– كاميلا كاۆۋردىڭ «ءبىز يتاليا دەگەن مەملەكەتتى جاسادىق، ەندى يتاليا حالقىن قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك» دەگەنى بار. مىرزاگەلدى اعا، ءبىز تاۋەلسىز قازاقستان دەگەن مەملەكەتتى قۇردىق، ۇلتتى قالىپتاستىرا الدىق پا؟
– كوزقاراسىم كوپشىلىكتىڭ پىكىرىمەن ۇندەسە بەرمەيتىن اداممىن. مەنىڭ جەكە پىكىرىمشە، ۇلتتىڭ قالىپتاسا قويماعانىنا مەملەكەت كىنالى ەمەس. كەيبىرەۋلەر «بىزدە يدەولوگيا جوق» دەسە، ەندى بىرەۋلەر «ۇلتتىق يدەيا بولمادى» دەيدى، ماسەلە – مۇندا ەمەس.
فيلوسوف امانگەلدى ايتالى: «قوعام دامۋىندا يدەولوگياعا، سونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك يدەولوگياعا، بولماسا ۇلتتىق يدەولوگياعا شامادان تىس ءۇمىت ارتىپ، ونى جالعىز قاۋىمداستىرۋشى، ىنتىماقتاستىرۋشى كۇش دەۋ – كەڭەس داۋىرىنەن قالعان، سۋعا كەتكەن ادامنىڭ تال قارماۋى سياقتى سەنىم»، – دەيدى.
دەمەك، يدەولوگيا دەگەن – قۇرساۋ. سوندا قۇرساۋدان شىعىپ تۇرىپ، قۇرساۋدى اڭساپ وتىرمىز.
ديىرمەندەگى اتتاردى بوستاندىققا جىبەرسەڭ، ەركىندىككە جەتكەنىنە شاتتانىپ، شابا جونەلمەيدى ەكەن، ءبىرشاما ۋاقىت ءبىر توڭىرەكتى اينالىپ، جەلە جورتىپ ءجۇرىپ الاتىنى سەكىلدى، ۇيرەنشىكتى ادەتىنە باسادى ەكەن.
ءبىز دە سونىڭ كەبىندەمىز. ەندى عانا جەتىستىكتەر جولىندا «شابا» باستاپ ەدىك، داعدارىسقا تاپ بولدىق.
ەكونوميست رەتىندە ايتايىن: ۇلتتىق مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋدا باستى ءرولدى ۇلتتىق نارىق، ياعني، ءبىزدىڭ ءوز ءوندىرىسىمىزدىڭ دامۋ دەڭگەيى ايقىندايدى.
– قازاق زيالىلارىن ءۇش توپقا بولۋگە بولادى. ءبىرىنشى توپ: ۇلتتىق مادەنيەتتى بويىنا سىڭىرگەن، قازاقى تانىمداعى زيالىلار. ەكىنشى توپ: ۇلتتىق جانە ەۋروپالىق مادەنيەتتى بويىنا قاتار سىڭىرگەن زيالىلار. ءۇشىنشى توپ: تەك قانا ەۋروپالىق مادەنيەتتى بويىنا سىڭىرگەن توپ. سىزدىڭشە، قازاققا بەرەرى كوپ قاي توپتاعى زيالىلار؟
– ءوز باسىم ەكىنشى توپتىڭ بەرەرى كوپ دەپ ويلايمىن. ءبىرىنشى توپ – كونسەرۆاتيۆتى، اسىقپاۋدى، قاتەلەسىپ قالماۋدى ۇندەيتىن، جاڭاشىل ىستەرگە كۇدىكپەن، سەنىمسىزدىكپەن قارايتىن توپ. كەيدە ءتىپتى، قارسىلىق جاسايدى، اشىپ ايتا الماسا، كۇڭكىلگە كوشەدى. بۇلار مەملەكەتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىندەي كورىنەتىن ساتتەرى بولعانىمەن، تازالىققا ۇندەۋشى توپ رەتىندە اسا قاجەت توپ.
ءۇشىنشى توپ – بىرىنشىگە كەرەعار، اسىعىس، تاۋەكەلشىل توپ. بۇلار دا كەرەك. باسپا ماشينكاسىن ويلاپ تاۋىپ، «ءىنجىلدى» كوپتەپ كىتاپ ەتىپ شىعارعان، دالاداعى گۇلدى ۇيدە ءوسىرىپ كورىپ، تابىسقا جەتىپ جۇرگەندەر وسى توپتىڭ ادامدارى.
بۇگىنگى زيالىلار الاشورداشىلاردان وزگەشە. الاشورداشىلار ۇلت جولىنداعى ەڭبەگىنە اقى تالاپ ەتپەگەن. ال بۇگىنگى زيالىلار الدىمەن «بۇدان ماعان كەلەر قانداي پايدا بار؟» دەگەن ساۋالدى تاپسىرىس بەرۋشىگە، بولماسا، وزىنە قويۋدى ۇمىتپايدى.
تاڭەرتەڭ ءبىر پارتيادان، تۇستەن كەيىن باسقا پارتياعا مۇشە بولاتىندار بار
– ۇلت مۇددەسى، ۇلت ءتىلى تۋرالى مىنبەدە سويلەپ جۇرگەن زيالىلار تۋرالى قوعامدا «ءوز ۇپايىن تۇگەندەۋ ءۇشىن ايقايلايدى» دەگەن پىكىر بار. سىزدىڭشە، بۇل پىكىر قانشالىقتى شىندىققا جاناسىمدى؟
– زيالىلار دا حالىقتىڭ ىشىنەن شىققان ادامدار. بۇگىنگى توقشىلىق زاماندا، ولاردىڭ دا «ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىز جۇرتتان قالىپ بارادى» دەپ ەسىنە سالىپ وتىراتىن وتباسى، تۋىستارى بار. سول تۇرعىدان العاندا «ەسەپپەن ايقايلايتىندار» دا بار شىعار. ونداي ادامدار مەنىڭ ارىپتەستەرىمنىڭ ىشىندە دە بولدى.
بىردە انا پارتياعا، بىردە مىنا پارتياعا ءوتىپ، بىردە ۇكىمەتكە جابىسىپ، ۇپايلارىن تۇگەندەپ جۇرگەندەردى كوردىك. ولار ءقازىر دە بار. تاڭەرتەڭ ءبىر پارتيادان شىعا ساپ، تۇستەن كەيىن باسقا پارتياعا كىرىپ، كەشكە ونىڭ جەتەكشىسى بولعان دا بار.
ءبىراق، ول ءۇشىن بۇكىل زيالى بىتكەنگە توپىراق شاشۋعا بولماس. ەل ىشىندە ارىن تازا ۇستاپ، مەملەكەتشىلدىكتى تۋ ەتىپ، ايتقاندارى مەن كوكسەگەندەرى ەل مۇڭى بولىپ جۇرگەندەر دە از ەمەس.
– ءسىزدىڭ اۋدارماڭىزبەن جارىق كورگەن «اقىل قالتا» كىتابىن وقىرماننىڭ جىلى قابىلداعانىن بىلەمىز. مەنىڭ جەكە پىكىرىمشە، ءدال بۇگىنگى وقىرمانعا مورال وقۋعا بولمايدى. پىكىرىممەن كەلىسەسىز بە؟
– جاۋابىن ءوزىڭىز ايتىپ وتىرسىز: «وقىرمان جىلى قابىلداعانىن بىلەمىز» دەپ. دەمەك، وقىرمانعا كەرەك دۇنيەلەردىڭ ىشىندە بولعانى عوي.
…«ابزالدىق الىپپەسىن» 1995 جىلى ەكىنشى رەت پارلامەنت ءماجىلىسى دەپۋتاتتىعىنا سايلاۋعا تۇسەردە، كەزدەسۋلەردە «ءبىر جاڭالىعىم بولسىنشى» دەپ، گازەتتىك نۇسقاسىن جاساپ، 3000 دانا ەتىپ تاراتىپ ءجۇردىم.
ءابىش اعاعا ءالعىسوز جازدىرىپ الۋعا بارسام، ماناستىڭ 1000 جىلدىعىنا بايانداما جازىپ وتىر ەكەن. ۋاقىتىنىڭ تاپشىلىعىنا قاراماي، ەرتەڭىنە كەشكە شاقىرىپ، ءوز قولىمەن مولدىرەتىپ جازعان ءالعىسوزىن بەردى. سودان قاناتتاندىم، ايتپەگەندە، ودان كەيىن جازار ما ەدىم، جازباس پا ەدىم… ءۇندىنىڭ «پانچاتانترا» اتتى اقىل كىتابىن ستۋدەنت كەزىمدە وزبەك تىلىنەن اۋداردىم.
«مورال وقۋعا بولمايدى» دەيسىز. 1999 جىلى مەنى شىمكەنتكە ارنايى شاقىرعان ءبىر توپ وقىرماننىڭ ءبىرى بىلاي دەدى: «ءسىزدىڭ جازعاندارىڭىزدان ءوزىمدى مازالاعان سۇراقتارعا جاۋاپ تاپتىم (ءدال سولاي «تاپتىم» دەپ ايتتى). مەندە ءبارى بار: اتا-انام، ايەلىم، ءۇش بالام، تۋعان-تۋىستارىم، بانكتە اينالىمدا جەتەرلىك اقشام، جايلى پاتەر، كوتتەدج، بىرنەشە اۆتوماشينا، قىسقاسى، ءبىر قاراعاندا ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل ادام سەكىلدىمىن. ءبىراق، ءبىر نارسە جەتپەيدى. ءىشىم قۋىس سياقتى. ناماز وقىپ تا كوردىم، بولمادى. رۋحاني جاعىنان بايۋىم قاجەتتىگىن ءسىزدى وقىپ ءتۇسىندىم، راحمەت»، – دەپ 100 دوللار ۇسىندى.
وسىنداي جىلى پىكىرىن ايتىپ، حات جازىپ جاتاتىندار وتە كوپ. ولار – ادام ماتەريالدىق جاعدايىن تۇزەپ قانا قويماي، رۋحاني بايۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىنگەن جاندار.
مەن قازاقشالاعان بالتاسار گراسياننىڭ «اقىل قالتا» كىتابى 300 جىل ۇمىتىلىپ، گابريەل گارسيا ماركەس شىققاندا بارىپ، زەرتتەۋشىلەر «تىرىلتكەن كىتاپ». بۇل كىتاپ – مورال ايتۋدىڭ كوكەسى. 300 بولىككە ءبولىپ الىپ، اقىل ايتادى…
كىتاپتارىمدى مايرا مۇحامەد قىزى، سەرىك ۇمبەتوۆ، ءومىرزاق سارسەنوۆ ەرەكشە باعالاپ، تاعى دا شىعۋىنا كومەكتەستى. ءبىرى – ونەر ادامى، ءبىرى – ۇلكەن شەنەۋنىك، ءبىرى – ءىرى بايلىق يەسى. ولارعا بارىپ، بىردەڭە دامەتكەن كەزىم جوق. ءتۇرلى قىزمەتتەگى ازاماتتار، شەنەۋنىكتەر، كاسىپكەرلەر، مەنى تانىمايتىن وقىرمان حابارلاسىپ، كىتابىمدى سۇراپ جاتادى.
مەن جازۋشى ەمەسپىن. جاي عانا ىزدەنۋشى، مارجان تەرۋشى اداممىن. ونىمدى ەشكىم كوپ كورە قويماس. اتامدى، رۋىمدى ماداقتاپ، قولدان باتىر جاساپ، ناسيحاتتاپ جاتقان جوقپىن. حالىقتىڭ ءسوزىن بۇزباستان، وزىنە قايتارىپ بەرىپ جاتىرمىن. ۇرىمشىدەگى ۇلتتىق باسپا 4000 دانا ەتىپ، توتە جازۋمەن شىعاردى. لاتىن الىپبيىنە دە كوشىرىلدى. دەمەك، جەر جۇزىندەگى بارلىق قازاق ءوز قولدانىسىنداعى الفاۆيتپەن وقيتىن ەتتىم.
رۋشىلدىق پروتەكسياعا اينالىپ كەتتى
– كەزىندە ءسىزدىڭ پارلامەنتكە كەلۋىڭىزگە قارسى ادامدار «ونى حالىق سايلاعان جوق» دەگەن پىكىر ايتتى. ءوزىڭىز «مەنى حالىق سايلاعان ەدى، حالىقتىڭ قالاۋلىسىمىن» دەپ سەنىممەن ايتا الاسىز با؟
– ءسىز «سول پىكىر ءالى كۇشىن جويعان جوق» دەپ ايتا الاسىز با؟ دەمەك، سول كەزدە ونداي ءسوز بولعان بولسا، ۋاقىت وتە كەلە، قانداي دا ءبىر پىكىردىڭ دۇرىس-بۇرىس ەكەندىگى ەكشەلىپ، ورىن-ورنىنا قويىلعان شىعار؟ ونى نەسىنە اڭگىمە ەتتىڭىز؟!
ءتىپتى، مەنەن كەيىنگى سايلانعان دەپۋتاتتىڭ وكىلەتتىك مەرزىمى ءۇش-اق جىل بولىپ، جاڭا سايلاۋ جاريالانعاندا، سول كەزدەگى وبلىس اكىمى مەنى قايتادان دەپۋتات بولۋعا ۇسىنىپ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە باردى. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىز.
اقتالۋ ءۇشىن ەمەس، قۇدايشىلىعىن ايتايىن، ءوز تاراپىمنان كابينەتتەردى جاعالاپ، دەپۋتات بولۋ ءۇشىن جانتالاسقان ەمەسپىن. ەشكىمنىڭ ەسىگىن قاقپادىم. راس، 1999 جىلى جازدا ءبىر رەت پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى سارىباي قالمىرزايەۆقا جولىقتىم. «ەكى رەت سايلاندىم، ءبىزدىڭ جاقتا كەزەككە تۇرىپ قويعاندار بار، ماعان ءبىر جۇمىس بەرسەڭىز، سايلاۋعا تۇسپەي-اق قويسام» دەدىم. اۋىلىمداعى ادامداردىڭ پيعىلىن بىلگەندىكتەن عانا ەمەس، «دەپۋتاتتىققا ۇمتىلا بەرمەيىن» دەگەن وي ەدى. «جوق، باراسىز. ءسىز كەرەكسىز» دەدى. ولار كوپ سويلەمەيدى، سونىمەن ءسوز ءبىتتى.
ءبىزدىڭ جاقتا رۋشىلدىق ابدەن شەگىنە جەتكەن، ءتىپتى، باسقا وڭىرلەردەن باسىمىراق دەسەم، ارتىق ايتقانىم ەمەس. ءوز رۋىنىڭ ادامى سايلانعانىن مارتەبە ساناپ، قارسىلاسىن قايتكەن كۇندە دە جەڭۋ، جەڭە المايتىنىنا كوزى جەتسە جىعۋ، تىم بولماعاندا، كۇيە جاعۋدى ماقسات ەتۋ نەگە كەرەك؟! سول دا مۇرات پا؟
«نە تاپتى قازاق قۇلاگەردى ۇرىپ جىققاننان؟» دەپ ءابدىلدا تاجىبايەۆ اقساقال جاقسى ايتىپ كەتكەن. رۋشىلدىق بۇگىندە اقسەلەۋ ايتقانداي، پروتەكسيا جاساۋ جولىنا اينالىپ كەتكەن.
1996 جىلى ماۋسىم ايىندا ەلباسىعا سۇرانىپ، ماقتاارالدىڭ ماسەلەلەرىن ايتتىم. وزبەكستانمەن ىرگەمىزدى اۋلاق سالا باستاعالى ماقتاارالعا وتەتىن جالعىز جول سول كورشى ەل ارقىلى وتەتىندىكتەن، ادامدارىمىزدى ورىنسىز تەكسەرىپ، ىلىك ىزدەپ، باعىنۋعا كونە بەرمەيتىن قازاعىمىزدى كۇشتەپ، ءتىپتى، قالتاسىنا ەسىرتكى سالىپ جىبەرىپ، ءىستى ەتە باستاعان بولاتىن. سىرداريا وزەنىنەن تىكەلەي وتكىزەتىن كوپىر مەن جول سالۋدىڭ جوسپارلانىپ قويعان جوباسىن ەرتەرەك ءبىتىرۋ قاجەتتىگىن ايتتىم.
پرەزيدەنت «1999 جىلى بىتىرەمىن» دەدى. قيىن كەزەڭ ەدى، كوڭىلىم ونشا سەنبەدى. پرەزيدەنت ۋادەسىندە تۇردى، سول جىلى قازاندا كوپىر سالىنىپ ءبىتتى. قاتتى ريزا بولدىم، ەل قۋاندى.
1985 جىلى باستالىپ، بىتپەي تۇرعان اۋداندىق اۋرۋحانا قۇرىلىسىنا قارجى ءبولدىرۋ ءۇشىن ۇكىمەت باسشىسى يمانعالي تاسماعامبەتوۆكە، مينيسترلەرگە قايتا-قايتا بارىپ ءجۇرىپ، 2004 جىلعا باستاپقى قارجىنى ءبولدىردىم.
2003-2004 جىلدارى اۋداندا ءتورت جىلدا 8 مەكتەپ سالۋعا قاجەت جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتاردى ازىرلەتىپ، قارجى مينيسترلىگىنە تابىستاپ، جوسپارلارىنا ەنگىزدىردىم. سول جوبا بويىنشا كەيىننەن مەكتەپتەر سالىندى.
جالاقىمەن ءجۇرىپ، بالالارىمدى جەتىلدىردىم
– «دەپۋتات بولىپ تۇرعان كەزدە مىنا نارسەنى ايتا المادىم-اۋ» دەپ ارىڭىز مازالايتىن كەز بولا ما؟
– ءار مەزگىلدە ادامنىڭ بىلىم-بىلىك دەڭگەيى ءارتۇرلى بولادى. سول ساتتەردەگى بىلگەنىمدى ايتتىم.
تەلەەكران الدىندا كولبەڭدەگەنىم جوق. تۆاردوۆسكييدىڭ: «پروجەكتوردىڭ جارىعى قاي جەرگە ءتۇسىپ تۇرسا، ەۆتۋشەنكو سول جەرگە تۇرعاندى جاقسى كورەدى، ال ەگەر جارىقتى باسقا جەرگە تۇسىرسەڭ، جەنيا جۇگىرىپ بارىپ، سول جەرگە تۇرا قالادى» دەگەن ءسوزى بار. ءوزىن-وزى جارنامالاۋمەن اينالىساتىن ادامداردى ومىردە كوپ كوردىم.
– وسى عۇمىرىڭىزدا سىنىپ بارىپ، قايتا ەڭسەڭىزدى كوتەرگەن كەزىڭىز بولدى ما؟
– جوق.
– كەيدە اينالاڭداعى ادامداردىڭ شىنايى بولمىسىن باسىڭا ءىس تۇسكەندە بىلەسىڭ. جاقىن ادامدارىڭىزدىڭ باسىڭىزعا الدەقانداي ءىس تۇسكەندە ساتىپ كەتكەن كەزى بولدى ما؟
– باقىتىما وراي باسىما ءىس تۇسكەن ەمەس. ۇدايى جەتىسپەۋشىلىكتەن باسقا. بۇل – ءوزىم تاڭداعان جولىم. قىرىق جىل ەڭبەك ءوتىلىم تۇتاستاي مەملەكەتتىك قىزمەتشى ساناتىنا جاتسا دا، پارلامەنت اپپاراتىنىڭ قىزمەتكەرى كەزىمدە 38 مىڭ تەڭگەمەن زەينەتكە شىقتىم. وتە ۇقىپتىلىق پەن ۇنەمشىلدىك جاساپ، وزىمە شەكتەۋ قويۋ ارقىلى ايلىق جالاقىمەن ءجۇرىپ، بالالارىمدى جەتىلدىردىم. ودان ارتىلدىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى، جيناپ تاستاعان ەشتەڭەم جوق. ومىرگە وكپەم جوق. ءقازىر ۇشاقپەن بارۋعا ءتيىس جەرگە پويىزبەن بارعاندا پەندەلىگىم ۇستاپ، ازداپ وكىنەمىن. ءبىراق، بۇل جولدى دا ءوزىم تاڭدادىم.
– «ادام ءوزىن كەدەرگىلەر ۇستىندە تانيدى» دەگەنىن وقىپ ەدىم ەكزيۋپەريدىڭ. ءسىز ءوزىڭىزدى كەدەرگىلەر ۇستىندە تاني الدىڭىز با؟
– ومىرىمدە ايتۋعا تۇرارلىق كەدەرگى بولعان جوق دەسەم سەنەسىز بە؟ ستۋدەنت كەزىمدە كومسومول بەلسەندىسى بولىپ، بۇكىل وزبەكستاندى ارالاپ شىقتىم. اۋىلدا جۇرگەندە ءتاپ-تاۋىر دەڭگەيىم بار دەپ مالدانىپ جۇرگەندە، جوعارعى كەڭەس دەپۋتاتى بولىپ، 45 جاسىمدا الماتىعا كەلىپ، ءوزىمنىڭ بىلىم-بىلىگىم، ءوي-ورىسىم، ويلاۋ قابىلەتىم اۋدان دەڭگەيىندە عانا ەكەنىن كورىپ، شوشىپ كەتتىم. ۇندەمەي ۇيرەندىم، كىتاپحانادان شىقپادىم، پارلامەنت ءارحيۆىن ءسۇزدىم، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان دا كوپ ءبىلىم الدىم. كومپيۋتەر ۇيرەنىپ، جاڭادان قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ينتەرنەتتەن ومىرگە قاجەتتى اقپاراتتار الدىم.
وسىلاي ەڭبەكتەنۋ ارقىلى جەتىلدىم. ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتتىم. جۇمىسىما قوسىمشا جارتى ستاۆكامەن پرەزيدەنتتىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىندا 8 جىل مەملەكەتتىك باسقارۋ پانىنەن ءدارىس بەردىم. «ءوزىن-وزى باسقارۋ» پانىنەن مەكتەپتەر مەن وقۋ ورىندارىندا دارىستەر وتكىزەمىن.
زەينەتكە شىققالى بەرى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندەمىن. وسى ءۇش جىل ىشىندە 5 وقۋ قۇرالىن، ءبىر وقۋلىق جازدىم.
ءالى كۇنگە دەيىن ىزدەنىس ۇستىندەمىن. ءومىرىم ءوز قالاۋىممەن وسىلاي جالعاسىپ كەلە جاتىر.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان – اياگۇل مانتاي.
