– ەرمۇحان بەكماحانوۆ قازاق تاريحىندا ۇلكەن ءىز قالدىرعان تۇلعا. ءسىزدىڭ پايىمداۋىڭىزشا،بەكماحانوۆ ءتول تاريحىمىزدىڭ تۇگەندەلۋىنە قانشالىقتى جۇيەلى ەڭبەك اتقاردى؟
[caption id="attachment_11086" align="alignright" width="210"]
ەرمۇحان بەكماحان ۇلى بەكماحانوۆ[/caption]
– جالپى، تاريحي شىندىق اسىرا ماقتاۋدى نەمەسە نەگىزسىز داتتاۋدى كوتەرمەيدى. تاريحشىنىڭ مىندەتى مۇمكىن بولعانشا وبەكتيۆتى شىندىقتى انىقتاۋى كەرەك. سوندا عانا ونىڭ جۇمىسى باياندى بولماق. سونىڭ ىشىندە ەرمۇحان بەكماحانوۆ عالىم رەتىندە، تۇلعا رەتىندە تاريحىمىزدا ءوز ورنىن انىقتاعان. مەنىڭشە، قوعام تاراپىنان بولسىن، عالىمدار تاراپىنان بولسىن ول كىسىنىڭ قىزمەتىنە شىنايى باعا بەرىلگەن دەپ ايتۋعا بولادى. مەن بەكماحانوۆتىڭ ۇقك مۇراعاتتار قورىنداعى ەكى ۇلكەن تومنان تۇراتىن تەرگەۋ ماتەريالدارىمەن تانىستىم. بەكماحانوۆتىڭ عانا ەمەس، ونىمەن بىرگە اباقتىعا جابىلىپ، سول كەزدەگى تۇرمە ازابىن كورگەن تاريحشى بەكەجان سۇلەيمەنوۆتىڭ، ۇلكەن ادەبيەتشى-عالىم ەسماعانبەت ىسمايىلوۆتىڭ دا ەكى تومدىق تەرگەۋ ماتەريالدارى بار. سونىمەن قاتار وسى كەزدە اباقتىعا جابىلعان جازۋشى تەمىرعالي نۇرتازيننىڭ تەرگەۋ ماتەريالدارىمەن تانىستىم. 40-جىلداردىڭ اياعى، 50-جىلداردىڭ باسىندا بەكماحانوۆ نەگە قۋدالاۋعا ۇشىرادى؟ونىڭ قانداي سەبەپتەرى بار؟ وسى سياقتى سۇراقتارعا سول قۇجاتتارمەن تانىسا وتىرىپ جاۋاپ تابۋعا بولادى. سول كەزدەگى قۋدالاۋدىڭ حرونولوگيالىق تىزبەگى تومەندەگىدەي،1951 جىلى اباقتىعا ەڭ العاشقى جابىلعان ەسماعانبەت ىسمايىلوۆ، سودان كەيىن بەكەجان سۇلەيمەنوۆ، ءۇشىنشى بولىپ ەرمۇحان بەكماحانوۆ جابىلدى.
– بەكماحانوۆ ەڭبەكتەرىنىڭ سىنعا الىنىپ، ءوزى قۋدالاۋعا ۇشىراۋىنا ءوزىمىزدىڭ قازاقتىڭ كورە الماستىعى سەبەپ بولعان دەگەن اڭگىمە كوپ ايتىلىپ ءجۇر. تىپتەن وعان جالا جاپقان بىرنەشە ادامداردىڭ اتى دا اتالادى. راسىندا، بەكماحانوۆ وسىنداي كورەالماۋشىلىق پەن ناداندىقتىڭ قۇربانى ما؟
– وسىنداي پىكىرلەردى مەندە ەستىپ قالام. قازاقتار ءبىرىن-بىرى ۇستاپ بەرگەن، رەپرەسسياعا دا سەبەپشى بولعان قازاقتاردىڭ ءوزارا الاۋىزدىعى دەگەن سەكىلدى. مەن ۇقك-نىڭ مۇراعاتتارىمەن ءبىراز جۇمىس ىستەگەن ادام رەتىندە بۇل پىكىرلەرگە تۇبەگەيلى قارسىمىن.
ەگەر ءبىز رەپرەسسياعا بايلانىستى ىرگەلى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزبەسەك، قۋعىن-سۇرگىنگە بايلانىستى زەرتتەۋ ەڭبەكتەر مەن مونوگرافيالار جاريالانباسا، قۇجاتتار كورسەتىلمەسە، شىندىق ايتىلماسا، قوعامعا جەتپەسە، وندا بىزگە رەسەيلىك عالىمداردىڭ جاساعان تۇجىرىمدارىن قابىلداۋعا تۋرا كەلەدى. سولاردىڭ ايتقانىمەن كەلىسۋىمىز كەرەك. ونداي قادام تاريح ءۇشىن دە، بولاشاق ءۇشىن دە ۇيات نارسە. دەربەس تانىم سالاسى رەتىندە تاريح عىلىمىن دا جاۋىپ تاستاۋىمىز كەرەك. ءوز مىندەتىن اتقارا الماعان تاريحتىڭ كەرەگى قانشا؟
بۇل دۇرىس پىكىر ەمەس، نەگىزسىز پىكىر. ارينە، ونداي كورسەتۋلەر بولعان، ونى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. مۇمكىن قىزعانىش، كورەالماۋشىلىق بولعان شىعار. ءبىراق مۇنى جالپى قوعامدىق قۇبىلىس دەپ ايتۋعا بولمايدى. وعان نەگىز جوق. ونداي كورسەتۋلەر باسقا حالىقتاردا دا بولعان. ماسەلەن، بىزبەن كورشى، تاعدىرلاس ەلدەردە دە. وسىلاي ەكەن دەپ، ونى جالپى حالىققا تاڭۋعا بولمايدى. ەكىنشىدەن، وسى پىكىرلەرگە سەبەپشى بولىپ وتىرعان ماسەلە وسى كۇنگە دەيىن رەپرەسسيا ماتەريالدارىنىڭ تولىق جاريالانباۋى. ەگەر بۇل ماتەريالدار تولىقتاي جاريالاناتىن بولسا، ەل ىشىندەگى سىبىستار، نەگىزسىز سوزدەر، وتىرىك اڭىزدار تىيىلاتىن ەدى. سوندىقتان مۇنداي پىكىرلەردەن ارىلۋ ءۇشىن رەپرەسسيا ماتەريالدارىن مۇمكىن بولعانشا تولىعىراق جاريالاعان دۇرىس. 1998 جىلى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قابىلدانعان «مەملەكەتتىك قۇپيالار» تۋرالى زاڭدىق اكتى بار. وعان پرەزيدەنت قول قويىپ، بەكىتكەن. سونىڭ 17-بابى جانە ت.ب. باپتارىندا كورسەتىلگەن شەشىمگە سايكەس: «رەپرەسسيا ماتەريالدارى 30 جىلدان كەيىن جاريالانۋى ءتيىس» دەلىنگەن. ياعني، زەرتتەۋشىلەرگە بەرىلۋى ءتيىس. ارينە، 30 جىلدان كەيىن دە جاريالانباۋعا ءتيىس ماتەريالدار بار. ولار مەملەكەتكە، قوعامعا قارسى تىمىسكى شپيوندىق اركەتتەر تۋرالى قۇجاتتار. ال رەپرەسسيا ماتەريالدارى، انىقتاپ ايتقاندا، وتكەن عاسىردىڭ 20، 30، 50 جىلدارىنداعى توتاليتارلىق جۇيە جاعدايىنداعى ماتەريالدار ەشقانداي قۇپيا ساقتاۋعا جاتپايتىن قۇجاتتار. كسرو كەزىندە ۇقك-نىڭ تاراپىنان ايتىلعان: «ەگەر رەپرەسسيا ماتەريالدارىن جاريالاساق، ءبىر جاعىندا رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ تۋعان-تۋىسقاندارى، ەكىنشى جاعىندا سولاردى ۇستاپ بەرگەندەر بولىپ قوعام ەكىگە ءبولىنىپ كەتەدى»، – دەگەن ءسوز بار. ول دا قيسىنعا كەلمەيتىن وتىرىك اڭگىمە. بۇل كگب-نىڭ تاراتقان وسەگى. دەمەك، رەپرەسسيا ماتەريالدارىن جاريالاۋدان قوعام ەكىگە بولىنبەيدى. ول ماتەريالداردىڭ جاريالانباۋىنا سەبەپ ىزدەسەك، بۇعان مۇددەلى – رەسەي. ولار كسرو كەزىندەگى وگپۋ، نكۆد، مگب، كگب-لاردىڭ قىلمىسىن جاسىرعىسى كەلەدى. ولار يمپەريالىق بيلىكتىڭ قازاق ەلىنە كورسەتكەن قياناتىن، زورلىعىن كولەگەيلەۋگە تىرىسادى. وسى ماقساتپەن رەپرەسسيا ماتەريالدارىن جاريالاۋعا قارسى. كەزىندە ولار كسرو قۇرامىندا بولعان رەسپۋبليكالارعا ۇسىنىستار تاستاعان بولاتىن. ياعني، قۇپيا ماتەريالداردى جاريالاماس بۇرىن رەسەيمەن اقىلداسىپ، كەلىسىپ وتىرۋ تۋرالى. وعان ءبىراز مەملەكەتتەر كەلىسكەنىمەن، قازاقستان ول ۇسىنىسقا قول قويعان جوق. بۇل وتە دۇرىس شەشىم بولدى. ويتكەنى ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەتپىز. ءوز تاريحىمىزدى قورىتۋ ءوزىمىزدىڭ عانا قولىمىزدا بولۋى كەرەك. سول سەبەپتى تاريحي شىندىق اشىلۋى كەرەك. ەگەر تاريحي شىندىق اشىلماسا، كسرو تاريحىن زەردەلەۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ولارعا دا پايدا اكەلمەيدى. ونى قۇپيا ساقتاعان سايىن ءتۇرلى جالعان اڭىزدار مەن وسەك-اياڭدار سالتانات قۇرادى دەگەن ءسوز. تاريحي شىندىقتىڭ اشىلماۋى ءبىز ءۇشىن دە زيان. ەگەر ءبىز رەپرەسسياعا بايلانىستى ىرگەلى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزبەسەك، قۋعىن-سۇرگىنگە بايلانىستى زەرتتەۋ ەڭبەكتەر مەن مونوگرافيالار جاريالانباسا، قۇجاتتار كورسەتىلمەسە، شىندىق ايتىلماسا، قوعامعا جەتپەسە، وندا بىزگە رەسەيلىك عالىمداردىڭ جاساعان تۇجىرىمدارىن قابىلداۋعا تۋرا كەلەدى. سولاردىڭ ايتقانىمەن كەلىسۋىمىز كەرەك. ونداي قادام تاريح ءۇشىن دە، بولاشاق ءۇشىن دە ۇيات نارسە. دەربەس تانىم سالاسى رەتىندە تاريح عىلىمىن دا جاۋىپ تاستاۋىمىز كەرەك. ءوز مىندەتىن اتقارا الماعان تاريحتىڭ كەرەگى قانشا؟ ءبىز ءوز حالقىمىزدى سىيلاۋىمىز قاجەت. حالىقتى تاريح تۇرعىسىنان سىيلاۋ دەگەنىمىز ولاردىڭ شىندىقتى ءبىلۋى. سوندىقتان حالىققا تاريحي شىندىقتى بىلۋگە كومەكتەسۋىمىز قاجەت. تاريحي شىندىقتى بىلگەن حالىق – ول العىر، مىقتى حالىق. ول وزىنە ءوزى سەنىمدى حالىق. ال تاريحي شىندىقتى بىلمەگەن حالىق جالتاق ءارى قورقاق بولادى. ءبىز حالقىمىزدى ءبىلىمدى، ينتەللەكتۋالدى، اقىلدى، ءوز مۇددەسىن قورعاي الاتىن حالىق تۇرعىسىنان كورگىمىز كەلسە، وعان تاريحي شىندىقتى بىلۋگە جانە مەڭگەرۋگە ءارى ءوز قاجەتىنە جاراتۋعا قولداۋ كورسەتۋىمىز قاجەت. بۇل، ارينە، مەملەكەتتىڭ قولداۋىمەن جۇرگىزىلەتىن ءىس. ال مەملەكەت تاريحشىلارعا وسى جۇكتى ارتسا، تاريحشى-عالىمدار بۇل مىندەتتى ورىنداۋعا ءتيىس.
– ءسىز ءبىر سوزىڭىزدە 1920-1930 جىلدارداعى اشارشىلىق پەن رەپرەسسيا ءۇشىن «رەسەي بىزدەن كەشىرىم سۇراۋى كەرەك» دەگەن بولاتىنسىز. ءبىراق رەسەيدىڭ كەشىرىم سۇراۋ ويىندا دا جوق. ونىڭ دالەلى كيىكتەردىڭ قىرىلۋى، ەكولوگيالىق وتەماقىلاردىڭ تولەنبەۋى، ورىس شوۆينيستەرىنىڭ اۋزىمەن ايتىلعان قازاققا قارسى پىكىرلەردى جاۋاپسىز قالدىرۋى، ەۋرازيالىق وداقتاعى تەڭسىزدىك ت.ب. وسى جاعدايلاردىڭ اسەرىندە وتىرىپ ءبىز رەسەيدەن قالاي كەشىرىم سۇراتامىز؟
– بۇل ۇلكەن ماسەلە. قازاقستان مەن رەسەي، قازاق حالقى مەن ورىس حالقىنىڭ اراسىنداعى قاتىناس جاقسى بولسىن دەسەك، ولاردىڭ قارىم-قاتىناسىنا بايلانىستى بارلىق شىندىقتار اشىق ايتىلۋى كەرەك. جاسىرىن ەش نارسە بولماۋى كەرەك. سوندا ەكى تاراپتىڭ دا بەتى جارىق بولادى. مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بولعان سوۆەتتىك رەفورمالارعا، قازاق حالقىنا تراگەديا الىپ كەلگەن توتاليتارلىق جۇيەگە، سونداي-اق، ءبىزدىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى بۋىن زيالى قاۋىم وكىلدەرىمىزدى جويۋ ساياساتىنا، الدامشى ۇلتتىق ساياساتىنا بايلانىستى ورىس حالقىن كىنالاۋعا بولمايدى. ارينە، ورىس حالقىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى يمپەريالىق يدەولوگيانىڭ ىقپالىنا ءتۇستى. ونى جوققا شىعارا المايمىز. دۇرىس ەمەس ساياسي شەشىمدەر ءۇشىن جالپى ورىس حالقىن ايىپتاۋ جاڭساقتىق. حالىقتار اراسىندا ەشقانداي جاۋلىق پيعىل جوق. ءبىز ونداي پيعىلدى سول كەزدەگى جۇيەنى قۇراۋشىلاردان ىزدەۋىمىز كەرەك. ول سول تۇستاعى جەكە تۇلعالاردىڭ قىزمەتىنەن دە كورىنەدى.
– قىزىل يمپەريانىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەزەڭدە قازاق تاريحىنىڭ ايتىلماۋعا ءتيىستى شىندىقتارىن اشىپ كورسەتىپ، عىلىمي تۇردە دالەلدەگەنى ءۇشىن بۇگىنگى ۇرپاق بەكماحانوۆقا قارىزدار ەكەنى انىق. ايتسە دە، بەكماحانوۆتىڭ تاريحشى رەتىندەگى كاسىبي دەڭگەيى قانشالىقتى جوعارى؟ جانە وعان كەنەسارى قاسىم ۇلى تاقىرىبىنا كەلۋىنە كىمدەر اسەر ەتتى؟
[caption id="attachment_11092" align="alignright" width="190"]
مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆ[/caption]
– بەكماحانوۆتىڭ كەنەسارى قاسىم ۇلى كوتەرىلىسى تاقىرىبىنا كەلۋىنە ح.دوسمۇحامەدوۆ، م.تىنىشپايەۆ سەكىلدى ت.ب. الاش زيالىلارى اسەر ەتتى دەگەن پىكىر بار. مەن بۇل تۋرالى قۇجاتتارمەن تانىسپىن. ارينە، ح.دوسمۇحامەدوۆ، م.تىنىشپايەۆ سەكىلدى الاشتىق توپ ۆورونەجدە 1932-1937 جىلدار ارالىعىندا ايداۋدا جۇرگەنى تاريحي شىندىق. بەكماحانوۆتىڭ دا ۆورونەج پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە وقىعان جىلدارى دا سوعان تۇس كەلەدى. سول كەزدە بەكماحانوۆتىڭ الاشتىق زيالىلارمەن تانىسقانى، ولاردىڭ پىكىرىن تىڭداعانى، ارالاسقانى راس. ول تۋرالى حاليما اپامىزدىڭ دا ەستەلىك كىتابى بار. سول سەبەپتى دە بەكماحانوۆقا ح.دوسمۇحامەدوۆ، م.تىنىشپايەۆ سەكىلدى الاش زيالىلارىنىڭ ىقپالى بولدى دەگەنگە بەلگىلى دارەجەدە كەلىسۋگە بولادى. ويتكەنى ولار ۇلكەن، ۇلى تۇلعالار عوي. ولارمەن ارالاسىپ ءجۇرىپ، ىقپالىنا تۇسپەۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ولار الاشتىق ۇستانىمداعى، ۇلت ازاتتىق ۇستانىمداعى تۇلعالار. ءبىراق، تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بەكماحانوۆتىڭ كەنەسارى قاسىم ۇلى تاقىرىبىنا كەلۋىنە تىكەلەي ىقپال جاساعان ادام – مۇحتار اۋەزوۆ. مەن مۇنى بەكماحانوۆتىڭ ەكى تومدىق ۇقك-دەگى ساقتاۋلى تەرگەۋ ماتەريالدارىمەن تانىسا وتىرىپ بايقادىم. وندا بەكماحانوۆتىڭ ءوزى دە اشىق ايتادى. بەكماحانوۆقا «بۇل تاقىرىپقا قايدان كەلدىڭىز؟ نەگە كەلدىڭىز؟» دەگەن سۇراۋ قويىلعان. سوندا بەكماحانوۆ ەكى ادامنىڭ اتىن اتايدى. ءبىرىنشىسى – مۇحتار اۋەزوۆ، ەكىنشىسى – ءسابيت مۇقانوۆ. ال ەندى اۋەزوۆكە بايلانىستى ۇقك-دە قۇجاتتار بار. اۋەزوۆ 1930-1932 جىلدارى الاش زيالىلارىمەن بىرگە تۇرمەدە بولدى. اباقتىدان شىققاننان كەيىن الاشتىق ۇستانىمى مەن يدەولوگيالىق قاتىناسىنا بايلانىستى ءالىمقان ەرمەكوۆ ەكەۋى اشىق حات جازدى. ول اشىق حات سول كەزدەگى «ەڭبەكشى قازاق» پەن «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتتەرىندە جارىق كوردى. ءبىراق ولاردىڭ ءوز قولدارىمەن جازعانى ءبىر بولەك، گازەتتە جاريالانعاندارى ءبىر بولەك. گازەت رەداكسياسى ولاردى جوندەپ، كۇشەيتىپ، ءوز ۇستانىمدارىنا ساي ىڭعايلى باعىتتا وزگەرتكەن.
حالىقتى تاريح تۇرعىسىنان سىيلاۋ دەگەنىمىز ولاردىڭ شىندىقتى ءبىلۋى. سوندىقتان حالىققا تاريحي شىندىقتى بىلۋگە كومەكتەسۋىمىز قاجەت. تاريحي شىندىقتى بىلگەن حالىق – ول العىر، مىقتى حالىق. ول وزىنە ءوزى سەنىمدى حالىق. ال تاريحي شىندىقتى بىلمەگەن حالىق جالتاق ءارى قورقاق بولادى. ءبىز حالقىمىزدى ءبىلىمدى، ينتەللەكتۋالدى، اقىلدى، ءوز مۇددەسىن قورعاي الاتىن حالىق تۇرعىسىنان كورگىمىز كەلسە، وعان تاريحي شىندىقتى بىلۋگە جانە مەڭگەرۋگە ءارى ءوز قاجەتىنە جاراتۋعا قولداۋ كورسەتۋىمىز قاجەت.
ۇقك-نىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى ماتەريالدارىندا سول كەزدەگى كسرو مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك مينيسترلىگىنىڭ قازاقستانداعى وكىلى تۇجىرىم جاسايدى. ونىڭ ايتۋىنشا: «اۋەزوۆ ءقازىر بۇرىنعىداي ارەكەتتەرىن قويعان. كەڭەستىك بيلىككە قارسى اشىق قيمىلعا بارمايدى. ءقازىر باسقا ءادىس-ايلاعا كوشكەن. ول كەڭەستىك يدەولوگياعا قارسىلىعىن شاكىرتتەرى ارقىلى كورسەتىپ ءجۇر. ماسەلەن، اسپيرانتتارعا، ىزدەنۋشىلەرگە، جاس عالىمدارعا ديسسەرتاسيا تاقىرىبىن بەرەدى. ديسسەرتاسيا تاقىرىبىن الاشتىق ياعني ۇلتازاتتىق ۇستانىم تۇرعىسىنان بەرەدى»، – دەلىنگەن. بۇل قورىتىندىنىڭ دۇرىس ەكەندىگىن بەكماحانوۆ تا راستايدى. سول كەزدە سوتتالعانداردىڭ اراسىندا قايىم مۇحامەدحانوۆ تا بار. ول اۋەزوۆتىڭ شاكىرتى بولاتىن. ابايدىڭ اقىندىق ورتاسى تۋرالى كىتاپ جازعان. وعان تاقىرىپ بەرگەن اۋەزوۆ بولاتىن. 1943 جىلى جارىق كورگەن «يستوريا كازاحسكيي سسر» كىتابىنىڭ جوسپارىن ورتالىق كوميتەتتە تالقىلاۋ بولدى. سول تالقىلاۋ بارىسىندا بۇل كىتاپقا كەنەسارى قاسىم ۇلى تۋرالى تاراۋدى قوسپايىق دەگەن پىكىر ايتىلادى. ول پىكىردى ايتقان، ارينە، ءبىزدىڭ قازاقتار. سوندا اۋەزوۆ ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ: «ەگەر بۇل كىتاپتا كەنەسارى قاسىم ۇلى قوزعالىسى تۋرالى ايتىلماسا، وندا بۇل كىتاپتىڭ كىمگە قاجەتى بار؟» دەپ ءوزىنىڭ ۇستانىمىن تاعى ءبىر كورسەتەدى. سودان كەيىن دە بەكماحانوۆ اۋەزوۆپەن كەزدەسىپ تۇرادى. سوندا اۋەزوۆ: «سەن جاس جىگىتسىڭ، عىلىمدا بولاشاعىڭ بار، سوندىقتان سەن وسى تاقىرىپپەن اينالىس. وسى تاقىرىپتى زەرتتە»، – دەيدى.
ءبىزدىڭ ادەبيەتتانۋدا قوزعالماي كەلە جاتقان ءبىر تاقىرىپ بار. ادەبيەتتانۋشىلاردا بۇل تاقىرىپقا توڭىرەكتەپ كەلە الماي ءجۇر. ول 1920-1930 جىلدارداعى ادەبيەتتەگى قارسىلىق اعىم. ياعني، سوۆەتتىك يدەولوگياعا قارسى اعىمداعى پروتەستىك ادەبيەت. مەن كەزىندە بۇل پىكىردى م. جۇمابايەۆقا ارنالعان كىتابىمدا ايتقانمىن. دەسەدە، وكىنىشكە وراي، ءالى كۇنگە جالعاسى زەرتتەلمەي ءجۇر. بۇل اعىمنىڭ باسىندا م. جۇمابايەۆ تۇر. م. جۇمابايەۆتىڭ «القا-تابالدىرىق» باعدارلاماسى سونىڭ ايعاعى. 1925 جىلدارى قالىپتاسا باستاعان سوسياليستىك رەاليزم اعىمىنا قارسى باعىتتالعان، سوعان بالاما رەتىندە جاسالعان باعدارلاما. سول باعدارلامانى قولداعان جازۋشىلار دا بولدى. سونىڭ باسىندا اۋەزوۆ تۇردى. ءى. جانسۇگىروۆ، ج. ايماۋىتوۆ سەكىلدى تۇلعالاردا م. جۇمابايەۆتىڭ ۇستانىمىن قولدادى. سول ارنادا 1928 جىلى اۋەزوۆ ءوزىنىڭ «حان كەنە» دراماسىن جازدى. 1933 جىلى سول كەزدەگى رەسپۋبليكالىق دراما تەاترىندا، ياعني قازىرگى م. اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىندا قويىلدى. ءبىراق ءبىر رەت قويىلعاننان كەيىن رەپەرتۋاردان الىنىپ تاستالدى. بۇعان سەبەپشى ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ل.ي. ميرزوياننىڭ اتىنا جازىلعان ع. مۇسىرەپوۆتىڭ حاتى بولدى. حاتتا بۇل درامانىڭ ۇلتشىلدىق سيپاتتا جازىلعانى، جالعاستى قويۋعا بولمايتىندىعى تۋرالى ايتىلعان بولاتىن. سونىڭ نەگىزىندە تالقىلاۋ بولدى. ول تالقىلاۋدى جۇرگىزگەن ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ءىلياس قابىلوۆ. تالقىلاۋعا س. سەيفۋللين، س.اسپاندياروۆ، پەسانىڭ قويۋشى رەجيسسەرى بەكوۆ ت.ب. قاتىستى. اۋەزوۆتىڭ ءوزى دە بار. سوندا اۋەزوۆ: «مەن بۇل تاقىرىپقا جەڭىل-جەلپى كەلە سالعان جوقپىن. ۇلكەن دايارلىقپەن كەلدىم. مەن اناۋ ورىنبور ارحيۆىنەن باستاپ، كوپتەگەن ارحيۆتەردە جۇمىس جاسادىم. سودان كەيىن كەنەسارىنىڭ سوڭعى شايقاسى وتكەن قىرعىز اۋىلدارىن جاياۋ ارالادىم. اقساقالدارمەن سويلەسىپ، ماتەريال جينادىم»، – دەيدى. بۇدان نەنى كورەمىز؟
ءبىزدىڭ ادەبيەتتانۋدا قوزعالماي كەلە جاتقان ءبىر تاقىرىپ بار. ادەبيەتتانۋشىلاردا بۇل تاقىرىپقا توڭىرەكتەپ كەلە الماي ءجۇر. ول 1920-1930 جىلدارداعى ادەبيەتتەگى قارسىلىق اعىم. ياعني، سوۆەتتىك يدەولوگياعا قارسى اعىمداعى پروتەستىك ادەبيەت. بۇل اعىمنىڭ باسىندا م. جۇمابايەۆ تۇر. م. جۇمابايەۆتىڭ «القا-تابالدىرىق» باعدارلاماسى سونىڭ ايعاعى. 1925 جىلدارى قالىپتاسا باستاعان سوسياليستىك رەاليزم اعىمىنا قارسى باعىتتالعان، سوعان بالاما رەتىندە جاسالعان باعدارلاما.
ياعني، اۋەزوۆتىڭ ۇلكەن پونورامدىق، اۋقىمدى، ەپيكالىق شىعارما جازعىسى كەلگەندىگى بايقالادى. ازاتتىق تاقىرىبىنا، ازاتتىق يدەولوگياسىنا اۋەزوۆ ۇلكەن دايارلىق جاساپ جۇرگەن جازۋشى بولاتىن. ەگەردە 30 جىلدىق سوت جانە سىرتىنان ورناتىلعان باقىلاۋ، قۋدالاۋ بولماسا، اۋەزوۆ ازاتتىق تاقىرىبىنا ۇلكەن پونورامدىق شىعارما جازۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. سونىڭ باستى كەيىپكەرى كەنەسارى بولۋى دا عاجاپ ەمەس. كەيىندەپ توتاليتارلىق جۇيەنىڭ باعىت-باعدارىن، پيعىلىن تۇسىنگەننەن كەيىن، بۇل تاقىرىپتان ىعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. ەندى اباي تاقىرىبىنا باردى. اباي تاقىرىبىنا بارعان كۇننىڭ وزىندە ازاتتىق يدەولوگياسىنان باس تارتقان جوق. «اباي» ەپوپەياسى باسىنان اياعىنا دەيىن ازاتتىق ۇستانىمىندا جازىلعان شىعارما. «اباي» ەپوپەياسى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ ازاتتىققا كوتەرىلگەنىن، سوسىن جەڭىلگەنىن كورسەتتى. ابايدىڭ تراگەدياسى –قازاقتىڭ تراگەدياسى. ابايدىڭ جەڭىلىسى – قازاق ۇلتىنىڭ جەڭىلىسى. وسى ارقىلى اۋەزوۆ ءوز ويىن ايتتى.
– ءسابيت مۇقانوۆتىڭ دا بەكماحانوۆقا جاساعان ىقپالى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟
– 30 جىلدارى جارىق كورگەن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ قازاق ادەبيەت تاريحىنا ارنالعان زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە كەنەسارى قاسىم ۇلى قىزمەتى تۋرالى جاعىمدى پىكىر ايتىلادى. سوندىقتان بەكماحانوۆ وزىنە تىكەلەي ىقپال ەتكەن ادام رەتىندە ءسابيت مۇقانوۆتى اتاپ كورسەتەدى.
– بيىل بەكماحانوۆتىڭ 100 جىلدىعى. وسى اتاۋلى كۇنگە وراي قانداي ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلۋدا؟ بەكماحانوۆ ەڭبەكتەرىن حالىققا قانشالىقتى دارىپتەي الىپ جاتىرمىز؟
– بەكماحانوۆتىڭ ەڭبەگى نەدەن كورىنەدى؟ بەكماحانوۆ توتاليتارلىق جۇيە، اۋىر يدەولوگيالىق قىسىم جاعدايىندا ازاتتىق يدەياسىن ءوزىنىڭ شىعارماسىندا الىپ شىقتى. كەنەسارى قاسىم ۇلى قوزعالىسى ارقىلى ازاتتىق يدەياسىنىڭ ماڭگى ەكەنىن كورسەتۋگە تىرىستى. ونىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ماڭىزدىلىعى وسىندا. كەنەسارى قاسىم ۇلى تاقىرىبى – ماڭگىلىك تاقىرىپ. سوندىقتان ول كوركەم شىعارما بولا ما، عىلىمي شىعارما بولا ما، ەشقاشان ولمەيدى. بەكماحانوۆتى تاريحشىلار دا، قاراپايىم حالىق تا باعالايدى، قاتتى قۇرمەتتەيدى. جاقىندا بەكماحانوۆ تۋرالى «امانات» دەگەن كوركەم فيلم شىقتى. مەن سوندا كەڭەسشى بولدىم. بۇل بەكماحانوۆ تاقىرىبىن يگەرۋدىڭ ءبىر كورىنىسى. وسىمەن ءبىتتى دەپ ايتۋعا بولمايدى. ارى قاراي جالعاسىن تابادى دەپ سەنەمىز. بەكماحانوۆ تاريحىن قورىتۋ پروسەسى ءجۇرىپ جاتىر. بۇل پروسەستى، تاريحتاعى قۇبىلىستى عالىمدار، جازۋشىلار، ونەر ادامدارى جان-جاقتى زەردەلەپ، بىرلەسىپ يگەرۋ كەرەك. ارى قاراي دامىتۋىمىز كەرەك. بۇل ەش ۋاقىتتا وزەكتىلىگىن جويمايتىن تاقىرىپ. بەكماحانوۆ تۋرالى تەاترلاردا سپەكتاكلدەر قويىلسا، مۇنان باسقا دا فيلمدەر تۇسىرىلسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. بۇل شارالارعا مەملەكەت قولداۋ كورسەتىپ وتىر. بولاشاقتا بۇل تاقىرىپقا بايلانىستى ءالى تالاي تۋىندىلار مەن ەڭبەكتەر جارىق كورەدى دەگەن سەنىمىم مول.
– سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
سۇحباتتاسقان نۇرسەرىك تىلەۋقابىل
