– ءسىزدىڭ ۇزاق جىلدار بويى رەسەيدە قىزمەت ەتكەنىڭىزدەن حاباردارمىز. زەينەتكە شىققان سوڭ ەلگە ورالۋىڭىزدىڭ سىرى نەدە؟
– مەن قاتون-قاراعاي اۋدانى بەرەل اۋىلىندا تۋعانمىن. ون جەتى جاسىمدا ءبىلىم قۋىپ ن.ە.باۋمان اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. وقۋدى اياقتاعان سوڭ عىلىم سالاسىندا قىزمەت ەتتىم، اسكەري بيولوگ بولىپ وتستاۆكاعا شىقتىم. وتىز جىل بويى ماسكەۋدە تۇردىم. ەلگە دەمالىسقا كەلگەن سايىن مال شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ اقساعان تۇستارىن بايقاپ ءجۇردىم. كوكىرەگىمدە ەلىمە ءبىر پايدام تيسە دەگەن ارمان وتى مازداپ تۇراتىن. وتستاۆكاعا شىققان كەزىمدە س.امانجولوۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنەن شاقىرتۋ الىپ، ول جەردە ءبىر جىل ءدارىس وقىدىم. الماتىداعى «قازاق مال شارۋاشىلىعى جانە جەمشوپ ءوندىرىسى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنان» شاقىرتۋ كەلگەندە، ويلانباستان كەلىستىم. بۇگىندە «اۋىل شارۋاشىلىعى جانۋارلارىن گەنوتيپتەۋ» ءبولىمىنىڭ جۇمىسىن ارى قاراي جالعاستىرىپ، جوبالارىمىزبەن اينالىسىپ، جىلدار بويى جيناقتاعان ءبىلىمىم مەن تاجىريبەمدى ءبولىسىپ، ەلىمىزدىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسىپ كەلەمىن.
– ەلىمىزگە كەلىپ اۋقىمدى جوبانى قولعا الىپ جاتىر ەكەنسىزدەر. جالپى اۋىل شارۋاشىلىعى جانۋارلارىن گەنوتيپتەۋ دەگەنىمىز نە؟ ونىڭ شارۋاشىلىقتى دامىتۋدا قانداي پايداسى بار؟
– اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە ۇكىمەت تاراپىنان 2014 جىلى ەتتىلىگى جوعارى اۋىل شارۋاشىلىعى جانۋارلارىن گەنوتيپتەۋ، ياعني 10 مىڭ ەتالوندىق پوپۋلياسيانىڭ مالىمەتتەر بازاسىن قۇرۋدى باستاۋ تۋرالى تاپسىرما بەرىلگەن بولاتىن. وسىنىڭ نەگىزىندە زەرتتەۋگە قازاقتىڭ اقباس سيىرى، اۋليەكول سيىرى، سانتا گەرترۋدا تۇقىمىنىڭ «جەتىسۋ» ەتتى سيىرى، گەرەفورد سيىرى جانە ابەردين-انگۋس سيىرى سىندى بەس اسىل تۇقىمى زەرتتەلدى. وسى جانۋارلاردىڭ گەنەتيكالىق ستاتۋسىن انىقتاۋ – باستى ماسەلە بولاتىن. ويتكەنى بىزگە دەيىن بۇل جۇمىسپەن قازاقستاندا ەشكىم اينالىسپاعان.
ال گەنوتيپتەۋ دەگەنىمىز – جانۋارلاردىڭ تۇقىم قۋالاۋشىلىق جانە وزگەرگىشتىك قاسيەتتەرىن زەرتتەيتىن عىلىم. ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىزدىڭ ارتىقشىلىعى سول – قانداي دا ءبىر شارۋاشىلىق بۇقالار ساتىپ العىسى كەلسە ولار تۋرالى گەنەتيكالىق پاسپورتتى نەمەسە گەنەتيكالىق تەستتىڭ پروتوكولىن كورە الادى. زەرتتەۋىمىزدىڭ ناتيجەسى استانادا اقپاراتتىق ساراپتامالىق جۇيەگە ەنگىزىلىپ، كوپشىلىك قاۋىمعا قولجەتىمدى بولادى.
جۇمىسىزدىڭ تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىق اياسىندا اتالعان ۇيىمعا مۇشە ەلدەر اراسىندا اۋىل شارۋاشىلىعىن جانداندىرۋ ءۇشىن دە گەنەتيكالىق پاسپورت قاجەت. وسى ارقىلى مالدىڭ تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋىنىنىڭ بار-جوقتىعى انىقتالادى. ءبىزدىڭ ەندىگى قادامىمىز – جىلقى، ءمۇيىزدى ءىرى قارا مال، تۇيە، شوشقا، قوي، ەشكى مالدارىنىڭ گەنەتيكالىق اۋرۋلارىنىڭ تۇقىم قۋالاۋ دارەجەسىن الدىن-الا انىقتاۋ. سونىمەن قاتار جانۋارلاردىڭ گەنەتيكالىق پاسپورتپەن قاتار، گەنەتيكالىق مالىمەتتەردى مالدىڭ ۇرىعىنان، ەمبريونداردان الۋعا بولادى.
بۇل جوبادانىڭ نەگىزىندە تەك جانۋاردىڭ گەنوفوندى انىقتالىپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار بۇقانىڭ شارۋاشىلىقتاعى پايدالى مىنەزدەمەسى سيپاتتالادى. ەگەر مەن شارۋا بولسام اتالعان بازانى قاراپ، بۇقانىڭ قاي جەردە ەكەنىن، ونى قايدان ساتىپ الۋعا بولاتىندىعىن، ۇرىعىن قايدان تابۋعا بولاتىندىعىن كورە الامىن. ولاردىڭ ۇرىعى 10-20 جىل بويى سۇيىق ازوتتا ساقتالادى، كەيىننەن جاساندى ۇرىقتاندىرۋ جاسايدى. بۇل زەرتتەۋلەرمەن ينستيتۋتىمىزدىڭ بيوتەحنولوگتارى اينالىسىپ جاتىر.
– جوبا اياسىندا اتقارىلعان جۇمىستارىڭىز جايلى ايتساڭىز. العا قويعان ماقساتتارىڭىز قانشالىقتى ورىندالدى؟
– بيىل جوبامىزدىڭ ءۇشىنشى جىلى جوسپارعا ساي جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. مىسالى، 2015 جىلى وقو ارىس ايماعىندا تۇيەلەرگە زەرتتەۋ جاسادىق. 2016 جىلى كاسپيي تەڭىزى جاعالاۋى ماڭىندا، وسى جىلى بالقاش ءوڭىرىن، الماتى، تالدىقورعان وبلىسى ماڭىنداعى تۇيە شارۋاشىلىقتارىن زەرتتەيمىز. بيىل جۇمىسىمىزدى قورىتىندىلاپ، قولداعى بار مالىمەتتەر اقپاراتتىق ساراپتاما جۇيەسىنە ەنگىزىلەدى. ال زەرتتەۋىمىز بويىنشا شەتەلدىك جۋرنالداردا جاريالانىپ جاتقان ماقالالارىمىزعا قىتايلىقتار، رەسەيلىكتەر قاتتى قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر. تاعى دا ءبىر ايتا كەتەرلىگى، جوبامىز بۇگىندە اۆتورلىق قۇقىققا يە بولدى. سونىمەن قاتار وسى عىلىمي جوبامىز ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، گرانت ارقىلى قارجىلاندىرۋعا يە بولدى.
جوبامىز جۇزەگە اسىرىلعاننان سوڭ الداعى ۋاقىتتا ارا، قۇس شارۋاشىلىقتارىن دامىتۋدى قولعا الۋ كەرەك دەپ سانايمىن. مىسالى، ارانىڭ ۇيالارىن بىر-بىرىمەن اۋىستىرىپ، قانىن جاڭارتۋ كەرەك. سوندا ولاردىڭ بەرەتىن ءونىمنىڭ ساپاسى مەن سانى ارتادى. وسى سەكىلدى ەلىمىزدە شوشقا شارۋاشىلىعىن قارقىندى دامىتۋعا بولادى. ءوزىمىز ەتىن جەمەيمىز، ءبىراق كورشى ەلدەرگە قىتايعا، رەسەيگە جانە تاعى باسقا ەلدەرگە ەكسپورتتاۋعا بولادى. ويتكەنى جۇڭگو مەن رەسەيدە شوشقا ەتىنە دەگەن سۇرانىس وتە جوعارى. سول سەكىلدى تۇيە شارۋاشىلىعى دا اسا كوڭىل ءبولۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. پاكىستان، سۋدان، يران ەلدەرى ءبىزدىڭ تۇيە شارۋاشىلىعىنا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر، سوندىقتان بۇل سالادا كەشەندى زەرتتەۋلەر جاساۋ قاجەت دەپ سانايمىن.
– رەسەيدە 30 جىل جۇمىس ىستەدىڭىز، كورشى ەلدەن عىلىم سالاسىندا ۇيرەنەرىمىز كوپ پە؟
– ءبىز رەسەيدەن عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ ماڭىزدىلىعى جاعىنان ەمەس، ماتەريالدىق تۇرعىدان قالىپ كەلەمىز. قاراپايىم مىسال، ءبىزدىڭ زەرتحانامىزداعى سەكۆەناتور وسىدان ون جىل بۇرىن ساتىپ الىنعان. ال بيوتەحنولوگيا دەگەنىمىز كۇن ساناپ قارىشتاپ دامىپ كەلە جاتقان عىلىم سالاسى. الىنعان ۇلگىلەرىمىزدى تولىق زەرتتەۋگە قانشاما ۋاقىتىمىزدى جوعالتامىز نەمەسە زەرتتەۋ ناتيجەسىن باسقا ورتالىقتاردا جاساتامىز. مىقتى ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازامىز بولسا، جانۋاردىڭ ۇرىعىن، ەمبريونىن زەرتتەپ، الدىن-الا جىنىسىن، اۋرۋلارىن، ونىمدىلىگىن انىقتاي الار ەدىك. مىسالى، شەتەلدە ەمبريوننىڭ جىنىسىن ەكى اپتادا انىقتاپ جاتىر. قۋ شوپپەن اۋىز سۇرتە المايمىز، عىلىمدى دامىتۋعا كوڭىل ءبولىنىپ وتىر، ەندىگى جەردە بولىنەتىن قاراجات كولەمى ارتسا دەگەن تىلەگىمىز بار. ويتكەنى عىلىمعا قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن جاستارىمىز كوپ. ءبىراق ماردىمسىز جالاقى ولاردىڭ ءومىر سۇرۋىنە جەتپەي جاتادى.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، قازاقستانمەن سالىستىرعاندا رەسەيدە عىلىمي ورتا قالىپتاسقان. بۇعان ولاردىڭ ءالى دە ەسكى كەڭەستىك جۇيەمەن ءبىلىم بەرۋى سەبەپ بولۋى دا مۇمكىن. سونىمەن قاتار عىلىمي زەرتتەۋ ۇيىمدارىنىڭ جەلىسى بار. ايماقتاردا عىلىمنىڭ دامۋى جوعارى. بىزدە عىلىمي ۇيىمدار نەگىزىنەن الماتى قالاسىندا ورنالاسقان، استانادا زەرتتەۋمەن اينالىساتىن ورتالىقتار ەندى اشىلىپ جاتىر. ايماقتارداعى عىلىمي زەرتتەۋ ۇيىمدارى نازاردان تىس قالىپ ءجۇر.
رەسەيدە حالىق كوپ بولعاندىقتان عىلىمنىڭ زەرتتەۋ سالالارى دا ءار الۋان. ءار عىلىم سالاسى بويىنشا ءارقاشان عىلىمي پىكىر-تالاستار بولىپ جاتادى. وسى رەتتە اقيقات دەگەنىمىزدىڭ ءوزى عىلىمي پىكىر-تالاستان پايدا بولاتىندىعىن ەسكەرگەنىمىز ءجون.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
ارايلىم بيمەندييەۆا، «ۇمعتسو» اق قوعاممەن بايلانىس ءبولىمى
