ول جايىندا قانشا مىسال بار. ماسەلەن، اۆتوكولىكتەرگە مىندەتتەلگەن بالالار كولياسكاسى جايىنداعى زاڭ. كەزىندە باستالدى دا، جۇرتتى ولگەنشە ۋلاتىپ-شۋلاتتى، اياعىندا سونى قابىلداعان دەپۋتاتتار بەتتەرى بىلش ەتپەي «ويباي، بىزدىكى قاتە بولىپتى» دەپ بيپازدانا ءۇن قاتتى. اقىرى ونىڭ سوڭى قۇيىمشاقتانىپ، باسىلىپ قالدى. ويتكەنى ءبىزدىڭ ەل ونداي مادەنيەتكە، مىندەت پەن تارتىپكە، اقىر سوڭىندا قارجىلىق جاعىنان دا دايىن ەمەس بولىپ شىقتى.
...مەن ءار ءىستى دايىندىقسىز باستايتىن ۇكىمەتتىڭ وسىنداي شەشىمدەرىنەن قورقام...
جاقىندا مەملەكەتتىك اۆتوينسپەكسياعا قاتىستى تاعى ءبىر زاڭ شىقتى. ول – اۆتوينسپەكتورلاردىڭ جول-جولدا تۇرماۋى جانە قولدارىنا الاتاياق ۇستاپ، كولىكتەردى توقتاتۋعا بومايتىندىعى جايىندا قابىلداندى. بالكىم بۇل زاڭنىڭ دۇرىس جاعى دا بار شىعار. ءبىراق مۇندا دا ەلەپ-ەسكەرىلمەگەن بىرنەشە ءجايت بار. مىسالىعا الساق، ءبىزدىڭ قالالاردىڭ كوشەلەرى تار. اۋىل-اۋىلدار مەن اۋدان-اۋدانداردى جالعايتىن، ءتىپتى وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار جولداردىڭ دا وڭىپ تۇرعانى شامالى. ونىڭ ۇستىنە اككى شوپىرلار ينسپەكتوردىڭ قولمەن توقتا دەپ جاساعان يشاراسىن وتىرىك بايقامايتىنى ايان. وسىنداي ءارى تار، بولماسا وي-شۇقىرى كوپ، ودان قالسا، ساپا تالابىنا ساي ەتىپ سالىنباعان جولدىڭ ۇستىندە ەرەجە بۇزعان اۆتوكولىكتى اڭدىپ جۇرگەن ينسپەكتور قاسىنان زۋىلداپ وتكەن ءتارتىپ بۇزۋشىنى قۋىپ بەرسە، نە بولاتىنى بەلگىسىز عوي. ويتكەنى باسقا كولىكتەر سىعىلىسقان تار جولدا قاشقىندى قۋىپ جەتۋگە جىن قۋعانداي اسىققان ماي قىزمەتكەرى ءوز جاساماسا دا، وزىنە سيرەناسىن شىڭعىرتىپ، جانامالاپ كەلگەن كوك-قىزىل شامدى ماشينادان ۇرىككەن، بولماسا وعان جول بەرۋگە تالپىنعان وزگە شوپىرلاردىڭ اپات جاسامايتىنىنا كىم كەپىل. بۇرىنعىداي ءبىر جەردە تۇرىپ قالتالارىن تولتىراتىن، «قالعىپ كەتسەك، تالاي پۇلدان قاعىلامىز» دەگەن ءسوزدى قاعيدا قىلعان «گايشنيكتەر» مۇندايدا اي-شايعا قاراي ما. ءقازىردىڭ وزىندە كۇنبە-كۇن كورىپ ءجۇرمىز، ينسپەكتورلار ونسىز دا كەپتەلىس كوشەلەردە الدەقانداي «قاشقىن كولىكتى» تۋرا جول ورتاسىنا توقتاتىپ قويىپ، قوزعالىستى ودان بەتەر قيىنداتىپ جاتقانىن. كۇندە ارى-بەرى جۇرگەندىكتەن تاعى ءبىر بايقايتىنىمىز، قاي جولدا دا ماي ماشينالارى ارى-بەرى تىنىمسىز زۋىلداپ ءجۇر. ولاردىڭ جانارمايىنا بيۋدجەتتىڭ قانشا اقشاسى كەتىپ جاتىر. وسى زاڭمەن ينسپەكتورلاردىڭ كولدەنەڭ جۇرگىزۋشىدەن اقشا الۋىن توقتاتامىز دەۋ دە ابەستىك. «گايشنيكتەر» قاندايدا ءبىر امالعا قارسى ايلا تابۋعا ۇيرەنىپ العان.
...مەن ەلىمىزدەگى ادىلەت ورگاندارىنىڭ ادىلەتسىز ىستەرى ەش تىيىلماي ما دەپ قورقام...
جاقىندا ءوز ۇيلەرىنەن بەزىپ، كۇن كورىس ءناپاقا تابۋ ءۇشىن باسقا قالالارعا بارىپ جۇمىس ىستەۋلەرىنە تۋرا كەلگەن، ودان قالدى، پاتەر جالداپ جۇرگەن ازاماتتاردى تۇرعىلىقتى جەرلەرىندە ۋاقىتشا تىركەۋ تۋرالى تاعى ءبىر زاڭ شىقتى. سودان بەرى حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارى دۇربەلەڭگە تولدى. ءبىر اپتانىڭ ىشىندە سىعىلىسقان كەزەكتەردىڭ كەسىرىنەن ەكى ادام اجال قۇشتى. وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەردى تەلەارنالار كۇن سايىن كورسەتىپ، اتالمىش زاڭنىڭ دا وسال تۇستارىن اشىپ ايتىپ جاتىر. ءبىراق ۇكىمەت سەلت ەتەر ەمەس. سەلت ەتپەگەنى بىلاي تۇرسىن، ىشكى ىستەر ءمينيسترى بۇل نارسەنى قالىپتى قۇبىلىستاي قابىلدايتىن سىڭايلى، ءبارى جون-جونىمەن ءجۇرىپ جاتىر دەپ سۇحبات بەرەدى. سوندا ونىڭ تەلەديدار كورمەيتىنى، گازەت-جورنال وقىمايتىن بولعانى عوي. ايتپاقشى، ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردىڭ قانشاسىنىڭ گازەت وقىپ، قانشاسىنىڭ تەلەديدار كورەتىندەرى بەلگىسىز. سەبەبى ءوز باسىم كىتاپ تۇگىلى گازەت بەتىن اشپايتىن تالاي اكىمدەر مەن دەپۋتاتتاردى بىلەمىن. «گازەتىڭ، كىتابىڭ... نە كەرەگى ماعان ولاردىڭ؟» دەگەن ءسوزدى دە تالايلارىنان ەستىگەم. قايتەمىز ەندى، وسىندايلار دا ەل بيلەپ، حالىققا جوعارىدان بيلىك، ايتىپ، زاڭ شىعارىپ وتىر عوي.
... مەن بىلىمسىزدەردىڭ تاققا جايعاسقانىنان قورقام...
تىركەۋ پروسەستەرىنىڭ باسىم ءۇردىسى تەك ءىرى-ىرى قالالاردا عانا ءجۇرىپ جاتىر. ونداعى تىركەۋ كەزەگىندە تۇرعانداردىڭ باسىم بولىگىن، ءتىپتى، تۇگەلگە جۋىعىن كەزىندە اۋىلداردان قالاعا ءناپاقا ىزدەپ كەلگەن قازاقتار تولتىرۋدا. ءبىزدىڭ ۇكىمەت اۋەلدە «بىرتە-بىرتە اۋىل مەن قالا قاي جاعىنان دا تەڭەسەدى» دەگەن. ءبىراق وعان نەگىز، باستاپقى قادام جاسالىنبادى. اۋىل ادامدارىن اسىراپ، جۇمىسپەن قامتىپ وتىراتىن اۋىلشارۋاشىلىعى قۇردىمعا كەتتى. جەر جەكەلەر مەن كاسىپكەرلەردىڭ قولىنا ءوتتى. بۇل دا ءبىزدىڭ ىشكى جاعدايىمىزعا، قوعامدىق كوزقاراسىمىزعا ءتىپتى كەلمەيتىن جەر قاتىناستارى تۋرالى وزىندىك زاڭدارى بار الدەقانداي ەلدەرگە ەلىكتەۋدىڭ ءبىر پاراسى بولدى. جەردى يگەرۋگە حالىقتىڭ دايىندىعى دا جوق بولاتىن. وسىعان بايلانىستى جانە ۇكىمەت جەرگە قاتىستى ءتيىمدى باعدارلاما جاساي الماعاندىقتان، جاڭا جەر يەلەرى جەردى باياعى كولحوز-سوۆحوزداردىڭ كەزىندەگىدەي يگەرۋگە شامالارى جەتپەدى. بۇرىن ءوز حالقىن ءوزى اسىرايتىن شارۋاشىلىقتار جويىلعان سوڭ ءارى جەردەن كەلەتىن ءتۇسىم مەن پايدادان قاعىلعان قارا حالىق سودان قالاعا اعىلدى. حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى اشتان قالماۋدىڭ قامىنا كىرىسىپ، ەلدە ىشكى ميگراسيا كەڭىنەن ەتەك الدى.
ۇكىمەت بۇل قۇبىلىسقا تاعى نازار سالمادى، ياعني اۋىلدان قالاعا كوشكەندەردىڭ حال-احۋالدارى مەن تۇرمىستىق جاعدايلارىنا بايلانىستى قاندايدا ءبىر شارانى قولعا المادى. سونىڭ كەسىرىنەن جۇمىس ىزدەپ ساندالعاندار، ءبىر كۇندىك نان ءۇشىن قانداي تىرلىكتى بولسا دا اتقارۋعا دايىن ارزانقول جۇمىسشىلار، ودان قالسا بازار جاعالاپ، قولىنا ىلىككەندى ساتۋمەن اينالىساتىن، بەلگىلى كاسىبى مەن ماماندىعى جوق الەۋمەتتىك توپ پايدا بولدى. بۇلار ۇكىمەتتىڭ قامقورلىعىنان شەت قالىپ، قازىرگى ساياساتتىڭ «ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور» دەگەن قاعيداسىمەن كۇن وتكىزىپ جۇرگەندەر. مۇنداي توپتىڭ قالادا ۇيلەرى بولمايتىنى اركىمگە ايان. مىنە، حقك ورتالىقتارىندا تىركەۋگە تۇرۋ ءۇشىن جانتالاسىپ، كەزەك كۇتكەندەردىڭ ءبىر بولىگى ءوز باسپانالارىنا قولدارى جەتپەي، ءار پاتەردى ساعالاپ جۇرگەندەر بولسا، قالعاندارى اۋىلدان قالاعا كوشكەن الگىندەي ءۇيسىز جۇرگەن سورماڭداي قازاقتار. قازاق ۇكىمەتىنىڭ ءوز حالقىنا قاتىستى دۇرىس جۇرگىزىلمەگەن ساياساتىنان زارداپ شەگىپ، قاپالىقپەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقان شەرلى دە شەرمەندە كۇيدەگى توپتار.
...مەن سول شەرلى توپ ءبىر كۇنى جابىلا ايقايلاپ، دۇرك كوتەرىلىپ كەتپەسە ەكەن دەپ قورقام...
شەنەۋنىكتەرىمىز شيكى زاڭدى شىعارىپ الادى دا، ولاردىڭ ىسكە اسار كەزدەگى ولقىلىقتارىن بايقاپ، كورىپ تۇرسا دا، «ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگيدىنىڭ» كەرىمەن، تاعى ونى ولگەنشە قورعاپ باعادى. ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ جوعارىداعىداي وزەۋرەۋى وسى سوزىمىزگە كۋا. جالپى، وسى زاڭ نە ماجبۇرلىكتەن قابىلداندى دەڭىز. تەررورشىلاردىڭ جولىن كەسىپ، تەراكتىنى بولدىرماۋدىڭ امالى دەپ ۇعىندىردى ونى قابىلداعاندار. سولاي-اق بولسىن. سوندا ەلىمىزدە تەررورشىلاردىڭ سونشالىقتى كوپ بولعانى ما، الدە بيلىك ءوز حالقىنا سەنبەۋگە اينالعانى ما؟ الدە جاۋعا اينالعان قازاقتاردى انىقتايىن دەدى مە.
ءيا، ايتپاقشى، قازاقستاننان شەت اسپاعان، ءتىپتى ءوز اۋىل، ءوز قالاسىنان باسقا جاققا اتتاپ باسپاعان جاس جىگىتتەردىڭ بويىنا تەك وزدەرىنىكىن عانا ءجون، ال باسقالاردى شايتان جولىنداعى اداسۋشى كاپىرلەر دەپ سانايتىن سەنىم قايدان ءۇيىر بولدى؟ ودان قالسا، جاۋلىق نيەتتەگى پيعىل، جۇرت اراسىنا ۇرەي مەن دۇربەلەڭ تۋعىزۋعا قۇشتارلىق، انىعىن ايتقاندا، تەراكت جاسايتىن ارەكەتكە قۇمارلىق قايدان پايدا بولا قالدى؟ زەردەلەپ قاراساق، بۇعان – ءاۋ باستا ەلىمىزدەگى ءار ازاماتتىڭ دىنگە قاتىستى ەركىندىگىنە شەك قويماعان زاڭ كىنالى عوي. سول ەركىندىكتىڭ ارقاسىندا دامىعان ەلدەر مەن وركەنيەتتى مەملەكەتتەر شەتتەتكەن نەبىر ءدىني اعىمدار بىزگە اعىلدى-اي كەلىپ. مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنىڭ ەشبىرىندە ءبىر جەردە شوعىرلانباعان يسلامنىڭ ەشبىر 72 اعىمى تەك قازاقستاندا عانا باس قۇرادى. ەشقانداي تىيىم بولماعان سوڭ ساقالدىلار مەن قىسقا بالاقتىلىر ءوز ۋاعىزدارىن ەركىن دە اشىق جۇرگىزدى. ەندى ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر ەل اراسىنا ابدەن ءسىڭىسىپ، تامىرى مەن ءدانىن تەرەڭ سەۋىپ ءارى وڭايشىلىقپەن تازارا قويىلمايتىن كەزەڭدە سولارمەن الىسپاقشى.
...مەن ءبىر كەزدە جاستارىمىز ورىستانىپ ەدى، ەندى ارابتانىپ كەتە مە دەپ قورقام...
ءقازىر ءبىز دۇنيەجۇزىن الاڭداتىپ وتىرعان يسلاميستەردىڭ جولىندا جۇرگەن كەرى اعىمداعى ساقالدى مۇسىلمانداردان عانا ۇركۋدەمىز. ال قوعامىمىزبەن بىتە قايناسىپ، جىلدان-جىلعا، جوق، ايدان-اي، كۇننەن-كۇنگە بارلىق ۇلتتان كاتارلارىن كوبەيتىپ جاتقان، الايدا ءدال ءقازىر سەلت ەتكىزەر ءبىر تەرىس ارەكەت تانىتپاي تىنىش جۇرگەن حريستيان باعىتىنداعى «يوگوۆوشىلداردان»، «باپتيستەردەن»، «ەۆانگەليستەردەن»، «مورمونداردان»، ءيا، ايتا بەرسەك تاۋسىلمايتىن كوپتەگەن سەكتالاردىڭ بولاشاقتا قانداي تىرلىكتەر جوسپارلاپ وتىرعاندارىنان ءتىپتى حابارسىزبىز. وسىلاردىڭ مۇشەلەرى ەش جەردە تىركەۋسىز ءجۇر دەپ كىم ايتا الادى. ءتىپتى تەراكت جاسايدى دەپ قاۋىپتەنەتىن كەرى اعىمداعى ازاماتتارىمىز دا مەكەن-تۇراعى بەلگىسىز «بومجداردىڭ» قاتارىندا جۇرگەن جوق. ودان كەيىن ولار ءبىر قالادا تەراكت جاسايتىن بولسا، وندا ايلاپ جاتىپ جوسپار قۇرمايدى. قۇداي بەتىن اۋلاق قىلسىن، ولاردىڭ ونى جاساۋعا مىڭ ايلا تابارى حاق. ەندەشە، ۋاقىتشا تىركەۋ دەگەن تەك بوس ساندالىس، حالىقتىڭ ۋاقىتىن بەكەرگە الۋ، اسىرەسە، قازاقتى بەكەر سەندەلتۋ ەمەس پە.
...مەن كوپدىندىلىكتى ۇستانعان ەلدىڭ اقىر ءتۇبىنىڭ وڭبايتىنىن اڭداماعان، حالقىن جوق جەردەن دۇربەلەڭگە سالاتىن بيلىكتەن قورقام.
ءيا، بۇلاي دەۋىمىزگە دە نەگىز بار. ايتپەسە، قاراڭىزشى، جاڭا ايتقانىمىزداي، بارلىق قالاداعى حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارىندا تىركەۋگە تۇرىپ جاتقاندار ىلعي قاراكوزدەر. ارالارىندا بوگدە ۇلتتار بولسا، ولار قالىڭ قازاقتىڭ كولەڭكەسىنەن اسپايدى. ودان دا وسى امالدى ۇيسىز-كۇيسىز، سودان سوڭ ءار قالادا جۇمىس ىزدەپ، قاي جەردەن نان تاپسام ەكەن دەپ سابىلعان، پاتەردەن-پاتەرگە اۋىسىپ قاڭعىعان قازاقتاردىڭ سانىن انىقتاۋ ءۇشىن جاساسا، قۇبا-قۇپ بولار ەدى. سوندا «حالقىنىڭ ءال-اۋقاتى ارتىپ، كەرەمەت دامىپ جاتقان» قازاقستاننىڭ ءوز تۇرعىلىقتى جۇرتىنىڭ قانشاسىنىڭ قانداي بەيشارا حالدە جۇرگەندىگىنە بيلىكتەگىلەردىڭ كوزدەرى جەتەر ەدى.
ءبىزدىڭ زاڭ شىعاۋشى ورىندار ەلىمىزدىڭ تۇرعىندارىنىڭ ءبارىن قۇددى ءبىر مادەنيەتى كوتەرىلىپ، وركەنيەتكە جەتكەن، قارجىلىق جانە تۇرمىستىق جاعدايلارى ششەشىلگەن دەپ ويلاي ما، قايدام، دامىعان ەلدەردىڭ ۇستانىمدارىن تىقپىلاي بەرۋدەن ەش قايتار ەمەس. ءتىپتى دامىعان ەلدەردىڭ وزىندە جوق باعدارلامالاردى قابىلداپ، حالىقتىڭ ميىن اشىتۋدا. ايتا بەرسەڭ، ويىمىزعا دالەل بولاتىن قانشا مىسال بار. جەر تۋرالى كودەكس پەن جەردى ساتۋ جونىندەگى جوبانىڭ ءوزى قازاقتى قانداي سەرگەلدەڭگە سالدى دەڭىز. ال ءبىلىم تۋرالى باعدارلاما وقۋ ورىندارىن قانشاما تىعىرىققا تىرەپ وتىر.
البەتتە، ءبىلىم جۇيەسىندەگى قازىرگى توقىراۋ سىرت كوزگە كوپ بايقالمايدى. ءبىراق سول جۇيەنىڭ ىشىنە ءۇڭىلىپ قاراساڭ، ماماندارى دايىندالماعان وقۋ ورىندارىنا جوعارىدان بەرىلگەن نۇسقاۋلاردىڭ ازەر ورىندالىپ جاتقانىن بايقايسىڭ. ال بۇل جۇيەنىڭ تەرەڭىنە ودان ءارى ۇڭىلسەڭ، اتالمىش باعارلامانىڭ ورىندالۋ بارىسى – ەسكى-قۇسقى ۆاگونداردى الدەبىر وركەنيەتتى ەلدەرگە قاراي قيقىلداپ-شيقىلاپ، زورلىقپەن سۇيرەپ بارا جاتقان كونە پاروۆوزدى ەسكە تۇسىرەدى. وسىنداي ءجون-جوسىقسىز باعدارلامانى ۇسىنعان بيلىكتەگىلەرگە سالساڭ، موتورى مەن تەحنيكالىق بولشەكتەرى جارامسىز بولسا دا، سىرتقى تۇرقى زامانعا ساي ەتىلىپ ادەمىلەپ سىرلانعان سول پاروۆوزدى قولمەن يتەرىپ جۇرگىزسە دە توقتاماۋى ءتيىس.
...مەن ءبىر كۇنى سىرى كەتكەن سول پاروۆوزدىڭ كۇل-تالقانى شىعىپ، بوگدەگە كۇلكى بولا ما دەپ قورقام.
تاعى ءبىر ۇلكەن ولقىلىق – ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر تاۋەلسىزىكتەن كەيىن تۋىلعان بالالاردىڭ بارلىعىن فەنەمون بولىپ تۋىلعان دەپ ەسەپتەگەلى قاشان. سودان با قايدام، ءبىرىنشى سىنىپتىڭ ماتەماتيكاسىنداعى ەسەپتەردىڭ كەيبىرىن ونشا-مۇنشا ادام شىعارا المايدى. ال ونداعى ادەبيەت، قازاق ءتىلى، ت. ب. ساباقتارىنداعى تاپسىرمالاردى كورسەڭىز، ءبىرىنشى سىنىپتىڭ بالالارى ەس بىلمەي جاتىپ، ۋنيۆەرسيتەتتىك بىلىممەن سۋسىنداپ جاتىر ما دەگەن ويعا قالاسىز. ەڭ وكىنىشتىسى، قازاقشا «ا» ءارپىن ءالى ۇيرەنبەگەن بالعىندى ءۇش ءتىلدى وقىتۋ ءۇردىسى كەلەشەك ۇرپاقتى ميلاۋ ەتۋ ەكەنى ۇرانشىلداردىڭ ميىنا كىرىپ-شىعار ەمەس. جانە ءبىر جۇرەك اۋىرتارلىق نارسە – باستاۋىش سىنىپتاردا وقيتىن بالالاردىڭ مەكتەپكە اپاراتىن سومكەلەرىنىڭ سالماعىن ولشەپ كورىڭىزشى. وندا سالىنعان كەرەكسىز وقۋلىقتار مەن داپتەر-قۇرالداردىڭ سالماعى بەس-استى كەلىدەن كەم بولمايدى. ءار بالا كۇنىنە وسىنشا جۇكتى يىعىنا سالىپ، مەكتەپكە تاسيدى. مۇنداي سالماق جاس وسكىننىڭ بويىنىڭ وسۋىنە دە كەرى اسەرىن تيگىزەرى حاق. الايدا بۇل جايىن ويلايتىن باسشىلار جوق. ولاردىڭ ويىنشا، مەكتەپكە كوپ كىتاپ تاسىعان، كوپ كىتاپ وقىعان بالالاردىڭ ءبىلىمى جان-جاقتى ارتا تۇسپەك.
...مەن وسىعان قاراپ، كەلەشەك ۇرپاق بار تاراپتان مايدالانا تۇسە مە دەپ قورقام...
ۇشتىلدىلىكتىڭ زيانى مەن كەساپاتى جايىندا دا ءوز ايتىلعان جوق. ءبىراق ءبىلىم ءمينيسترى دە وزىنىكىن ءجون ساناپ، ايتقانىنان تابانداپ قايتار ەمەس. ول از بولعانداي، مەكتەپكە ارنالعان تاريح وقۋلىقتارىنداعى مالىمەتتەر سوۆەت زامانىنداعى عىلىمي تۇجىرىمدامالاردان ءالى اجىراماعان. ونى وقىعان جاس وسكىننىڭ پايىمىنشا، بىزگە قارسى پاتشا وتارشىلدىعى بولعان ەمەس، قازاقتار رەسەي قۇرامىنا ءوز ەركىمەن قوسىلعان. ءبىزدى بار جاۋدان ورىس باتىرلارى قورعاپ قالعان. وتكەن عاسىرلارداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر مەن قازاق تاعدىرى ءۇش-تورت بەت نەمەسە ءۇش-تورت ابزاسقا عانا سىيىپ تۇر.
ءبىلىم مينيسترلىگى الدىڭعى جىلى جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى تەحنيكالىق فاكۋلتەتتەردەن قازاق تاريحىن الىپ تاستاپ، تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى تاريحتى عانا وقىتۋ كەرەك دەپ ۇيعارعان. ءسويتىپ ءبىزدى ءتۇپسىز، تەكسىز، كۇنى كەشە عانا جارالعان حالىققا اينالدىرا جازداعان. ءبىراق بۇعان قارسى داۋ ايتقان ءبىراز عالىمداردان ىقتى ما، دەرەۋ بۇل ۇيعارىمدارىنان قايتىپ، ولارعا 1900 جىلدان بەرگى تاريحتا وقىتايىق دەپ شەشتى. نەگە ءويتتى دەسەك، مۇنداي باعدارلاما پرەزيدەنتتىڭ ءقايبىر جىلعى جولداۋىنىڭ باستى ۇرانىنا اينالعان «ءبىر – ماقسات، ءبىر – مۇددە، ءبىر – بولاشاق» دەگەن قاعيدا سوزگە ءدوپ كەلەدى ەكەن. تاريحتى حح عاسىردىڭ باسىنان عانا باستاساق، سودان بەرگى ەل باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتاردىڭ ءبارىن قازىرگى قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان حالىقتاردىڭ بارلىعى بىرلەسىپ باستان وتكەرگەنىن ناسيحاتتايدى ەكەنبىز. سويتسەك، بىزدە كىرمە حالىق جوق، امبەسى قازاقستاننىڭ بايىرعى تۇرعىندارى ءارى بولاشاقتا دا وسىنداي ءتاتۋ-تاتتى تارتىپپەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، بىرگە جۇرەمىز دەگەن تۇجىرىم سانامىزعا سىڭەدى ەكەن. ايتپاقشى، «ءبىر – قازاقستان، ءبىر – حالىق» دەگەن ۇراندى دا ءجيى ەستيمىز. بيلىك ەكى سويلەيدى، كەيدە الگى ۇراندى كوتەرسە، ەكىنشى كەزەكتە «قازاقستان – كوپۇلتتى، كوپدىندى مەملەكەت» دەپ باسقاشا سويلەيدى. مىنە، وسىنداي توسىن جوسپارلارىمەن ءبىزدىڭ بيلىك ءوز جەرىندەگى جەرگىلىكتى ۇلتتى، ياعني قازاقتى – باسقالاردان ەشقانداي ارتىقشىلىققا يە ەمەس دەگەندى مەڭزەپ وتىر، ونىسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جانىن سالىپ جاتىر.
...مەن وسىنى اڭداعاندا، كەلەشەكتە قازاقتار تاريحى مەن ءتىلىن ۇمىتقان ءدۇبارا ۇلت دەگەن اتاۋعا يە بولا ما دەپ قورقام...
ءيا، مەن ەلدە ءبىر جاڭا زاڭ شىقسا، ىلعي قورقىپ وتىرامىن. راسىندا، قاي زاڭ قاراپايىم قازاقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن قابىلدانىپ جاتىر؟ ەلدەگى تىنىشتىق، بيلىك ءجيى قولداناتىن «ۇلتتاردىڭ ءوزارا تاتۋلاستىعى مەن تۇسىنىستىگى» دەگەندەر بىلگەن شەنەۋنىككە مومىن دا كونبىس، قوناقجاي دا اڭعال قازاقتىڭ ارقاسىندا ىسكە اسىپ تۇر. ەندى وسىنداي جۋاس حالىقتى مەزى ەتە بەرەتىن زاڭدارعا قاشان تىيىم بولار ەكەن؟
...مەن كەيدە ونداي جاعىمدى زاڭدار ءتىپتى قابىلدانباي ما دەپ تاعى قورقام...
قانداي زامان بولسا دا، جۇرت اشتان ولمەۋدىڭ، ۇرپاق ءوسىرۋدىڭ قامىمەن قىبىرلاپ تىرلىك جاسايدى. سونداي تىرلىك جولىندا بىرەۋدىڭ بايىپ، بىرەۋدىڭ كەدەيلەنەرى حاق. الايدا قاي زاماندا دا بايلاردان كەدەي-كەپشىك كوپ بولعان. حالىق دەپ اتالاتىن ناعىز توپ – وسى كەدەيلەر. قازاق كەدەي بولسا دا، كورگەن كۇنىنە شۇكىرشىلىك ەتكەن، ءالى دە ەتەدى. ءبىراق ۇكىمەت مىناداي زاماندا ولارمەن دە ساناسىپ، حالىققا ءتيىمدى جۇمىستار جاساۋعا مىندەتتى عوي.
...مەن شەنەۋنىكتەردىڭ سونداي مىندەتتەرىن ۇمىتقاندارىنان جانە قورقام...
جان-جاققا ءجىتى كوز سالساڭ، بۇگىندە حالىق ءوز پىسىقتىعىمەن كۇن كورىپ جاتىر. ال ۇكىمەت سول حالىقتىڭ كۇن كورىس قامىمەن جاتپاي-تۇرماي ەڭبەكتەنىپ جاتقانىنىن ءبىزدىڭ ارقامىز دەيدى. بايلارىنىڭ ءبارى ۇرلىق-قارلىقپەن داۋلەتتەنىپ جۇرگەنىمەن شارۋاسى جوق. «قالايدا بايىڭدار!» دەگەن باستامانى العىشارت ەتكەنى قاشان. ادام جوق جەردەن نەمەسە كوكتەن تۇسكەن داۋلەتتەن بايۋشى ما ەدى. ۇكىمەتتەن تەندەر الىپ، ميلليونداعان اقشانى الدىمەن جۇمىسقا ەمەس، قارا باسىنىڭ قاجەتتىگىنە جۇمسايتىن ءتۇرلى كومپانيالاردىڭ باسشىلارىن «بيزنەسمەن» دەيدى. دامىعان ەلەردە «بيزنەسمەن» دەپ ءوز كاسىبىن نولدەن باستاپ، تازا ەڭبەكپەن بايىعان ادامدى اتايدى. ال بىزدە ۇكىمەتتىڭ اقشاسىن، جۇرتتىڭ قارجىسىن قىمقىرعان، تەك الىپساتارلىقپەن، ودان قالسا، حالىق يگىلىگىن ساتقان «الاياقتار» سولاي اتالادى. ايلىق جالاقىلارى ارى كەتسە 400-600 مىڭ تەڭگە بولاتىن اكىمدەر مەن ءتۇرلى لاۋازىمداعىلاردىڭ 100-150 مىڭ دوللارلىق ماشينالارى قايدان كەلىپ، قوس-قوستان تۇرعىزىلعان ءزاۋلىم-زاۋلىم ۇيلەرى قالاي سالىنىپ جاتقانىن جوعارىداعى ۇلىقتارىمىزدى ەش ويلاندىرمايدى. سەبەبى «قارعانىڭ كوزىن قارعا شۇقىمايدى». استارىن ويلى ازامات زاماتتا تۇسىنەدى، جوعارىداعىلار تومەندەگى جەمقورلار ارقىلى، بولماسا قولىنداعى بيلىگىنىڭ ارقاسىندا باييتىن ءۇردىس بىزدە جيىرما بەس جىلدان بەرى قالىپتاسقان. باي بولماساڭ، اكىم دە، مينيستر دە باسشى دا بولا المايتىنىڭ تاعى بار. پارا الىپ، پارا بەرۋ – قوعامىمىزعا دەندەپ ەنگەنى سونداي، ءبىرىنشى سىنىپتىڭ بالالارىنا دەيىن اقشانىڭ قۇدىرەتىن ءتۇسىنىپ العان. وسىدان كەلىپ، ءبىزدىڭ ەلدىڭ حالقىنىڭ ساناسىنا اقشاسى مەن بايلىعى بار ادام عانا – اقىلدى، ال ونەر، ءىلىم-بىلىم قۋالاپ، عىلىم جولىندا ۋاقىتىن سارپ ەتىپ، تۇرمىستىق احۋالى زامانعا ۇيلەسپەي كەلە جاتقان تالانتتاردى – اقىماق سانايتىن ۇعىم سىڭگەن. بۇگىندە بىزدەگى بيلىك باسىنا اقشا تابۋعا عانا تالانتى مەن ەبى بار ءارى اياق استىنان ەڭبەكسىز بايىعان ساۋداگەرلەر عانا شىققان. ال وندايلاردىڭ حالىق مۇددەسى مەن ەل مۇراتى ءۇشىن ەشقاشان جانى اۋىرىپ جۇمىس ىستەمەيتىنى، كەز كەلگەن ۋاقىتتا بارىن دۇنيەگە ساتىپ جىبەرەتىن ساتقىن بولاتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. بۇل تۇرعىدا ءبىزدىڭ بيلىك دامىعان، حالقىن اۋقاتتى ادامدار بيلەيتىن ەلدەرگە ۇقساعىسى كەلەدى. الايدا الدىمەن سول ەلدەر وتكەن جولدان ءوتىپ، ءوز حالقىن ءوزى اسىرايتىن جاعدايعا جەتىپ الۋ كەرەكتىگى ويلارىنا كىرىپ-شىقپايدى. شەنەۋنىكتەرىمىزدىڭ ءبارى ءبىزدىڭ اسپاندا ايدىڭ ەندى تۋىپ كەلە جاتقانىنا قاراماي، سول ايدىڭ تولىپ، جەر بەتىن ايشىقتى ساۋلەلەندىرەتىن مەزگىلىن ەرتە باستان ورناتقىسى كەپ، الاسۇرىپ ءجۇر.
...مەن ەلىمىزدى ءبىلىمدى ازاماتتار ەمەس، كىلەڭ اقشالى، ءوز باستارىنىڭ قامىن كوبىرەك كۇيتتەيتىن جانە جەمقورلىققا بەلشەلەرىنەن باتقان باسشىلار بيلەپ وتىرعانىنان قورقام...
جەڭىل اقشانىڭ ەسەبىنەن بايىعان، شەكسىز داۋلەتتىڭ بۋىنا ماستانىپ، سول ارقىلى جوعارى شەنگە جەتكەن ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر جۇمىس ىستەپ جاتقاندارىن ىلعي قارا حالىقتى قينايتىن زاڭ-زاكۇن شىعارۋمەن عانا بىلدىرەتىن سىڭايلى. مەن كەيدە ءبىزدىڭ بيلىكتەگىلەردىڭ قىلىعىن – جارتى كىرپىشتىڭ ۇستىنە سىنىق كىرپىش، سىنىق كىرپىشتىڭ ۇستىنە بوركەمىك كىرپىش قالاپ، ىشىنە بوس توپىراق تولتىرىپ، كەرەمەت ءبىر قۇرىلىس تۇرعىزۋعا ارەكەتتەنگەن الدامشى ۇستانىڭ تىرلىگىنە ۇقساتامىن. سەبەبى ىشكى مادەنيەتى تومەن، رۋحى ءپاس، جەڭىل ونەرى العا وزعان، مەلەكەت قۇراۋشى نەگىزگى ۇلتىنىڭ تالاپ-تىلەگى اياققا باسىلعان، ءوندىرىسى تىپ-تيپىل، باسقاعا تانىلعان ءبىر برەندى جوق، قالالارى سانسىز بازارلار مەن ساۋدا ورتالىقتارىنا تولعان، جىعىلىپ جاتقانىنا قاراماي، تەك العا ۇمتىلعان، شەكسىز ماقتانشاقتىقتىققا سالىنىپ، كۇپىنۋمەن كەلە جاتقان ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ باسشىلارىنىڭ ويسىزدىعى مەن كەۋدەمسوقتىعىنان قورقام. ىرگەسى بوس، قابىرعاسى وسال سول قۇرىلىس اياق استىنان قۇلاپ قالا ما دەپ ودان بەتەر قورقام.
نەدەن قورىقپايىن. بارىنەن قورقام. ويتكەنى دامىپ جاتقان ەلدە تۇراتىن مەن ءۇي سالسام، قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ ءبارى – رەسەي مەن قىتايدىكى. ۇستىمدە تۇرىكتىڭ كوستيۋمى، اياعىمدا باتىس ەلىنىڭ ءبىرىنىڭ اياق كيىمى، كويلەگىم – قىرعىزدىكى، ءىش كيىمىم – وزبەكتىكى، كولىگىم دە شەتتىكى... قايتەم ەندى، جالاڭاش ءارى جاياۋ جۇرمەيمىن عوي. ءبىراق ءتىلى شۇبار، كوزقاراسى ءدۇبارا، ۇلتتىق نامىستان جۇرداي بيلىگى بار ەلدەگى ءتۇرلى ءجونسىز باعدارلامالار مەن زاڭداردىڭ كەسىرىنەن كەلەشەك ۇرپاق بار تاراپتان جالاڭاش ءھام جاياۋ قالا ما دەپ قورقام. ەڭ باستى قورقىنىشىم – وسى...
مومبەك ابداكىم ۇلى،
جازۋشى.
