ كورمەككە بەكىندىم.
كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى سول كەزدەگى ءمينيستردىڭ ورىنباسارى ءسالىم قۇرمانعوجين باسقالارعا قاراعاندا ماعان كوبىرەك سۇراق قويدى.
ديپلوماتيا سالاسىنداعى العاشقى قادامىمدى حالىقارالىق ەكونوميكالىق قاتىناستار باسقارماسىنا ەكىنشى حاتشى بولۋدان باستادىم. باسقارمادا ادام كوپ. ءبىر شاعىن بولمەدە تىعىلىسىپ وتىرامىز. ءبىراق بارلىعىمىزدىڭ كوڭىل كۇيىمىز ۇنەمى كوتەرىڭكى بولاتىن. «ەگەمەن ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋدامىز» دەگەن سەزىم بارشامىزعا قايرات پەن كۇش-جىگەر بەرەتىن. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە باسقارمادا مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى داۋ شىقتى.
ارامىزداعى ديپلومات جاس جىگىت مەكتەپتى ورىسشا بىتىرسە دە، حاتتى قازاقشا جازعىسى كەلەتىنىن، الايدا وعان باستىق رۇقسات بەرەر مە ەكەن دەگەن قورقىنىشىن ايتتى.
مەن مەملەكەتتىك تىلدە جازۋعا ەشكىمنىڭ قارسى بولماسىن ءتۇسىندىردىم. ءوز بەتىنشە ۇيرەنگەن قازاقشاسى حات جازۋعا جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان، مەنەن كومەك سۇرادى. قازاقشا جازعان حاتىن الدىما اكەپ، جوندەتىپ الدى دا باسشىنىڭ الدىنا تاستادى.
وسى جەردە كۇتپەگەن وقيعا بولدى. باسشىمىز قازاق ءتىلىن جەتىك بىلە تۇرا الگى حاتتى وتكىزبەۋدىڭ امالىن ىزدەدى. حات مەنىڭ باقىلاۋىمداعى ماسەلە بويىنشا جازىلعاندىقتان، قولىمدى قويعاندىقتان، ونى ءوزىم تەكسەرىپ، ىسكە ارالاسۋعا تۋرا كەلدى.
حاتتى نەلىكتەن وزىنەن جوعارىعا جونەلتكىسى كەلمەيتىنىن سۇراسام، باسشىمىز سول كەزدە ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بولعان «كونستانتين جيگالوۆقا جىعىپ بەرمەكسىڭدەر» دەپ ءوزىمىزدى كىنالاپ، قۇجاتقا قول قويماي قويدى.
ك.جيگالوۆ رەسەي گۋبەرنياسىندا باسشى بولىپ وتىرماعانىن، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ەكەنىن، قازاقشا حات جازدى دەپ سوڭىنا ءتۇسىپ قۋدالامايدى دەپ دالەلدەپ باقتىم.
اقىر سوڭى باسشىمىز بۇل ماسەلەنى ءورىستىلدى ارىپتەستەردىڭ تالقىسىنا تاستاپ جىبەردى. ولار كوپ ەدى. كۇتپەگەن ايتىس باستالدى دا كەتتى.
ءبىر ارىپتەسىم اعىلشىنشا بىلەتىندىگىنەن عانا ءوزىنىڭ ديپلوماتياعا قاجەت ەكەندىگىن، ال قازاقشا ءبىلۋدى ماجبۇرلەسە باسقا جۇمىسقا كەتىپ قالاتىنىن ەسكەرتىپ، قورقىتتى.
ەكىنشى ءبىر ارىپتەس ديپلوماتيادا تەزىرەك ءوسۋ ءۇشىن قازاق تىلىنە قاراعاندا اعىلشىن ءتىلىن يگەرۋگە ۋاقىت كەتىرۋ ماڭىزدىراق دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.
ەكەۋىنە قارسى ءۋاج ايتتىم.
«ديپلومات حاتتى قازاق تىلىندە جازعىسى كەلسە، وعان قارسى تۇرىپ، ونىسىن ىستەتتىرمەۋ اقىلعا سىيمايدى. حاتتى مەملەكەتتىك تىلدە جاز دەپ جاتقان باسشى دا جوق.
مۇندايدى ءوز مەملەكەتىن قۇرعىسى كەپ جۇرگەن كۇردتەر نەمەسە ۇيعىرلار ءدال وسىلاي ومىرىندە ايتپاس ەدى. ەگەمەن ەلدىڭ ديپلوماتى رەتىندە وسىلاي ايتىپ تۇرساڭ كىم بولعانىڭ؟ ورىس كەلسە – ورىسشا، اعىلشىن كەلسە – اعىلشىنشا، جۇڭگو كەلسە قىتايشا شۇلدىرلەۋگە دايىنسىڭ عوي مىنا تۇرىڭمەن...» دەگەنىمدە باستىعىم قاتتى كەتكەنىمدى اتادى. اقىرى ول حاتتى ورىس تىلىندە جىبەرتتى...
وسى تارتىستى كۇتىپ وتىرعانداي قازاقشا ءبىراز تاپسىرما بەرگەن ك.جيگالوۆتىڭ بۇرىشتاماسى قويىلعان حات ەرتەسىنە الدىمىزعا كەلىپ، ايتىستىڭ نۇكتەسىن قويدى. ول مىسىرداعى ەلشىمىز ب.تايجاننىڭ جازعان حاتى بولىپ شىقتى.
ارىپتەستەرىم مەنىڭ ءزىلسىز ايتقان سىندارىما وكپەلەپ، كەك ساقتاعان جوق، كەرىسىنشە سودان كەيىن ماعان دەگەن ولاردىڭ سىي-قۇرمەتتەرىنىڭ ارتا تۇسكەنىن سەزىپ ءجۇردىم.
قاراپ وتىرسام حاتتاردى مەملەكەتتىك تىلدە جازۋدىڭ سىم-دە كەڭىنەن كۇش الىپ، العا باسۋى توقايەۆتىڭ مينيستر بولعان تۇسىندا ورىن العان ەكەن. اعىلشىن تىلىنەن تىكەلەي قازاقشاعا اۋدارىلىپ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە جولداناتىن قۇجاتتاردى ول كىسى «نەلىكتەن ورىسشاسى جوق» دەپ كەرى قايتارمايتىن، ءبىر ەسكەرتۋ دە جاساماي-اق قول قويىپ بەرەتىن. ول مەن ءۇشىن وراسان زور مورالدىق قولداۋ ەدى.
ديپلوماتياداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىسىن ارتتىرۋ كۇرەسى قىزعان كەزەڭ 2002 جىلدان باستالدى دەسەم ارتىق ايتپاعان بولار ەدىم. ءۇندىستانداعى 3 جىلدىق ۇزاق مەرزىمدى العاشقى ءىسساپارىم 2000-جىلدىڭ باسىندا اياقتالىپ، ەلگە ورالعان كەزىم بولاتىن.
ميللياردتان استام حالقى بار ءۇندىستاندا ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ شارالارىمەن ءجۇرىپ، ەلدەگى سان الۋان وزگەرىستەردىڭ ءبارىن بىردەي باقىلاپ وتىرۋ قيىنعا سوعاتىن.
ەلدەن گازەت-جۋرنالدار ەلشىلىككە ايلاپ بارىپ جەتەدى. كوپتەگەن وزگەرىستەردىڭ ورىن العانىن ەلگە كەلگەندە ءبىر-اق بايقايتىنبىز.
سونداي وزگەرىستىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىك ورگاندارداعى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسى كەڭەيگەن ەدى. وسى ماسەلەگە قاتىستى ماقالالار ب ا ق بەتتەرىندە ءجيى كوتەرىلىپ، ۇلكەن رەزونانس تۋعىزىپ جاتتى.
ودان ءسىم دە سىرت قالماي، ءمينيسترىمىز ەرلان ىدىرىسوۆتىڭ اتىنا قاتاڭ سىنداردىڭ ايتىلۋى دا نازاردان تىس قالمادى.
ايتا كەتەرلىك جايت، ءۇندىستاندا ديپلوماتيالىق قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىمدە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس تابۋىنا ەلشىلەر ر.ىبىرايەۆ جان-جاقتى قولداۋ كورسەتسە، ودان كەيىن كەلگەن ەلشى ا.شاكىروۆ تە قولايلى جاعداي جاسادى. سول كەزدەگى ءقازاقستان-ۇندىستان ۇكىمەتارالىق ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق كوميتەتىنىڭ تەڭ ءتوراعاسى، عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم بەرۋ ءمينيسترى ۆ.شكولنيككە ارناپ قازاقشا جازىلعان حاتقا ويلانباستان قول قويىپ بەرىپ ءجۇردى.
سونداي-اق ءۇندىستانعا قازاقستان دەلەگاسياسىنىڭ ساپارى كەزىندە، ولاردىڭ قاتىسۋىمەن وتەتىن ءىس-شارا بولسىن بارىندە ورىس ءتىلىنىڭ كومەگىنسىز قازاق جانە اعىلشىن تىلىندە ءىس اتقارىپ ءجۇردىم.
سول ادەتىمدى سىم-گە قايتىپ ورالعاسىن دا ىسكە اسىرۋدى جالعاستىردىم. ءمينيستردىڭ ورىنباسارى ا.سميرنوۆتىڭ كومەكشىلەرى قازاقشا قۇجاتتاردى باسشىلارىنىڭ تۇسىنبەيتىنىن ايتىپ، قايتارىپ بەرەتىن.
وندايدا باسشىلارىنىڭ تۇسىنبەيتىن جەرىن وزدەرى اۋدارىپ، ءتۇسىندىرىپ بەرۋلەرىن سۇراپ، كەرى قايتاراتىنمىن.
ا.سميرنوۆتىڭ ەشبىر سوزگە كەلمەستەن، حاتتارىما قول قوياتىنىن كورگەن ارىپتەستەر مەملەكەتتىك تىلدە حات جازۋلارىن كوبەيتتى.
ءسويتىپ جۇرگەندە مينيستر ە.ىدىرىسوۆ مەنى ءسىم قۇجاتتاردى مەملەكەتتىك تىلدە قالىپتاستىرۋ ءبولىمىن باسقارۋشى ەتىپ تاعايىندادى. ءتورت-اق ادام ىستەيتىن بولىمگە تۇسەر سالماق پەن جاۋاپكەرشىلىك سۇمدىق كوپ ەدى. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە، پارلامەنتكە جانە ۇكىمەتكە جولداناتىن مەملەكەتتىك تىلگە اۋدارىلعان قۇجاتتاردىڭ ورىس نۇسقاسىمەن سايكەستىگىن تەكسەرىپ، جوندەۋ ەنگىزۋ، قول قويىلعاننان كەيىن عانا جىبەرۋ وراسان زور ەڭبەكتى تالاپ ەتەتىن. اۋدارما ساپاسى سىن كوتەرمەيتىن.
قازاقشا جازعانى بىلاي تۇرسىن، اۋدارماشىسى جوق بولىمدەردەن ورىسشادان قازاقشاعا تارجىمە جاساۋدى سۇراعان وتىنىشتەر دە تولاستامايتىن ەدى.
بۇعان ۋاقىت تابۋدىڭ ءوزى قاسىرەت ەدى. تولاسسىز كەلىپ جاتقان الۋان ءتۇرلى قۇجاتتاردى تەكسەرىپ، ءبىر ىزگە ءتۇسىرۋدىڭ ءوزى قيىننىڭ قيىنى بولاتىن. قاراماعىمداعى قىزمەتكەرلەردىڭ اۋدارما ءتىلى دە ءارتۇرلى ەدى. بارشاعا بىردەي ورتاق تەرمينولوگيانى قالىپتاستىرۋدىڭ وتە قيىن ەكەنىن وسى جۇمىستا ءجۇرىپ كوزىم جەتتى.
ايتالىق، «گلوباليزاسيا» تەرمينىن ءبىر گازەت «عالامدانۋ» دەپ جازسا، ەكىنشىسى «جاھاندانۋ» دەپ جازۋدى ادەتكە اينالدىردى. كەيبىر سوزدەردى پايدالانۋدا پرەزيدەنت اكىمشىلىگى مەن ۇكىمەت ەكى ءتۇرلى نۇسقانى دا پايدالانىپ ءجۇردى.
مۇنداي ماسەلە قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا ىستەپ جۇرگەنىمدە دە الدىمنان شىعاتىن. بىردە ماتەماتيكا ءپانى بويىنشا تەرمينولوگيانى بەكىتۋ ءۇشىن عىلىم اكادەمياسىندا وتەتىن سەمينارعا اقساقال ماتەماتيكتەر مەنى دە ەرتە باردى. باستاپقىدا زالدا وتىرعان عالىم اقساقالداردىڭ تەرمينگە قاتىستى ايتىس-تارتىسىنا كىرىگۋگە جۇرەكسىنىپ وتىردىم. الايدا «فۋنكسيونالنوە پروسترانستۆو» ءسوزىن «فۋنكسيونالدىق كەڭىستىك» دەپ الىپ جاتقاندا شىدامىم تاۋسىلدى.
ماتەماتيكانىڭ بۇل تارماعىن كەزىندە ورىستار اعىلشىننىڭ «function space» دەگەن سوزىنەن قاتە اۋدارعانىن، نەگىزىندە ول فۋنكسيونالدى ەمەس، فۋنكسيالاردى زەرتتەيتىن ءپان رەتىندە قازاقشا «فۋنكسيالىق كەڭىستىك» بولۋى ءتيىس ەكەنىن ايتتىم.
بەلگىلى ماتەماتيك ق.ناۋرىزبايەۆ مەن ايتقان ءۋاجدى تەز قابىلداپ، مەنىڭ شەت تىلدەرىن بىلەتىن ارتىقشىلىعىمدى ءتيىمدى پايدالانۋ ماڭىزدى ەكەنىن اتاپ ەدى.
وسىنداي قاراما-قايشىلىقتاردى ەڭسەرۋ ءۇشىن 2004 جىلى «ەگەمەن قازاقستاندا» مالايزيانىڭ تەرمين قالىپتاستىرۋداعى تاجىريبەسىنە قاتىستى «ۇلت ۇيىتقىسى» اتتى ماقالا جاريالادىم. ول ماقالانىڭ تەرميندەردى ءبىر ىزبەن پايدالانۋ جولىنداعى ءوزارا تۇسىنبەۋشىلىكتى ەڭسەرۋگە يگى اسەرى بولدى.
(جالعاسى بار).
