سيفرلىق تەحنولوگيانىڭ دامۋى، جاساندى ينتەللەكتىڭ ومىرىمىزگە دەندەپ ەنۋى، قيبەرقاۋىپسىزدىك ماڭىزىنىڭ ارتۋى حالىقتىڭ تۇرمىسىنا وڭ اسەر ەتكەنىمەن كوپتەگەن ماسەلەلەردى دە تۋىنداتقانى راس. اسىرەسە سالادا الاياقتىقتىڭ ءورشۋى بايقالدى، تۇرعىنداردىڭ ءالى دە بولسا دا ومىرىمىزگە ەنگەن تەرميندەردىڭ قىزمەتىن تۇسىنبەۋى بايقالىپ وتىر. سوندىقتان «كاسپەرسكيي زەرتحاناسىندا» ماشينالىق وقىتۋ تەحنولوگيالارىن زەرتتەۋ جانە ازىرلەۋ توبىنىڭ جەتەكشىسى ۆلاديسلاۆ تۋشكانوۆ مىرزامەن ارنايى سۇحباتتاسىپ، جاڭا وزگەرىستەردىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن، ومىرىمىزگە قانشالىقتى پايدالى ەكەنىنە تالداۋ جاساعان ەدىك.
– كيبەرقاۋىپسىزدىك دەگەنىمىز نە؟ قاراپايىم تىلمەن ءتۇسىندىرۋىڭىزدى وتىنەمىن.
– كيبەرقاۋىپسىزدىك – بۇل ءارتۇرلى كيبەرقاۋىپتەردىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان شارالار جيىنتىعى. ءموبيلدى قۇرىلعىنى، كومپيۋتەردى، جەلىنى نەمەسە سەرۆەردى قاۋىپسىزدەندىرۋ وتە ماڭىزدى، سوندىقتان زيانكەستەر ولارعا قول جەتكىزە المايدى جانە ونى ءوز ماقساتتارى ءۇشىن پايدالانا المايدى – مىسالى، بوپسالاۋ ءۇشىن جەكە دەرەكتەرىڭىزدى جيناۋ، بانكتىك شوتتارعا كىرۋ كودتارىن ۇرلاۋ نەمەسە قۇرىلعىنىڭ رەسۋرستارىن پايدالانۋ سەكىلدى قاۋىپتەر بار.
– قازاقستاندىق قوعام "كيبەرقاۋىپسىزدىك" تەرمينىن دۇرىس تۇسىنەدى دەپ ويلايسىز با؟
– كيبەرقاۋىپسىزدىك ساراپشىلارى كەلەسىگە نازار اۋدارادى: قورعانىس جان-جاقتى بولۋى كەرەك، ياعني تەحنيكالىق جانە تەحنيكالىق ەمەس شارالاردى قامتۋى كەرەك. بىرىنشىسىنە، مىسالى، كۇماندى رەسۋرسقا كوشۋگە جول بەرمەيتىن نەمەسە كىرىس قوڭىراۋى قاجەت بولماسا، ەسكەرتەتىن ارنايى قورعانىس شەشىمدەرى كىرەدى. سوڭعىسى-ساندىق ساۋاتتىلىقتى ۇنەمى ارتتىرۋ، مىسالى، ارنايى كۋرستار ارقىلى.
2022 جىلعى جەلتوقسان – 2023 جىلعى قاڭتاردا "كاسپەرسكيي زەرتحاناسى" جۇرگىزگەن ساۋالنامالاردىڭ ءبىرى قازاقستاندا كوپتەگەن پايدالانۋشىلار قورعانىس قۇرالدارىن ەلەمەيتىنىن كورسەتتى. ماسەلەن، وتكەن جىلى ءاربىر سۇحباتتاسقان قازاقستاندىق كەم دەگەندە ءبىر رەت قاسكۇنەمدەر ودان نەمەسە ونىڭ جاقىندارىنان اقشا، بانك كارتاسىنىڭ دەرەكتەرى نەمەسە ينتەرنەت-بانكينگكە كىرۋدەن دەرەكتەردى تارتىپ الۋعا تىرىسقان جاعدايعا تاپ بولدى. بۇل رەتتە پايدالانۋشىلاردىڭ سالىستىرمالى تۇردە از سانىن قورعاۋ ءۇشىن مامانداندىرىلعان باعدارلامالاردى پايدالانادى:رەسپوندەنتتەردىڭ تەك 15%-ى تەلەفون الاياقتىعىنان قورعاۋ شەشىمدەرىن، 33%-ى ينتەرنەتتەگى زيانكەستەردەن قورعاۋ شەشىمدەرىن پايدالانادى.
– قازاقستاندا كيبەرقىلمىستىڭ وسۋىنە نە سەبەپ؟
– شابۋىلداۋشىلاردىڭ تەحنيكاسى، ادىستەرى مەن اڭىزدارى بارعان سايىن كۇردەلەنە تۇسەدى، سوندىقتان كەيدە ءتىپتى تاجىريبەلى قولدانۋشى دا قارماققا ءتۇسىپ قالۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار، ماشينالىق وقىتۋ تەحنولوگيالارى جەتىلدىرىلۋدە، ونى الاياقتار وزدەرىنىڭ الداۋ سحەمالارىندا قولدانادى. مىسالى، ولاردىڭ كومەگىمەن ولار سەنىمدى فيشينگتىك حاتتار جاساي الادى.
– كيبەرقىلمىستىڭ ارتىندا كىم تۇر؟ ادەتتە قانداي ادامدار حاكەرلەرگە بارادى؟
– "اق" حاكەرلەردى "قارا" حاكەرلەردەن اجىراتۋ ماڭىزدى. ءبىرىنشىسى ءوز قابىلەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ زاڭدى جولىن تاڭدايدى – ولاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن تەكسەرۋ ءۇشىن جۇيەلەردەگى وسالدىقتاردى تابۋعا تىرىسادى. ەكىنشىسى وسالدىقتاردى ىزدەۋمەن جانە بۇزۋمەن اينالىسادى، مىسالى، بوپسالاۋ نەمەسە تولەم الۋ ءۇشىن.
– بۇگىنگى تاڭدا ينتەرنەتتە ءوزىڭىزدى قالاي قورعاۋعا بولادى؟ كيبەرقاۋىپتەردەن قاۋىپسىزدىك شارالارى تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى.
– جەلىدە سەرگەك بولۋ ماڭىزدى: تىم جومارت حابارلامالارعا سىن كوزبەن قاراڭىز؛ كۇماندى حابارلامالاردان سىلتەمەلەر مەن تىركەمەلەردى اشپاڭىز؛ كۇدىكتى رەسۋرستارعا قۇپيا دەرەكتەردى ەنگىزبەڭىز. بۇعان مۇمكىندىك بەرەتىن قىزمەتتەردە ەكى فاكتورلى اۋتەنتيفيكاسيانى قولدانىڭىز. قۇرىلعىدا ورناتىلعان وج مەن باعدارلامالاردى ۇنەمى جاڭارتىپ وتىرۋدى ۇمىتپاڭىز. سونىمەن قاتار، فيشينگتىك نەمەسە سكام-رەسۋرسقا كوشۋ ارەكەتى تۋرالى ەسكەرتەتىن سەنىمدى قورعانىس شەشىمىن ورناتقان ءجون.
– 2023 جىلى كيبەرقاۋىپتەردىڭ قانداي تۇرلەرى ءجيى كەزدەستى؟ بيىلعى جىلى نە كۇتىلۋدە؟
– قاراپايىم پايدالانۋشىلار ءۇشىن كيبەرقاۋىپتەرگە كەلەتىن بولساق، وتكەن جىلى ءبىز ءالى دە تەلەفون الاياقتارىنىڭ شابۋىلدارىن، سكام جانە فيشينگتىك شابۋىلداردى كوردىك. زيانكەستەر الداۋدىڭ ادىستەرى مەن تاكتيكاسىن جەتىلدىرۋدى جالعاستىرۋدا، ءوز اڭىزدارىن وزەكتى جاڭالىقتار كۇن تارتىبىنە بەيىمدەپ، نەعۇرلىم سەنىمدى ارەكەت ەتۋگە تىرىسادى. سوندىقتان ءبىز جاقىن ارادا تەلەفون الاياقتىق، فيشينگ جانە سكام كولەمىنىڭ تومەندەۋىنىڭ العىشارتتارىن كورمەيمىز.
– ادامدار جەكە دەرەكتەردىڭ تاراپ كەتپەۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ بىرنەشە كەڭەستەر بەرسەڭىز.
– پايدالانۋشىلار كيبەرگيگيەنا ەرەجەلەرىن ساقتاي وتىرىپ، جەكە دەرەكتەرىن قورعاي الادى. كۇماندى رەسۋرستاردا جەكە دەرەكتەردى قالدىرماڭىز؛ تىركەۋ كەزىندە قوسىمشا ورىستەردى تولتىرىڭىز؛ تاۋارلارعا تاپسىرىس بەرۋ كەزىندە تۇسىنىكتەمە ورىستەرىنە جەكە دەرەكتەردى ەنگىزىڭىز (مىسالى، ينتەركومنان كود). سونداي-اق، ولاردىڭ بۇزىلۋىن بولدىرماۋ ءۇشىن بارلىق ەسەپتىك جازبالار ءۇشىن ەكى فاكتورلى اۋتەنتيفيكاسيا مەن ءارتۇرلى قۇپيا سوزدەردى قولدانعان ءجون.
– ەلىمىزدە جاساندى ينتەلەكت تەرمينى دە ءجيى قولدانىلاتىن بولدى. بۇگىنگى تاڭدا جي بۇكىل الەمدە عانا ەمەس، قازاقستاندا دا دامۋدا. جالپى، جي دامۋى وڭ ءۇردىس پە؟
– جاساندى ينتەللەكت پەن ماشينالىق وقىتۋدىڭ دامۋى، كەز — كەلگەن جاڭا تەحنولوگيا سياقتى، وڭ وزگەرىستەردى دە، بەلگىلى ءبىر تاۋەكەلدەردى دە الىپ جۇرەتىن پروگرەسس. اقىلعا قونىمدى پايدالانۋ كەزىندە ماشينالىق وقىتۋ تەحنولوگيالارى وتە ۇلكەن پايدا اكەلۋى مۇمكىن. ولار مونوتوندى، كۇندەلىكتى ەڭبەكپەن اينالىساتىن ادامداردان جۇكتەمەنى الىپ تاستاي الادى، كليەنتتەر ءۇشىن جەكەلەندىرىلگەن تاجىريبە جاساي الادى. مىسالى، قىزىقتى ونىمدەردى نەمەسە 24/7 قولداۋدى ۇسىنۋ) نەمەسە باسقا ادىستەر مەن الگوريتمدەر جاساي المايتىن ماسەلەلەردى شەشە الادى، مىسالى، كەسكىندەردى، ءتىلدى، دىبىستى جانە بەينەنى وڭدەۋگە قاتىستى.
بىرىنشىدەن، ارينە، پايدا مونوتوندى زياتكەرلىك جۇمىستى اۆتوماتتاندىرۋمەن بايلانىستى. مىسالى، "كاسپەرسكيي زەرتحاناسى" كۇن سايىن 400 مىڭنان استام زياندى نىسانداردى انىقتايدى. البەتتە، مۇنداي ساندى ساراپشىلاردىڭ ەڭبەگىمەن قولمەن وڭدەۋ مۇمكىن ەمەس جانە اۆتوماتتاندىرۋ، سونىڭ ىشىندە ماشينالىق وقىتۋ ارقىلى وتە پايدالى.
– جي نەگە ءقاۋىپتى بولۋى مۇمكىن؟
– وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى كۇنى ماشينالىق وقىتۋ تەحنولوگيالارىنىڭ تاۋەكەلدەرى دە بار. اتاپ ايتقاندا، بۇل زياندى ماقساتتاردا قولدانۋعا بولاتىن گەنەراتيۆتى جاساندى ينتەللەكتكە دە قاتىستى. مىسالى، تەرەڭ فەيكتەر دەپ اتالاتىن تەحنولوگيالاردى الاياقتىقتا قولدانۋعا بولادى. زيانكەستەر جابىرلەنۋشىلەردى الاياقتىق سحەمالارعا تارتۋ ءۇشىن تانىمال ادامدارمەن بەينەلەر جاسايدى، ناتيجەسىندە ادامدار اقشانى نەمەسە قۇپيا دەرەكتەردى جوعالتادى. سونىمەن قاتار، الاياقتار داۋىستىق فەيكتەردى ارىپتەستەرىنىڭ (اتاپ ايتقاندا باستىقتاردىڭ) نەمەسە تانىستارىنىڭ اتىنان ىقتيمال قۇربانداردى شابۋىلداۋشىلاردىڭ شوتىنا اقشا اۋدارۋعا سەندىرۋ ءۇشىن قولدانادى.
ماتىندىك نەيروندار دا ءقاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن. اتاپ ايتقاندا، شابۋىلداۋشىلار ولاردى الاياقتىق حاتتار جاساۋ ءۇشىن پايدالانا الادى. ءبىزدىڭ قاراڭعى جەلىدەگى بەلسەندىلىك تۋرالى زەرتتەۋلەرىمىز كورسەتكەندەي، شابۋىلداۋشىلار تىلدىك مودەلدەرگە نەگىزدەلگەن چاتبوتتار ولارعا زياندى كود جازۋ سياقتى زاڭسىز ارەكەتتەرگە بايلانىستى بەلگىلى ءبىر وپەراسيالاردى نەمەسە ارەكەتتەردى ورىنداۋدى قالاي جەڭىلدەتەتىنىن بەلسەندى تۇردە تالقىلايدى.
– بۇگىنگى تاڭدا جي تەحنولوگياسىنىڭ دامۋى قانداي دەڭگەيدە؟
– قارقىندى تەحنولوگيالىق پروگرەسس پەن قوعامداعى وزگەرىستەر اياسىندا «جاساندى ينتەللەكت» تەرمينى جاھاندىق پىكىرتالاستاردىڭ الدىڭعى قاتارىندا بەرىك ورىن الدى. بۇل تەحنولوگيا دامىعان سايىن ادامدار قۇپيالىلىق ماسەلەلەرىنە كوبىرەك تاپ بولادى، بۇل جي كيبەرقاۋىپسىزدىك سالاسىنان الشاق قاراۋدى مۇمكىن ەمەس ەتەدى. «كاسپەرسكيي زەرتحاناسىنىڭ» ساراپشىلارى جاساندى ينتەللەكتتىڭ قارقىندى دامۋىنىڭ سالدارىن بولجاۋعا تىرىستى. الاياقتار سۋرەتتەر مەن بەينەلەر جاساۋ ءۇشىن نەيروندى جەلىلەردى جيىرەك پايدالانادى. 2024 جىلى زيانكەستەر سەنىمدى مازمۇن جاساۋ ءۇشىن نەيروندى جەلىلەردى ءجيى قولدانا الادى. ناتيجەسىندە الاياقتىق ارەكەتتەرى كۇردەلەنە ءتۇسۋى مۇمكىن، بۇل شابۋىلدار مەن ولاردان جابىرلەنۋشىلەر كوبەيۋىنە الىپ كەلەدى. وتكەن جىلى ماتىندىك دەرەكتەردى، دىبىستى، سۋرەتتەر مەن بەينەلەردى وڭدەيتىن الگوريتمدەردىڭ ساپاسى كۇرت ءوستى. ەندى ۇلكەن تىلدىك مودەلدەر ماتىندىك دەرەكتەردىڭ ۇلكەن كولەمىن وڭدەي الادى. مىسالى، كولەمى جاعىنان رومانمەن سالىستىرۋعا بولادى. جانە ولار بويىنشا ساپالى جاۋاپتار بەرە الادى. كەسكىن گەنەراتورلارى فوتوگرافيالىق ساپالى كەسكىندەر جاساي الادى، ەڭ جاقسى الگوريتمدەر الدىڭعى نۇسقالاردىڭ ستاندارتتى ماسەلەلەرىن شەشتى، مىسالى، ادامنىڭ قولىن بەينەلەۋ پروبلەمالارى. ەڭ قىزىقتى دامۋ سىزىعى - مۋلتيمودالدى مودەلدەر — ماتىنمەن دە، سۋرەتتەرمەن دە بىردەن جۇمىس ىستەي الاتىندار، مىسالى، رەنتگەن ساۋلەسىن الۋ جانە ول بويىنشا مەديسينالىق سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ.
وكىنىشكە وراي، مىسالى، تىلدىك مودەلدەردىڭ گالليۋسيناسياعا بەيىمدىلىگىنە، ياعني ءىس جۇزىندە دۇرىس ەمەس جاۋاپتارعا قاتىستى ماسەلەلەر ءالى دە بار. ءبىزدىڭ زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ بىرىندە ءبىز فيشينگتىك (الاياقتىق) سىلتەمەلەردى انىقتاۋ ماسەلەسىنە وسىنداي مودەلدەردى قولدانۋ مۇمكىندىگىن زەرتتەدىك. كوبىنەسە مودەل ارگۋمەنت رەتىندە ويدان شىعارىلعان اقپاراتتى كەلتىرە وتىرىپ، جاۋاپ بەردى.
- روبوتتىڭ ەڭبەك قىزمەتىندە ادامدى الماستىرۋى قانشالىقتى مۇمكىن؟ بۇل قانشالىقتى شىنايى؟
– ازىرگە، الگوريتمدەر جاساي المايتىن كوپتەگەن تاپسىرمالار بار. سونىمەن قاتار، جۇمىستى ادام ورىنداعانى ءجون كوپتەگەن تاپسىرمالار بار. بۇل، ەڭ الدىمەن، قاتەنىڭ باعاسى جوعارى بولاتىن سالالارعا بايلانىستى. بۇل جاعدايدا ادام سوڭعى شەشىمدى قابىلداۋى كەرەك، ويتكەنى ەگەر ول قاتە جىبەرسە جانە ناتيجەسىندە ادامعا زيان كەلتىرىلسە، الگوريتم قالاي جاۋاپ بەرەتىنى بەلگىسىز.
- جي نەنى ۋادە ەتەدى نەمەسە قانداي ءقاۋىپ توندىرەدى – جۇمىس ورىندارىن جوعالتۋ نەمەسە ادام ءۇشىن جۇمىستى جەڭىلدەتۋ؟
– ءاربىر كۇردەلى تەحنولوگيالىق ترانسفورماسيا ەڭبەك نارىعىنىڭ قۇرىلىمىنىڭ وزگەرۋىنە اكەلەدى. ماشينالىق وقىتۋ تەحنولوگيالارى ينتەللەكتۋالدى ەڭبەك شەڭبەرىندەگى قايتالاناتىن جانە قىزىقسىز مىندەتتەردەن ارىلۋعا، ولاردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا جانە كۇردەلى، شىعارماشىلىق جانە ستاندارتتى ەمەس تاپسىرمالاردى شەشۋگە ۋاقىت بولۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. مىسالى، SOC تالداۋشىسى، ياعني كومپانيانىڭ جەلىدەگى بەلسەندىلىگىن باقىلايتىن جانە ونىڭ ىشىنەن ىقتيمال ءقاۋىپتى ىزدەيتىن قاۋىپسىزدىك مامانى كۇنىنە كوپتەگەن وقيعالاردى قاراۋعا ءماجبۇر. كوبىنەسە كومپانيالار وسى مامانداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنە تاپ بولادى. ماشينالىق وقىتۋدىڭ ارقاسىندا ەڭ از كۇدىكتى وقيعالاردى اۆتوماتتى تۇردە وڭدەۋگە بولادى، بۇل ادامعا كۇردەلى جانە قىزىقتى تاپسىرمالارعا نازار اۋدارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. كوپ جاعدايدا ءبىز جاساندى ينتەللەكت تۋرالى ونىمدىلىكتى ارتتىرۋدىڭ كومەكشىسى رەتىندە ايتاتىن بولساق، كەيبىر سالالاردا بۇل جۇمىس قۇرىلىمىنىڭ قاتتى وزگەرۋىنە اكەلۋى مۇمكىن.
2024 جىلى گەنەراتيۆتى جي ءقاۋىپ لاندشافتىنا ايتارلىقتاي وزگەرىستەر ەنگىزبەيدى. جوعارىدا اتالعان ۇردىستەرگە قاراماستان، «كاسپەرسكيي زەرتحاناسىنىڭ» ساراپشىلارى جي جاقىن ارادا ءقاۋىپ لاندشافتىن ايتارلىقتاي وزگەرتەتىنىنە ءالى دە كۇمانمەن قارايدى. زيانكەستەر گەنەراتيۆتى ءجي-تى قولدانعانىمەن، باعدارلامالىق جاساقتاما مەن جەلىلەردىڭ قاۋىپسىزدىگىن تەكسەرۋ ءۇشىن سول نەمەسە ودان دا جەتىلدىرىلگەن قۇرالداردى قولداناتىن كيبەرقاۋىپسىزدىك ماماندارى دا سولاي جاسايدى، سوندىقتان قاۋىپ-قاتەر لاندشافتى تۇبەگەيلى وزگەرۋى ەكىتالاي.
- جي دامۋىمەن قانداي ماماندىقتار جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپى بار؟ ال قايسىسى قالادى؟ مىسالدار كەلتىرىپ وتسەڭىز.
– ەڭ الدىمەن، بۇل ماتىندەر مەن كەسكىندەردى جاساۋعا جانە وڭدەۋگە بايلانىستى قايتالاناتىن ينتەللەكتۋالدى جۇمىس تۋرالى ماماندىقتار. مىسالى، ۆەب-سايتتارعا ماتىندەردى قايتا جازۋمەن اينالىساتىن كوپيرايتەرلەر. جاڭالىقتار ماتىندەرىن جازۋدى اۆتوماتتاندىرۋعا بولادى، اسىرەسە ساندىق اقپارات نەگىزىندە (مىسالى، بيرجالىق ەسەپتەر)، سونىمەن قاتار كوپتەگەن باسىلىمدار ءتىرى سۋرەتشىلەردەن يلليۋستراسيالارعا از تاپسىرىس بەرە باستايدى، بۇل نەيروندىق جەلىگە ارتىقشىلىق بەرەدى. تەحنيكالىق قولداۋ سياقتى سالانى اۆتوماتتاندىرۋ وتە بەلسەندى، مۇندا قىزمەتكەرلەر وتە ۇقساس سۇراقتارعا شابلوندىق جاۋاپتارمەن جاۋاپ بەرۋگە ءماجبۇر. سونىمەن قاتار، ادامدارمەن ءوزارا ارەكەتتەسۋگە بايلانىستى كەز-كەلگەن كۇردەلى تاپسىرمالاردى اۆتوماتتاندىرۋ قيىنىراق: روبوت-تاربيەشى ءتىرى ءمۇعالىمدى تولىقتىرا الادى، ءبىراق ارەڭ اۋىستىرا الادى. شەشىمدەردىڭ ادامدارعا اسەر ەتەتىن سالدارى بولعان جاعدايدا، اۆتوماتتاندىرۋ قاجەت ەمەس: بۇل، مىسالى، سوت جۇيەسى، مەديسينا، باسقارۋ سالاسى. سونىمەن، تۇبەگەيلى جاڭاسىن قۇرۋدى قاجەت ەتەتىن كەز — كەلگەن مىندەتتەر، مۇندا زاتتارعا ءتۇپنۇسقا كوزقاراس قاجەت - الگوريتمدەر، ولار وقىتىلعان دەرەكتەردى عانا وڭدەي الادى، ولار كۇردەلى جانە شىعارماشىلىق قىزمەتپەن اينالىساتىن ادامداردى الماستىرا المايدى.
