كوشپەندى ءومىر سالتىن ۇستانعان قازاق حالقى عاسىرلار بويى مالدىڭ ءجۇنى مەن ەتىن پايدالانعانى بەلگىلى. اتا-بالالارىمىز قوي جۇنىنەن ءتۇرلى بۇيىمدار جاساپ، كۇندەلىكتى ومىرىندە كەڭىنەن پايدالاندى. اتادان قالعان كيىز باسۋ، سىرماق سىرۋ ءىسى ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.
كونە تاريحتىڭ قاتپار-قاتپارىنا ۇڭىلسەك، كيىزدىڭ العاشقى نۇسقالارى ادامدار قولا داۋىردە تاس ۇيلەرىن تاستاپ، كوشپەلى ءومىر جاعدايىنا كوشكەن تۇستا پايدالانا باستاعانىن بايقايمىز. سوندىقتان قولا داۋىردەگى تاس ۇيلەر كيىز ۇيلەردىڭ ءپىشىنى سەكىلدى دوڭگەلەك، كۇمبەزدى، جارىق توبەسىنەن كۇن ساۋلەسى تۇسەتىندەي ەتىپ جاساعان.
ەجەلگى ساقتار ۇيگە ءار بەرەتىن تەكەمەت، سىرماقتار جاساپ قانا قويماي، كيىزدەن ءارتۇرلى كيىم ۇلگىلەرىن دە تىككەن. ارادا قانشا عاسىر وتسە دە كيىز باسۋدىڭ ادىس-تاسىلدەرى ەشبىر وزگەرىسسىز بىزگە جەتكەنى بارشاعا ءمالىم. ساقتاردىڭ كيىز بۇيىمدارىنىڭ قازىرگى كيىز، سىرماق، تەكەمەتتەن ايىرماشىلىعى تەك قانا بەينەلەۋ مانەرىندە بولعان.
اتا بابالارىمىز قويدىڭ كۇزەم ءجۇنىن تۋلاققا سالىپ ساباپ، شيگە شاباقتاپ تارتقان. ودان كەيىن ۇستىنە سۋىق سۋ بۇركىپ، ءشيدى وراپ، ارقانمەن شاڭدىپ بۋادى. ودان سوڭ ونىڭ ۇستىنە ىستىق سۋ قۇيادى. كيىز باسۋشىلار ءشيدىڭ ورتاسىنا بوستاۋ ارقان سالىپ، كيىزدى تەۋىپ دومالاتاتىنى بارشاعا ءمالىم. شيدەن الىنعان كيىزدى ون شاقتى ايەل بىلەكپەن يلەپ بولعان سوڭ كەپتىرگەن. وسى تەحنولوگيا اۋىلدى جەرلەردە ءالى كۇنگە دەيىن قولدانامىز.
كوشپەندىلەر كوكتەم كەلىپ، اۋا-رايى جىلىنعان ساتتە «قوي قىرقۋ»، «ءجۇن ساباۋ»، «كيىز باسۋ» جۇمىستارىنا كىرىسكەن. كيىز باسۋعا ءجۇندى سابىنمەن جۋىپ، كۇنگە كەپتىرەدى. سودان سوڭ ءجۇندى ساباۋمەن ساباپ، شاڭ-توزاڭنان ارىلتقان سوڭ ۇيىسقانىن جازۋ ءۇشىن تۇتكەن. كيىز باسۋعا ءجۇننىڭ تابيعي ءتۇسىن پايدالانعان. ال تەكەمەت، سىرماقتاردىڭ بەتىنە سالىناتىن ورنەكتەردىڭ ءجۇنىن ءتۇرلى-تۇستى بوياۋلارمەن بويايدى.
كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىن قازاق دالاسىندا ورمەك توقىماعان، ءىس تىكپەگەن قىزدار مەن ايەلدەر بولماعان. 1968 جىلدارى قازاق ونەرىن زەرتتەگەن عالىم م.كراسوۆسكيي وسىنداي تۇجىرىم جاساپتى. كيىز باسۋ جۇمىسىندا قازاقتاردىڭ شەبەرلىگى جوعارى دارەجەدە بولعانى جايىندا ي.يا.سولوۆسيەۆ: «قازاقتار كيىزدى وتە تەز جانە ساپالى ەتىپ باسادى. بۇل جونىنەن ورىستىڭ كيىز باسۋشىلارى ولارمەن جارىسقا تۇسە المايدى» دەپ جازعان. س.م.دۋدين الپىس بەتتىك البومعا اكۆارەلمەن كىلەم، كيىز، اعاشتان جاسالعان بۇيىمداردىڭ سۋرەتىن سالعان.
ال سىرماق ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىندا ءارتۇرلى دايىندالعان. سىرماقتى اقمولا وڭىرىندە «ويۋلى تەكەمەت» دەپ اتايدى. زامانىمىزعا قاراي سىرماق جاساۋ ءتاسىلى وزگەرىپ، ءقازىر ەكى ءتۇستى ماتانى قيۋلاستىرىپ سالىنعان ويۋلى اشىق ءتۇستى جولاقتارمەن جيەكتەپ تىگەدى. مۇنداي سىرماق كيىز سىرماققا قاراعاندا تەز توزادى. بارقىت، پۇلىشتەن سىرماق تىگۋ كەڭەستىك كەزەندە پايدا بولعانى انىق.
تەكەمەت، سىرماق ويۋ-ورنەكپەن ناقىشتالعانىمەن قولدانۋ اياسىندا ايىرماشىلىق بار. سىرماقتىڭ كيىزى جۇقا بولىپ كەلەدى، وعان شەتى جيەكتەلىپ، اپپليكاسيا تاسىلىمەن تىگىلەدى. ونىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار. ولار – «كوش سىرماق»، «توسەنىش سىرماق»، «ءتور سىرماق»، «توسەكالدى سىرماق» دەپ بۇلاردىن كولەمى ءارتۇرلى جانە ءتۇسى اق، قارا، جيەكتى سىرماق بولعان. ءار سىرماقتىڭ اتاۋى ونىڭ جاسالۋ ءتاسىلىن انىقتاپ ءتۇر.
س.قاسىمانوۆتىڭ پىكىرىنشە «اق سىرماقتى» قازاقتىڭ ەسكى عۇرپىندا كوبىنەسە ۇيلەنبەي وڭ جاقتا وتىرعان قىزدىڭ نەمەسە قارا جامىلىپ، جوقتاۋ ايتىپ وتىرعان جەسىردىڭ استىنا توسەگەن. ال «دەبىسكە سىرماقتى» جاس كەلىنشەكتەر مەن كۇيەۋ جىگىتتەرگە توسەگەن. ونداي سىرماقتى ءتۇس كيىزدىڭ ورنىنا دا قولدانعان.
تەكەمەت جاساۋدا دا ءار ءوڭىردىڭ قولتاڭباسى كورىنىپ تۇرعان. مىسالى، وڭتۇستىكتە تەكەمەتتىڭ ورتاڭعى بولىگىن شىمقاي قىزىل تۇسكە بوياپ، ۇستىنە ءتۇر سالسا، باتىس قازاقستاندا اق تەكەمەتىڭ بەتىنە جىڭىشكەلەپ، جيەكتەپ «تالدىرما ويۋ» سالىپ، ورتاڭعى بولىگىن رومبى بۇرىشتارىنا بولگەن. «تالدىرما سالۋ» سالۋ ءۇردىسى جەتىسۋ وڭىرىندە دە كەزدەسەدى. ونىڭ باتىس قازاقستانداعى قازاقتاردىكىنەن ايىرماشىلىعى – تالدىرما ويۋلارى جالپاق، سىرماق ويۋلارى ەكىلدى بولىپ كەلگەن. كەيبىر جەرلەردە تەكەمەتتىڭ ەكى بەتىنە ويۋ دا سالعان.
ق.مۇقانوۆ تەكەمەتكە سالاتىن ويۋلار ءتۇرىن بىلاي توپتاستىرادى. جان-جانۋارلارعا بايلانىستى ويۋ-ورنەكتەر – «ءقوشقارمۇيىز»، «ءقوسمۇيىز»، «ءسىڭارمۇيىز»، «ءسىنىقمۇيىز»، «ءتارماقمۇيىز»، «ءقىرىقمۇيىز»، «كىلتمۇيىز»، «ءارقانمۇيىز»، «ءبۇعىمۇيىز»، «ءمارالمۇيىز»، «تۇيەتابان»، «يتقۇيرىق»، «قۇسكانات»، «جارقانات»، «قارعاتۇياق» دەسە، ال وسىمدىك ءتارىزدى ويۋ-ورنەكتەردى – «گۇل»، «جاپىراق»، «بادام»، «شىرماۋىق»، «قياق» دەپ جىكتەگەن.
كيىز باسۋ، سىرماق سىرۋ، تۇكتى كىلەم جانە الاشا توقۋ ساق داۋىرىنەن باستاۋ الادى. جۇننەن توقىلاتىن زاتتاردىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسى عاسىرلار بويى وزگەرمەي، كوشپەلىلەردىڭ ءداستۇرلى ونەرىنە اينالعان. ءىرى وندىرىستەردە دايىندالعان كىلەم، الاشالاردان گورى شەبەرلەردىڭ قولىنان شىققان بۇيىمدار الدەقايدا كوركەم، ساپاسى جوعارى بولعان.
قازىرگى شەبەرلەر كيىز بۇيىمدارىنا ستيليزاسيالانعان ويۋ-ورنەك قولدانادى. ساق داۋىرىندە كيىز بۇيىمدار مەن تۇكتى كىلەمدەردە اڭ، جانۋارلار، ميفتىك وبرازداعى قۇستار بەينەلەنگەن. ساق شەبەرلەرى ونەر تۋىندىلارىنا قۇستار مەن جان-جانۋارلاردىڭ باستارىن كىشىرەيتىپ نەمەسە ادەتتەن تىس ۇلكەيتىپ، ستيليزاسيالانعان نۇسقاسىن ءتۇرلى كومپوزيسيادا بەينەلەگەن.
ساق شەبەرلەرىنىڭ مۇنداي مانەرى عىلىمدا «اڭ ءستيلى» نەمەسە «زووميفتىق ستيل» دەپ اتالادى. ساق شەبەرلەرى ستيليزاسيالانعان ويۋ-ورنەكتەرمەن قاتار تۇسكيىزدەرگە ادامدى، اڭ، قۇس، جانۋارلاردىڭ قيمىل ۇستىندەگى بەينەسىن سالعان. مۇنداي تۇسكيىزدەر ساقتاردىڭ دۇنيەتانىمى مەن رۋحاني ومىرىنەن كوپ اقپارات بەرەدى. كيىم مەن كىلەمدەردە ساق شەبەرلەرى ءوز كەزەڭىنە ءتان قۇبىلىستاردى بەينەلەۋگە تىرىسقان.
بۇگىندە قازاق قولونەر شەبەرلەرى سول ءداستۇردى ارى قاراي جالعاستىرىپ، قازاقتىڭ كيىز باسۋ، سىرماق سىرۋ ونەرىن بارىنشا دامىتىپ، وعان زاڭماناۋي رەڭك بەرۋدە. وسىلايشا قازاقتىڭ قولونەر بۇيىمدارى جان-جاقتى دامۋدا.
اينۇر جۇماحان
