مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ 2024 جىلى قازاقستاندا ۇلتتىق جاساندى ينتەللەكت پلاتفورماسىن ىسكە قوسۋدى تاپسىردى. بۇل ەلىمىزدىڭ سيفرلىق دامۋ جولىنداعى ۇدەرىسىن جىلدامداتىپ، مەملەكەت پەن ءىرى بيزنەس دەرەكتەرىن بىرىكتىرىپ، ولاردىڭ وزەكتىلىگى مەن قولجەتىمدىگىن قامتاماسىز ەتەدى دەپ كۇتىلۋدە. بۇل تۋرالى مەملەكەت باسشىسى "مەملەكەتتىك ورگانداردا جيناقتالعان ۇشى-قيىرسىز دەرەكتەر قورىنا قولجەتىمدىلىك شەكتەۋلى بولۋىنا بايلانىستى ونىڭ الەۋەتى ءالى تولىق پايدالانىلماي وتىر. بۇل جەردە اقپاراتتىڭ "اشىقتىق پرەزۋمپسياسىن" باسشىلىققا الۋ كەرەك. Smart Data Ukimet ارقىلى ءانونيمدى دەرەكتەرگە ەركىن قول جەتكىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. مەن بۇل جەردە بارلىق اقپاراتتىڭ ءانونيمدى بولعانى ءارى سەنىمدى قورعالعانى ءجون ەكەنىن ايتىپ وتىرمىن. جەكە دەرەكتەردىڭ تارالىپ كەتۋىنە قاتىستى بارلىق ءقاۋىپتى جويۋ كەرەك"، – دەدى. راسىندا دا سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدە كەيبىر ادامداردىڭ جەكە دەرەكتەرىنىڭ تارالۋى، حالىقتىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۋعىزىپ وتىر.
اسىرەسە سيفرلىق دامۋمەن بىرگە الاياقتاردىڭ كۇشەيىپ كەتۋى ەلدىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۋعىزىپ وتىر. ءتىپتى جەكەلەگەن ادامداردىڭ دەرەكتەرىن قولعا ءتۇسىرىپ، اتتارىنان نەسيە راسىمدەپ، ودان قالدى بانك اتىنان حابارلاسىپ، تەلەفونىنا كەلەتىن كودتى ايتقىزىپ الۋ ارقىلى ونلواين نەسيە راسىمدەپ الۋ دەرەكتەرى ءقازىر حالىقتى ۇرەيلەندىرىپ وتىر. وسى ورايدا جەكە دەرەكتەردىڭ قورعالۋىمەن بىرگە نەسيە راسىمدەۋ سەكىلدى ارەكەتتەردى دە كۇردەلەندىرە تۇسسە دەگەن حالىق تىلەگى بار. ويتكەنى مالىمەتتەر كوپكە قولجەتىمدى بولۋى كەرەك دەگەن ءسوز، ولاردىڭ اركىمنىڭ قولىندا ءجۇرۋى ەمەس، كەرسىنشە ەكىنشى جاعىنان، قاۋىپسىزدىگى قامتاماسىز ەتىلىپ، جەكە مالىمەتتەرگە قول سۇقپاۋ، مالىمەتتەردىڭ ساپالى بولۋىن پلاتفورما ارقىلى قامتاماسىز ەتەمىز دەپ كۇتىلۋدە.
ياعني، مەملەكەت باسشىسى اتاپ وتكەندەي جەكە دەرەكتەردىڭ قورعالۋىمەن بىرگە، قارجىلىق قاۋىپسىزدىك سەكىلدى ماسەلەلەر دە كۇشەيە ءتۇسۋى ءقازىر باستى نازاردا بولىپ وتىر. سونداي-اق قازىرگى تاڭدا پرەزيدەنتتىڭ ۇسىنىسىمەن جاساندى ينتەللەكتىگە ماماندانعان داتا-ورتالىقتار سالىنىپ، مامان دايارلاۋ ءىسى دە جولعا قويىلۋدا. بۇل تۋرالى ول "ەڭ الدىمەن، ءبىز ەسەپتەۋىش ورتالىقتاردىڭ قۋاتىن ارتتىرۋىمىز قاجەت. ۇكىمەتكە ەكى جىل ىشىندە جاساندى ينتەللەكتىگە ماماندانعان داتا-ورتالىقتاردىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋدى تاپسىرامىن. بۇل ىسكە Amazon، Google، Mastercard جانە Citigroup سياقتى الەمگە تانىمال كومپانيالاردى تارتۋعا بولادى. جاقىندا نيۋ-يورك قالاسىنا جاساعان ساپارىمدا اتالعان كومپانيالاردىڭ باسشىلارىمەن كەزدەستىم. ءتيىستى ۋاعدالاستىقتارعا قول جەتكىزدىك. سونىمەن قاتار جاساندى ينتەللەكتىگە ارنالعان دەرەكتەر ەكوجۇيەسىن دامىتۋ ماڭىزدى"، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ. مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل ىسكە بىلەك سىبانا كىرىسۋى ەلىمىزدىڭ دامۋى جولىندا قولعا الىنعان ىستەردىڭ ماڭىزدى ەكەنىن اڭعارتادى. ونىڭ ۇستىنە بۇل ىسكە Amazon، Google، Mastercard جانە Citigroup سياقتى الەمگە تانىمال كومپانيالار تارتىلاتىنىن ەسكەرسەك بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردىڭ ناتيجەلى بولارىنا ءۇمىت زور. بۇل دا بولسا ەلىمىزدە سيفرلىق دامۋ باعىتىندا اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستاردىڭ قارقىندى ءجۇرىپ جاتقانىن اڭعارتادى.
سوندىقتان ءقازىر ەلىمىزدە سيفرلىق دامۋ ۇدەرىسىمەن بىرگە مامان دايىنداۋعا دا كوڭىل بولگەن ءجون. پرەزيدەنتتىڭ ايتۋىنشا، وزىق IT-ينفراقۇرىلىم سيفرلىق يندۋسترياداعى كەلەشەك پروگرەسكە، اتاپ ايتقاندا جاساندى ينتەللەكتىنىڭ دامۋىنا نەگىز قالايدى. سوندىقتان ينفراقۇرىلىمدى دامىتقان كەزدە ITء-ونىم ازىرلەۋشىلەردىڭ قاجەتتىلىگى ءاردايىم الدىن الا ەسكەرىلۋگە ءتيىس. ماماندار عانا جۇيەنىڭ دامۋىن جىلدامداتا الادى.
قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدەگى بەلگىلى كومپانيالار دا وزدەرىنىڭ دامۋ جولىن جاساندى ينتەللەكتپەن بايلانىستىرۋعا تىرىسۋدا. ويتكەنى پرەزيدەنت باستاپ قولعا الىنعان سيفرلىق تەحنولوگيا جەتىستىكتەرىنىڭ قوعام دامۋىنا ىقپالى زور ەكەنىن بايقاتىپ وتىر.
مۇنى IT مامانى ارمان ءابدۋالى دە راستاپ وتىر. «ءبىز دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا ەنۋدى ماقسات ەتكەن ەل رەتىندە ۋاقىت سۇرانىسىنداعى ۇدەرىستەردەن قالىس قالماۋىمىز كەرەك. اسىرەسە جاساندى ينتەللەكتىنى دامىتۋعا باسا نازار اۋدارۋ قاجەت. حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ باعالاۋىنشا، 2026 جىلعا قاراي الەمدەگى كاسىپورىنداردىڭ 80 پايىزدان استامى جاساندى ينتەللەكت قۇرالدارىن قولدانادى دەپ كۇتىلۋدە. ءدال قازىرگى تاڭدا بۇل كورسەتكىش 5 پايىزعا دا جەتپەگەنىمەن، الداعى ۋاقىتتا جەدەل وزگەرىس بولاتىنىن سالا ماماندارى مويىنداپ وتىر. ويتكەنى بۇل ۋاقىت سۇرانىسى. مەديسينا، ءبىلىم بەرۋ، كرەاتيۆتى يندۋستريا سالالارىندا جاھاندىق وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. ءتىپتى قولىمىزداعى ۇيالى تەلەفوننىڭ ءوزى جاساندى ينتەللەكتكە نەگىزدەلگەنىن بايقاپ وتىرمىز. ياعني ءبىز بۇعان ءقازىردىڭ وزىندە كۋا بولىپ وتىرمىز. ەگەر سول وزگەرىسكە بەيىمدەلىپ ۇلگەرمەسەك، ۋاقىت اعىمىنان قالىپ قويامىز. ناقتى ايتقاندا، جاساندى ينتەللەكتى ارقىلى ءبىز ەكونوميكامىزدى قارقىندى تۇردە دامىتامىز، دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلامىز. سوندىقتان تەزىرەك دامۋ كوشىنەن قالماۋىمىز كەرەك» دەيدى.
جاساندى ينتەللەكت تۋرالى مەملەكەت باسشىسى ۇنەمى اتاپ ءوتىپ كەلەدى. سونىڭ ارقاسىندا ءقازىردىڭ وزىندە بۇل باعىتتا كوپتەگەن يگى جۇمىستار جۇزەگە استى.
ماسەلەن قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە قولما قول اقشا الىپ جۇرەتىندەردىڭ قاتارى تىم ازايىپ كەتتى. 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قولما-قول اقشاسىز تولەم ۇلەسى 88 پايىزعا جەتكەن ەكەن. بۇل ءوز كەزەگىندە حالىقتىڭ دا جۇمىسىن جەڭىلدەتتى. بۇرىنعىداي بانكوماتتىڭ الدىندا كەزەككە تۇرماي، نەسيەسىن دە ونلاين تولەپ، حالىقتىڭ قولما قول اقشا ىزدەپ سابىلۋىن ازايتتى.
اتاپ وتەر جايت، 2020 جىلعا دەيىن بۇل كورسەتكىش 50 پايىزدان اسپاعان ەدى. حالىق بارىنشا قولما قول تولەم جاساپ، ۇنەمى اقشاسىن قولدا ۇستاعاندى قولايلى كورەتىن. ال ءقازىر ۇيالى تەلەفونى بولسا بولعانى، كەز كەلگەن جەردە ەسەپ ايىرىسا الاتىنىن تۇسىنەدى. نەبارى ءتورت جىلدىڭ ىشىندە ەلىمىزدە قارجى تەحنولوگياسى قارقىندى دامىدى. ءتىپتى سول ساندىق جۇيە، موبيلدىك اۋدارىم ارقىلى كوممۋنالدىق تولەمدى دە ۇيدەن شىقپاستان ونلاين تولەپ، بار شارۋاسىن قاشىقتان جۇزەگە اسىرۋىنا مۇمكىندىك تۋدى. الىستاعى تاۋاردى دا ۇيدە وتىرىپ تاپسىرىس بەرىپ، قوعامدىق كولىكتە جولاقى تولەۋ، گازەتكە جازىلۋ، تۋرلاردى راسىمدەۋ، قۇجات جاڭارتۋ ءتىپتى تەمىرجول مەن ىۋە جولدارى بيلەتىن الا بەرەتىن بولدى. مۇنداي ءتيىمدى جۇيەگە حالىقتىڭ ىقىلاسىن كورگەن سوڭ جاپپاي بارلىق سالا، بارلىق دەڭگەيدەگى مەكەمەلەر ءوز جۇمىسىن ساندىق جۇيەگە اۋىستىرۋعا جاپپاي تىرىسۋدا.
ناتيجەسىندە ەلىمىزدە ساندىق جۇيە، زاماناۋي تەحنولوگيا وزگەرىسى تەز جۇزەگە استى. ەڭ باستىسى الىستاعى، ءتىپتى شەكارانىڭ ارعى بەتىندەگى تۋىسىنا دا قاجەتتى قارجىنى سول زاماتتا تۇسەتىندەي ەتىپ اۋدارا الاتىن بولدى. بۇل دا بولسا ساندىق جۇيەنىڭ ارتىقشىلىعى ەدى. حالىق ءقازىر ساندىق جۇيەنىڭ ارتىقشىلىعىن، كۇندەلىكتى تۇرمىسقا قولايلى ەكەنىن ءتۇسىنىپ كەلەدى. سوندىقتان وزگەرىستەرگە دە شوشىماي بارىنشا بەيىمدەلىپ ۇلگەرۋدە. ياعني حالىق تاراپىنان زاماناۋي وزگەرىستەرگە قارسىلىق بايقالمايدى. ءقازىر ءتىپتى شەتەلدە تۇرىپ كەلگەن قانداستىرىمىز دا ەلىمىزدەگى بۇل وزگەرىستەرگە وڭ باعا بەرۋدە. ەلىمىزدىڭ ساندىق جۇيەگە، جاساندى ينتەللەكت پەن زاماناۋي تەحنولوگياعا تەز بەيىمدەلۋى ايتارلىقتاي بايقالىپ وتىر. ماسەلەن ەلىمىزدىڭ سوت جۇيەسى سيفرلىق دامۋعا ەڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ءوتتى. اسىرەسە الەمدى جايلاعان كوۆيد جۇقپالى دەرتى كەزىندەگى كارانتيندە دە ەلىمىزدىڭ سوت جۇيەسىنىڭ جۇمىسى توقتامادى. سيفرلىق جۇيە ارقاسىندا ونلاين سوت وتىرىستارىن ۇيىمداستىرىپ، حالىق ۇيدە وتىرىپ اق سوت وتىرىستارىنا قاتىسۋعا مۇمكىندىك الدى.
بۇل تۋرالى الماتى قالالىق مەدەۋ اۋداندىق سوتىنىڭ حاتشىسى ايگۇل قوسانوۆا «جاساندى ينتەللەكت جۇيەسىن ەنگىزۋ حالىقتىڭ ءوز ۋاقىتىن ۇنەم¬دەۋىنە جانە ماتەريالدىق رەسۋرستارىن وڭتايلى پايدالانۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. مۇنداي اۆتوماتتاندىرىلعان جۇيە حالىقتىڭ سوتقا دەگەن سەنىمىن دە ارتتىرادى. سونىمەن قاتار سۋديالارعا تۇسەتىن جۇك¬تە¬مەنى تومەندەتۋگە ىقپال ەتە¬ءدى. ال بۇل ۇلكەن كومەك. ءقازىر سوتتاردىڭ جۇكتەمەسى ۇلكەن ماسەلە بولىپ تۇرعان كەزەڭدە بۇل ماسەلە وزەكتى. الگوريتمگە نەگىزدەلگەن نەي¬رون¬دىق جەلى ميلليونداعان سوت اك¬ءتىسىن تالدايدى جانە سۋديا¬لارعا ەلدەگى ۇقساس ىستەر بويىنشا ستاتيس¬تيكا مەن باسقا دا قاجەتتى ءمالى¬مەت¬تەردى ۇسىنىپ وتىرادى. ارينە، جاساندى ينتەللەكت سۋديالاردى الماستىرا المايدى، الايدا كۇندەلىكتى جۇكتەمەنى جەڭىلدەتەدى. سونىمەن قاتار جا¬ساندى ينتەل¬لەكتىنى قولدانۋ ادام رەسۋرستارىن ۇنەمدەۋگە، قا¬تەلىكتەردى ازايتۋعا جانە سۋديا-لارعا كۇردەلى ىستەرگە ءجىتى نازار اۋدارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل، ءوز كەزەگىندە، ازاماتتاردىڭ سوت تورە¬لىگىنە قول جەتكىزۋىن جەڭىل¬دەتە تۇسەدى. الداعى ۋاقىتتا بۇل وڭتايلى مۇمكىندىكتەر ءتىپتى ارتا ءتۇسۋى دە مۇمكىن» دەيدى.
وسى ورايدا بۇل ماسەلەگە ەلىمىزدىڭ وڭ كوزقاراسى ىقپال ەتتى دەي الامىز. ويتكەنى مەملەكەت باسشىسى تاراپىنان ءار مينيسترلىكتە ءوز سالاسىنا سيفرلىق وزگەرىس جاساۋ كارتاسى بولۋى قاجەتتىگى ايتىلعان بولاتىن. وسىعان دەيىن سيفرلىق دامۋ ساتىسىنان وتكەن سينگاپۋر تاجىريبەسى بويىنشا ءتيىمدى جۇزەگە اسقان بۇل وزگەرىس ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە بەس جىلعا جەتپەي ءوزىنىڭ وڭ ناتيجەسىن بەردى. ول كارتادا مينيسترلىكتەرگە قاراستى سالالارعا الداعى بەس جىل ىشىندە قانداي تەحنولوگيانىڭ جاپپاي ەنگىزىلەتىنى تۋرالى مالىمەت تە بولۋى كەرەكتەگى مىندەتتەلدى. ناتيجەسىندە ۇكىمەت تاراپىنان 87 مەملەكەتتىك مالىمەتتەر بازاسىنان قۇرالاتىن دەرەكقور قالىپتاستىردى. قازىرگى تاڭداعى سالاداعى وزگەرىس وسى كارتانىڭ ناتيجەسى دەپ ايتا الامىز. بۇل تۇرعىدا پرەزيدەنت «87 مەملەكەتتىك مالىمەتتەر بازاسىنان قۇرالاتىن دەرەكقور قالىپتاستىردىق. الايدا جاساندى ينتەللەكتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىن جاساۋ ءۇشىن مۇنىڭ ءوزى ازدىق ەتەدى. سوندىقتان مەملەكەتتىك جانە كوممەرسيالىق سەكتورداعى يەسى ناقتىلانباعان دەرەكتەردى جيناقتاي بەرگەن ءجون. سونداي-اق دەرەكتەردى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ءبىرىڭعاي ارحيتەكتۋراسىن ەنگىزگەن دۇرىس.
ءبىز قۋاتى كۇشتى سۋپەركومپيۋتەر قۇرۋعا كىرىستىك. ول عالىمدارعا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ نارىقتا جۇمىس ىستەيتىن ءتۇرلى كومپانيالارعا دا قولجەتىمدى بولادى. بۇل قادام «اۋقىمدى دەرەكتەردى» كەڭىنەن قولدانۋعا تىڭ سەرپىن بەرەتىنىنە سەنىمدىمىن. سوڭعى جىلدارى عىلىم سالاسىنا بولىنەتىن قارجى ايتارلىقتاي كوبەيدى. سونىڭ ارقاسىندا مينيسترلىكتەر زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىمەن بىرلەسە وتىرىپ، جاساندى ينتەللەكتىنى ءوز سالاسىندا قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جوبالاردى ۇسىنا الادى. ياعني، ەلىمىزدى الەمدەگى «سيفرلىق كوشپەندىلەردىڭ ورداسىنا» اينالدىرۋىمىز قاجەت. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، زاماننىڭ اعىمىنان قالماۋ كەرەك. سيفرلىق تەحنولوگيانى نەعۇرلىم جەدەل ءارى ءتيىمدى پايدالانساق، دامۋ قارقىنىمىز دا سوعۇرلىم تابىستى بولماق. الەمدە الداعى بىرنەشە جىلدا وسى سالاعا ءبىر تريلليون دوللاردان استام ينۆەستيسيا سالىنادى دەگەن بولجام بار. جاساندى ينتەللەكت ونى دامىتا بىلگەن ەلدەردىڭ ىشكى جالپى ونىمىنە ايتارلىقتاي ۇلەس قوسۋى مۇمكىن. جاساندى ينتەللەكتىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن تولىق پايدالانساق، ءبىلىم ەكونوميكاسىنا تىڭ سەرپىن بەرەمىز» دەگەن بولاتىن.
ياعني بۇل باعىتتاعى جۇمىستار الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسا بەرمەك. ەلىمىزدىڭ دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەرەدى دەپ كۇتىلىپ وتىرعان سيفرلى ءداۋىر جەتىستىكتەرىنەن ءقازىر قوعام زور ءۇمىت كۇتىپ وتىر.
