جامال وماروۆا 110 جىل
اتى اڭىزعا اينالعان ءانشى جامال وماروۆا بيىل 110 جىلدىق مەرەيتويىن تويلاۋدامىز. ەشكىمگە ۇقسامايتىن، قايتالانباس عاجاپ داۋىستىڭ يەسى جامال وماروۆانىڭ ءبىر ءاننىڭ وزىنەن تۇتاس ءبىر تەاتردىڭ قويىلىمى ىسپەتتەس بولادى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى. تۋما دارىن، حاس ونەر يەلەرىنىڭ شەبەرلىگىن تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. وسى رەتتە جامال اپانىڭ ونەرىنە ءتانتى بولعان، كوزىن كورگەن قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اباي ءابدىراحمان ۇلى تۇرسىنوۆپەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. ەندى سوعان نازار اۋدارساڭىزدار.
– اباي ءابدىراحمان ۇلى، ەڭ اۋەلى ءسىزدىڭ جامال اپاعا قانداي جاقىندىعىڭىز بار، اڭگىمەنى وسىدان باستاساق...
– تۋىسى بولىپ كەلەمىن. قازان توڭكەرىسىنە دەيىن تاشكەن ءۋالاياتىنا قاراستى ەلدى-مەكەندەردە قازاقتار باسىم بولعان. ۇلكەن بابامىز قالجان كەزىندە تاشكەندى بيلەگەن ايتۋلى تۇلعا. قالجاننىڭ ۇلى قوجامقۇل بي قاۋىنشىدا (قازىرگى يانگيۋل) كەنەپ ءوسىرۋ شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ، زامانىندا وڭىرگە كەڭىنەن تانىمال بولعان كىسى.
قوجامقۇل ءبيدىڭ تۇڭعىشى جامال اپاتايىمنىڭ اكەسى ومار اتامىز بەرليندە وقىپ، قارجى سالاسىندا قىزمەت اتقارعان ءوز ءداۋىرىنىڭ بەتكە ۇستار ازاماتى بولدى. ەلگە ورالىپ، ورىس-اۆستريا-تۇزەمدىك اكسيونەرلىك كومپانياسىن قۇرىپ، ماقتا، ماي زاۋىتتارىن اشقان كاسىپكەر. كەزىندە الاشوردا مۇشەلەرىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان. سونداي-اق، تاشكەندە كوپتەگەن وقۋ ورىندارىنىڭ اشىلۋىنا اتسالىسىپ، وندا قازاق جاستارىنىڭ ءبىلىم الۋىنا بارىنشا ىقپال ەتكەن بەلسەندىلەردىڭ ءبىرى.
كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن قۋدالاۋدان كوز اشپاعان ومار اتامىز 1937 جىلدارى ۇستالىپ، سiبiردە قايتىس بولدى. مەنىڭ اكەم دە باي-قۇلاقتاردىڭ تۇقىمى دەگەن جەلەۋمەن قۋدالانىپ، باس ساۋعالاپ تاجىكستانعا ءوتىپ كەتەدى. مەن تاجىكستاندا دۇنيەگە كەلىپپىن.
– جامال اپانى ەڭ العاش كورگەن ەسىڭىز دە مە؟
– جامال اپاتايىمدى جاستايىمنان جاقسى بىلەمىن. اپاتايىمدى ەشكىم جامال دەپ تىكە ءوز اتىمەن اتاماعان. ۇلكەن دە، كiشi دە «جاكە» دەپ قۇرمەتتەيتىن. كىشكەنتاي كەزىمدە ءبىزدىڭ جاققا گاسترولدىك ساپارمەن كەلدى. اپاتايىمدى قارسى الۋعا بۇكىل تۋىستاردىڭ ەرەكشە دايىندىق جاساپ، قاربالاس ساتتەردى باستان وتكەرگەنى ەمىس-ەمىس ەسىمدە. وتە كوپشىل، باۋىرمال، ەشكىمدى جاتسىنبايتىن، مىنەزگە باي، ەرەكشە جاراتىلعان جان ەدى عوي، جامال اپاتايىمىز.
– اكەسى، تۋىستارى قۋدالانعان كەڭەس وكىمەتىندەگى قيىن-قىستاۋ كۇندەرى جامال اپا قالاي ءوز فاميلياسىن ساقتاپ قالعان؟
– تاشكەندەگى اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكۋمىندا وقىپ جۇرگەندە ونەرىمەن اتى شىعادى. سول كەزدەرi ەلگە جيi كەلەتiن قۇرمانبەك جانداربەكوۆ جامال اپاتايىما «الماتىعا كەل» دەپ كەڭەس بەرەدى.
30-جىلدارى باۋىرلارى مەن اناسىن الىپ الماتىعا كوشىپ كەلەدى. فيلارمونياعا جۇمىسقا ورنالاسادى. بىردەن «جامال وماروۆا!» بوپ تانىلعاسىن فاميلياسى وزگەرتپەي، ءوز اكەسىنىڭ اتىندا قالىپ قويعان. ايتپەسە ءىنىسى تۇرسىنبەك ناعاشى اتالارىنىڭ اتىندا.
بۇرىنعى كالينين كوشەسىنىڭ بويىندا ءتورت بولمەلى پاتەرى بولدى. ارنايى سالەم بەرۋگە كەلەتىندەردەن بولەك، جەكە ماسەلەلەرىنە قاتىستى جاردەمدەسۋىن سۇرانىپ كەلەتىندەر كوپ بولۋشى ەدى. ايتەۋىر اپاتايىمنىڭ ۇيىنەن كىسى ءبىر ۇزىلمەيتىن-دى.
اپاتايىم جانى جايساڭ، قولى اشىق، مىنەزى جارقىن، تانيتىننىڭ دا، تانىمايتىننىڭ دا شارۋاسىن رەتتەۋدەن قاشپاي، قولىنان كەلگەنشە كومەكتەسەتىن، كىسىلىگى زور، عاجاپ جان ەدى.
اپاتايىمنىڭ ارقاسىندا تۋىستاردىڭ بالالارىنىڭ ءبارى الماتىدا وقىدى. ءبىزدىڭ وتباسىن دا كوشىرىپ الدى. اتا-انام جەكە باسپاناعا قول جەتكىزگەنشە اپاتايىمنىڭ ۇيىندە تۇردىق. مەن ۇلكەن ۇلى قازبەكپەن تۇيدەي قۇرداس ەدىم، ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي بولىپ ەرجەتتىك.
– ءسىزدىڭ جوعارى وقۋ ورنىن ماسكەۋدە بىتىرۋىڭىزگە ىقپال ەتكەن دە جامال اپa بولار؟
– مەكتەپتى وتە جاقسى، مەدالعا ءبىتىردىم دە ماسكەۋگە وقۋعا ءتۇستىم. كەيىن قىزمەتتى لەنينگرادتا، ودان سىبىردە جالعاستىرىپ، جامال اپاتايىمنىڭ تاعى ءبىر بالاسى ءشامىلدىڭ شاقىرۋىمەن ەلگە كەيىنىرەك كەلدىم.
سول سوعىستان كەيىنگى جىلدارى ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەندە جاسپىن عوي، اينالاما اتى دۇرىلدەپ تۇرعان «جامال وماروۆانىڭ تۋىسىمىن» دەپ ماقتانادى ەكەنمىن. جامال اپاتايىم ماقتانۋعا تۇراتىن ەسىم عوي. مىنە، تۋعانىنا بيىل 110 جىل، ءالى ءبىر وماروۆاداي ءانشى دۇنيەگە كەلگەن جوق. جامال اپاداي جان كۇندە ومىرگە كەلە بەرمەيدى، ول – جۇزدەگەن، مىڭداعان جىلداردا جاراتۋشى يەمىزدىڭ مەيىرىمى ءيىپ تارتار سىيى حالىققا. ءشامشىنىڭ ايتقانى بار عوي «ايقايلاعاننىڭ ءبارى ءانشى ەمەس، ءان جازعاننىڭ ءبارى ءشامشى ەمەس» دەپ، سول تۋرا ايتىلعان ءسوز.
جامال وماروۆانىڭ تۋىسى رەتىندە ماعان دا اسا ءبىر قۇرمەتپەن قاراعاندارى راس. بىردە بۇل اڭگىمە رەكتورىمىزعا دا جەتكەن بولۋ كەرەك. دەكاناتتان «جامال وماروۆانىڭ تۋىسى بولساڭ، وندا كسرو حالىق ءارتيسى يۆان ياكوۆليەۆيچ لەمەشوۆتى ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋگە شاقىرىپ كەلۋگە باراسىڭ» دەگەن تاپسىرما بەردى. ونىڭ الدىندا ايگىلى ءانشىنى قانشا شاقىرعانىمەن ۋاقىتى تىعىزدىعىنا بايلانىستى كەلە الماعانعا ۇقسايدى. كەلىستىم.
قاسىما ەكى سۇلۋدى، ياكي ينستيتۋتتىڭ بەلسەندى قوس ستۋدەنتىن قوسىپ بەردى. ءتۇرلى جەمىس-جيدەك، شولمەگi بار، باسقا دا سىي-سياپات سالىنعان كولەمى قوماقتى كارزىڭكەنى ازەر كوتەرىپ، لەمەشوۆكە كەلدىك. «قالاي قابىلدار ەكەن؟» دەپ ىشتەي قوبالجىدىم.
ەسىكتى اشقاننان «و، جامالدىڭ تۋىسى! سالەم!» دەپ قۇشاق جايا قارسى الدى. اتاعى جەر جارعان ايگىلى ءانشى اپاتايىمنىڭ حال-جاعدايىن سۇراپ بايەك بولدى دا قالدى. «جامالداي انشىلەر از، وداقتا ەكەۋ عانا، ءبىرى ليۋدميلا زىكينا. ەندى ءبىرى – جامال وماروۆا» دەگەندە قۋانعاننان توبەم كوككە ەلى جەتپەگەندەي كۇي كەشتىم.
– جامال اپانىڭ مايداندا ءان سالعانىن ايتىپ قالدىڭىز...
– سوعىس باستالا سالىسىمەن اپاتايىم ارنايى جاساقتالعان كونسەرتتىك بريگادامەن قان مايدانعا اتتانعان عوي. سوعىس ءجۇرىپ جاتقان الدىڭعى شەپتە ماشينانىڭ ۇستىندە تۇرىپ، شىرقاعاندا، جانىنا جاقىن جەرلەرگە مينا ءتۇسىپ جاتقاندا دا ورنىنان قوزعالماي، ءانىن جالعاستىرا بەرەدى ەكەن. «ەشنارسەدەن قورىقپايتىن، وتە باتىل جان جامال!» دەپ يۆان ياكوۆليەۆيچ اپاتايىمنىڭ ءوزى كۋا بولعان ەرلىگىن تامسانا ايتۋمەن بولدى. «كەرەمەت! ونداي ولىمنەن قورىقپايتىن، وقتان ۇرىكپەيتىن جاندى كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. بىردە نەمىستىڭ ءبىر ۆزۆود سولداتتارى كونسەرت ءوتىپ جاتقان الاڭقايعا دەيىن جاقىنداپتى. جارالى سولداتتار قارسى تۇردى. اتىس-شابىس باستالدى دا كەتتى. ارتيستەردىڭ ءبارى باس ساۋعالاپ، قۋىس-قۋىسقا جاسىرىندىق. ماشينانىڭ كۋزوۆىندا ءان سالىپ تۇرعان جامال عانا ورنىنان قوزعالعان جوق. جالعاستىرا بەردى، ويتكەنى ونىڭ داۋىسى رەپرودۋكتور ارقىلى مايدانداعى سولداتتارعا جەتىپ جاتىر ەمەس پە، ءان ۇزىلسە «قاڭعىعان وقتىڭ قۇربانى بولدى ما؟» دەپ ولاردىڭ دا ەڭسەسى ءتۇسۋى ىقتيمال عوي. ەلگە بارعاندا مەنەن دۇعاي-دۇعاي سالەم ايتىڭىز» دەدى لەمەشوۆ قوشتاساردا.
– ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋگە شاقىرۋلارىڭىزدى قالاي قابىلدادى، ۋاقىت تىعىزدىعىن العا تارتقان جوق پa؟
– كەزدەسۋگە كەلدى. ءوزىنىڭ رەپەرتۋارىنداعى ەڭ سۇيىكتى ءانى «ەۆگەنيي ونەگين» وپەراسىنان ونەگيننىڭ ارياسىن ورىندادى. سول ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋدە دە جامال اپاتايىم جايىندا جاقسى ەستەلىكتەر ايتتى. ءسوزىنىڭ سوڭىندا «سىزدەرمەن كەزدەسۋگە رەكتور شاقىرعانعا ەمەس، ءوزىم اسا قۇرمەتتەيتىن جامال وماروۆانىڭ اتىنان تۋىسى شاقىرعان سوڭ كەلدىم» دەدى.
– قازاق ونەرى تاريحىمەن تامىرلاس جامال اپانىڭ عۇمىرى قىزىقتى وقيعالارعا تولى عوي. كەزىندە وزىنە قاتتى اسەر ەتكەن ساتتەردى ايتقان دا بولار؟ ەسىڭىزدە قالعانى بولسا ايتاساڭىز؟
– اپاتايىم ماقتانبايتىن. سوعىس اياقتالىسىمەن ماسكەۋدەگى جەڭىس پارادىنا قاتىسادى. كرەملدەگى جەڭىس سالتاناتى قۇرمەتىنە جايىلعان داستارقانعا ارنايى شاقىرىلادى. ارنايى شاقىرىلعان سوڭ قازاقستاندىق دەلەگاسيا قۇرامىنداعىلار «نە ىستەۋ كەرەك، وزدەرىن قالاي ۇستاۋلارى ءتيىس» ءبارىن الدىن الا ويلاستىرىپ، اسا جاۋاپتى جيىنعا ءتاس-تۇيىن دايىندىقپەن بارىپتى.
سالتاناتتى وتىرىستا ورىندالۋعا ءتيىس ءىس-شارالاردىڭ جوسپارىن جاسايدى. سول كۇندەردى ەرەكشە ءبىر شابىتپەن ەسكە الاتىن ەدى اپاتايىم. «گەورگييەۆ زالىنا جينالعان ەلدىڭ ەڭ بەتكە ۇستارلارى ءستاليننىڭ شىعار ءساتىن اسىعا كۇتۋدە. ءبىر كەزدە ستالين دە كەلدى. قۇتتىقتاۋ ءسوزىن سويلەپ، شامپان قۇيىلعان بوكالىن كوتەرە بەرگەندە ۆانو مۋرادەليدىڭ ايگىلى «زاستولنايا» ءانىن شىرقاي جونەلدىم» دەيتىن. «ۆىپەم زا رودينۋ، ۆىپەم زا ستالينا» دەگەن قايىرماسىنا كەلگەندە بۇكىل زال قوسىلىپ كەتەدى. ريزا بولعان ستالين ۇزىلىستە قاسىنا شاقىرىپ، «ەگەر كومەك كەرەك بولا قالسا تىكەلەي وزىمە ايت، قىسىلما» دەپ قاسىنداعى كومەكشىسىنە تابىستايدى. سول جولى مىڭ بۇرالعان ءبيشى شارا جانداربەكوۆا روكوسسوۆسكييمەن بيلەپ، قازاقتىڭ قوس قىزى شىنايى ونەرىمەن كوپشىلىكتى تامساندىرسا كەرەك.
