[caption id="attachment_12624" align="alignright" width="714"]
كونە تۇلىپ، داسى، جانە باسقا بۇيىمدار[/caption]
– كۇنەس اۋداندىق 1-ورتا مەكتەپ ىشىنەن قازاقى ەتنوگرافيالىق سالت –سانالىق مۇراجايدى اشۋ قالاي ويلارىڭىزعا كەلدى؟ الدە زامان تالابى وسىلاي ما؟
– باعزى زاماننان بەرى ءباھادۇر بابالارىمىزدىڭ شۇرايلى ولكەسى، قۇتتى قونىسى بولىپ كەلگەن، جەتىسۋدىڭ شىعىس اتىرابىن تۇگەل قامتىعان ىلە القابى – قازاقتىڭ نايمان اتادان تارايتىن قىزاي رۋىنىڭ بازارلى ورتاسى. جىر سايگۇلىگى، اتى التى الاشقا ءمالىم تاڭجارىق جولدى ۇلى، داۋلەسكەر كۇيشى، ونەرىن كۇللى جۇڭگو مويىنداعان ءاشىم ءدۇڭشى ۇلى سەكىلدى سايىپقىرانداردى تۇلەتكەن ولكە وسى – كۇنەس. «ەل ءىشى – التىن كەنىشى» ەمەس پە؟! بابالارىمىزدان ۇرپاقتان-ۇرپاققا مۇرا بولىپ قالعان، تالاي اسىل دۇنيەلەر قازاق ۇلتىنىڭ مايەكتى مادەنيەت بەلگىسىندەي كوزگە ۇرىپ اق تۇر. اتا-بابالارىمىز كوشىپ-قونىپ، تاۋ اسىپ، تاس باسىپ جۇرسە دە،وسىنشاما ۇشان-تەڭىز دۇنيەنى ۇرپاعىنا جالعاعانىنا قايران قالماي تۇرا المايسىڭ. ونىڭ ءوزى كونەنىڭ كوزى، دانانىڭ ءسوزى رەتىندە بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ساناسىن سەرگىتىپ،ويىن قۋاتتاندىرىپ، ءومىر جولىنا شىراعدان بولارى ءسوزسىز عوي. سوندىقتان دا كۇنەس اۋماعىنىڭ قارا شاڭىراعى ىسپەتتى كۇنەس اۋداندىق 1-ورتا مەكتەپتى نەگىز ەتىپ، قازاققا ءتان قاسيەتتى ۇرپاققا دارىتۋ– ءبىز سياقتى ۇستازداردىڭ ازاماتتىق بورىشى. سول ماقساتپەن اسىل مۇرالاردى جيىپ، مۇندا ءبىلىم نارىنەن سۋسىنداپ جاتقان 3000 وقۋشىعا ونەگە بولسىن دەگەن نيەتپەن وسى مۇراجايدى اشتىق. سونداي-اق، بۇگىنگى ۇرپاق انا تىلىنەن اجىراپ، وزگە تىلدە سويلەۋگە ۇيىرسەك بولىپ بارادى. كوپ ۇرپاعىمىز حانزۋ (جۇڭگو، - رەد.) تىلىندە ساۋات اشاتىندىقتان، ءوزىنىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، سالت-ساناسىن، تاريحىن، تابيعاتىن تانىماي، ءوز تامىرىنان جىراقتاپ بارادى. ۇرپاقتىڭ ەرتەڭگى قاراڭعى تىرلىگىنەن الاڭداعاندىقتان دا وسىنداي مۇراجاي جاساپ، سول ارقىلى بولسا دا اۋىق-اۋىق جۇرەك تىتىركەندىرۋ امالىن جاساپ وتىرعاندايمىن.
ەلىمنىڭ ەلدىگى، حالقىمنىڭ حاندىعى قۇلاماسىن دەپ جار قۇلاعى جاستىققا تيمەيتىن، جۇرەگى تازا ناركوڭىل جاندار بارشىلىق. قازاقتىڭ ارعى-بەرگى اسىل مۇرالارى دا، انە سونداي ادامداردىڭ قولىندا جارقىراپ ساقتالۋدا.
– بايقاۋعا قاراعاندا، مۇراجايداعى بۇيىمداردىڭ كوبىسى قولدانىستان قالىپ بارا جاتقان دۇنيەلەر ەكەن. ەندىگى ۇرپاقتىڭ كوڭىلىنەن ورىن الۋى مۇمكىن دەپ ويلايسىز با؟
[caption id="attachment_12625" align="alignright" width="699"]
مۇراجايداعى زەرلەنگەن ەسكى كيمەشەك[/caption]
– دۇرىس ايتاسىڭ، مىناۋ ايحاي ءومىردىڭ سۇلۋلىعىن كەيبىر جاقسى ادامدار عانا ساقتاپ تۇرعان سياقتى. ەلىمنىڭ ەلدىگى، حالقىمنىڭ حاندىعى قۇلاماسىن دەپ جار قۇلاعى جاستىققا تيمەيتىن، جۇرەگى تازا ناركوڭىل جاندار بارشىلىق. قازاقتىڭ ارعى-بەرگى اسىل مۇرالارى دا، انە سونداي ادامداردىڭ قولىندا جارقىراپ ساقتالۋدا. ال قالعان ءقادىرىنىڭ قاشقانىن ەمەس، قارىننىڭ تويعانىن باقىت سانايتىن توعىشارلار ۇلتىنا ءتان قانداي اسىل قازىنا ساقتاي السىن؟!
مۇراجايدى ءۇش ۇلكەن مازمۇندا ورنالاستىردىق.
ءبىرىنشى بولىمدە جازبا ماتەريالدار: مۇندا كورەرمەندەر قازاقتىڭ عۇن، ساق، ءۇيسىن سىندى بايىرعى ۇلىستاردان بەرى قارايعى حالقىنا ءمالىم ۇعىمدارمەن تانىسا الادى. سول كەزدەگى جازبا مۇرالاردىڭ كوشىرمەلەرى، شەجىرەلەر، باتىرلاردىڭ ونەگەلى ءومىرى، شەشەندەردىڭ وسيەتتى سوزدەرى وسىندا رەت-رەتىمەن، مازمۇن-مانىنە قاراي جينالعان.
[caption id="attachment_12631" align="alignright" width="800"]
كۇمىس ەر[/caption]
ەكىنشى بولىمدە سۋرەتتىك-البومدىق نۇسقالار توپتاستىرىلعان: مۇندا كوپتەگەن اسىل مۇرالار، قازبا قالدىقتار، سالت-داستۇرگە قاتىستى سۋرەتتەرمەن بەينەلەنگەن. بۇل بولىمنەن وسى ءوڭىردىڭ عانا ەمەس، وزگە ايماقتىڭ، تۇتاس قازاقتىڭ تاريحي دۇنيەلەرىن دە كەزىكتىرە الاسىز.
ءۇشىنشى بولىمدە كورسەتپەلى بۇيىمدار جيناقتالعان: مۇندا ەل ىشىندە قولدانىستان قالىپ بارا جاتقان كونە بۇيىمدار قويىلدى.
ولاردىڭ قاتارىندا تاريحى بىرنەشە عاسىرعا كەتەتىن ەسكى زاتتار، ات ابزەلدەرى، قارۋ-جاراقتار، كۇندەلىكتى ومىردە قولدانىلعان قۇرال-سايماندار، ءۇي جيھازدارى، ويۋ-ورنەكپەن كومكەرىلگەن قولونەر بۇيىمدارى، ءبىز بۇل كۇندەرى ءسان ورتالىقتارىنان كورەتىن اسەم دە كوركەم جوبالانعان ەسكى كيىمدەر، ءبارى-بارى بار.
ال ۇرپاقتىڭ قابىلداۋ جاعىنا كەلسەك، جۇرەگىندە جىلۋى بار ۇرپاق، ارينە، جۇرەگىنىڭ جاسى تامشىلاپ قارسى الادى. ۇلتىنىڭ ۇلاعاتىن، حالقىنىڭ قادىر-قاسيەتىن قاشان دا باسكە تىگەتىندەر مۇراجايدى ارالاتۋ بىلاي تۇرسىن، سول ارادا ساباق بەرىپ، سوندا تۇنەسەك تە قازاققا ءتان قاسيەتتەر تۇسىنە دە كىرمەي تۇرىپ كەلە جاتادى. قۋانارلىعى – مۇنداي توبىرلاردىڭ سانى كوپ ەمەس.
مۇراجايدىڭ قورى ءالى دە تولىعا تۇسۋدە. ارينە، از ۋاقىت ىشىندە ءبارىن تولىقتاي جيىپ بىتتىك دەۋ قيىن.
ال ۇرپاقتىڭ قابىلداۋ جاعىنا كەلسەك، جۇرەگىندە جىلۋى بار ۇرپاق، ارينە، جۇرەگىنىڭ جاسى تامشىلاپ قارسى الادى. ۇلتىنىڭ ۇلاعاتىن، حالقىنىڭ قادىر-قاسيەتىن قاشان دا باسكە تىگەتىندەر مۇراجايدى ارالاتۋ بىلاي تۇرسىن، سول ارادا ساباق بەرىپ، سوندا تۇنەسەك تە قازاققا ءتان قاسيەتتەر تۇسىنە دە كىرمەي تۇرىپ كەلە جاتادى. قۋانارلىعى – مۇنداي توبىرلاردىڭ سانى كوپ ەمەس.
[caption id="attachment_12627" align="alignright" width="754"]
ات ابزەلدەرى[/caption]
– وسىنشاما كوپ ۇلتتىق بوياۋى كۇشتى كەرەمەت دۇنيەلەردى مۇراجايعا اكەلۋ قانشالىق قيىندىقتار تۋعىزدى؟
– «كىسى قولىنداعىنىڭ – كىلتى اسپاندا» دەگەن ءسوز بار عوي. ۇرپاعىمىزدى ۇعىمدى ەتىپ تاربيەلەۋ جولىنداعى يگىلىكتى ءىس دەپ ءتۇسىنىپ، قۋانا قارسى العاندار دا بار، باقاداي تىربيىپ، جانىنا جولاتپاعاندار دا بار. اۋەلى ۇرپاعى ءبىزدىڭ مەكتەپتە ءبىلىم الىپ جاتسا دا، ول جاعىنا باس قاتىرىپ قويمايدى. مۇرالاردى جيناۋ ءۇشىن شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ قازاق قونىستانعان اۋدان-اۋىلدارىن ءتىنتىپ شىققىنداي بولدىق. تەڭىزدەن تەبەن ىزدەگەندەي بولساق تا، كوپ جاماننان كوڭىلىمىز قالسا دا قازاقتىڭ نامىسىن تىكتەۋ جولىندا ايانباي ىسكە كىرىسۋ – ءبىز ءۇشىن باقىت. سەبەبى، ادام بالاسىنىڭ قيىن كۇندەرى عانا ەسىندە قالادى. جاي كۇندەر جادىڭدا كوپ ساقتالمايدى. ودان سىرت قارجى جاعىنان ءبىراز قينالدىق. مۇراجاي اشۋ ءىسىن بەكىتۋ ءۇشىن تالاي ەمەن ەسىكتى توزدىرعانىمىزدى بىلايعى جۇرت جاقسى تۇسىنەر.
[caption id="attachment_12628" align="alignright" width="735"]
1951 جىلى جاسالعان اعاش ەر مەن كۇمىستەلگەن قىزاي ەر[/caption]
– ەگەر وسى مۇراجايداعى بولسىن، نە ەل اراسىنداعى ازداعان ادامداردىڭ قولدانىسىندا جۇرگەن، تەك قازاققا ءتان دۇنيەلەردى قولدانىسقا كىرىكتىرۋگە بولا ما؟
– مەنىڭ ويىمشا، ەڭ اۋەلى ەل ىشىندەگى ۇلتتىق بوياۋى كۇشتى، قىمبات بۇيىمدارىمىزدى ءوز تابيعات، ءبىتىمىن وزگەرتپەي جاساي الاتىن شەبەرلەردىڭ باسىن قوسىپ، شەبەرحانا نە كوللەكتيۆتىك ءوندىرۋ بازاسىن قۇرۋ كەرەك. ياكي، جاڭا تەكنيكاعا سۇيەنىپ،وندىرەتىن اسپاپتار تاپقىرلاپ، پاتەنت قۇقىعىن الىپ، زاڭدى ماركامەن بازارعا سالار بولسا، ارينە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ول ءۇشىن شەبەرلىك، باتىلدىق، قارجى، جاسامپازدىق قاجەت. باسقا ۇلتتاردا شەكتەۋسىز قولداناتىنداي قولايلى جاعىن ويلاستىرىپ بازارعا سالعاندا، ۇلت كاپيتالىنىڭ قالىپتاسۋىنا تۇرتكى بولۋمەن قاتار، ونەرىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى الەمدىك ورەدەن كورۋگە بولار ەدى.
– وقۋشىلاردىڭ ىشىندە وسى جاعىندا ويلانىپ جۇرگەن قازاقتىڭ بولاشاق تاپقىرلارى بار ما؟
– ارينە، بار. «ات قۇلىننان وسەدى» عوي. بۇگىنگى ۇرپاق ەرتەڭگى ەلدىڭ تىزگىنىن ۇستاۋشىلار. كەۋدەمىزگە ءۇمىت ۇيالاتىپ، كوز قۋانىشىمىزعا اينالىپ جۇرگەن ازاماتتارىمىز ءقازىر جوعارى ءبىلىم ورىندارىندا دا، مەكتەبىمىزدە دە وقىپ جاتىر. مىسالعا ايتار بولساق، فيزيكا سالاسىنان توپ جارىپ اتوم جاساۋعا قىزىعاتىن، قازاق ۇلتتىق ويىندارىنىڭ ەلەكتروندى جۇمساق دەتالىن جاساۋعا بەلشەشە كىرىسكەن، قازىردەن باستاپ بىرلەسىپ قارجى جيناپ، سەرىكتىك قۇرىپ، بولاشاقتا ۇلتتىق ونىمدەردى ماركاسىمەن بازارعا سالۋعا ۇمتىلىس جاساپ جاتقاندار، عاجايىپ قۇرىلىستاردى جوبالاپ، ەلىنە ۇلەس قوسقىسى كەلەتىندەر كوپ. لايىم، ويانعان جاستارىمىزدىڭ ساپارىن وڭ قىلا كورسىن دەگەن ىستىق تىلەگىمدى ايتقىم كەلەدى.
– ءسالت-داستۇرىمىزدىڭ كوزىندەي بولعان وسىنداي قۇندى دۇنيەلەرءدىڭ بولاشاق ۇرپاقتى تاربيەلەۋدە قانداي ءرولى بار؟
– ءوز ءبىتىم-بولمىسىن تانىپ، تاريحىنا تامىر بويلاتا الماعان ۇرپاق قانشا جەردەن عالىم بولسا دا، ساتقىندىققا بەيىم جۇمىس جاسايدى. ۇلتجاندى ۇرپاق تاربيەلەۋ ءاربىر اتا-انانىڭ ۇلتىنا قوسقان قالتىقسىز ۇلەسى بولماق. ال سالت-داستۇرمەن سۋارىلعان ۇرپاق ازعانتاي ونەرى بولسا ەلىنە كورسەتكىسى، حالقىمەن بولىسكىسى كەلەدى. قازىرگى ۇرپاقتاردىڭ بەتالىسى ەلىنىڭ ەرتەڭىنە ۇڭىلگەن ازاماتتاردىڭ كوكىرەگىنە ۇرەي دە، ءۇمىت تە سىيلاپ ءجۇر. ۇرەي بولاتىنى: ولاردىڭ تاربيەسى، كوزقاراسى، مىنەزى الابوتەن، ۇلتىنا جاتىرقاي قارايدى. قازاقشا سويلەۋدى ار كورەدى. ەلدىڭ ەرتەڭگى تىرلىگى، ۇلتىنىڭ نامىسى ولار ءۇشىن بيىككە شىعاراتىن باسپالداق قانا، تاپتاپ جۇرە بەرەدى. اكە مەن بالانىڭ ورتاسىنا ءتىلماش كەرەك بولار كۇن تاياپ كەلەدى. سوندىقتان دا مۇراجاي وقۋشىلاردى ەڭ اۋەلى ۇلتىنىڭ وتكەنىنە ءۇڭىلتىپ، ونەگەسىنە ءتانتى ەتىپ، بىرتە-بىرتە سۇيىسپەنشىلىك ورناتىپ، ودان ءارى ءوزى ۇلەس قوساتىن شىنايى رۋحىن جەتىلدىرۋدە تاپتىرمايتىن تاربيە بازاسى بولماق. وكىنىشتىسى، بارا-بارا ءوزىمىزدى مۇراجايدان، قۇرىپ-جوعالۋعا اينالعان بۇيىمدار قاتارىنان كورۋ ءدى ماڭدايىمىزعا جازاما دەگەن ۇرەي ۇدەپ كەلەدى...
باسقا ەمەس، ۇرپاق ساناسىن اعارتۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن ءىشىنارا وقىتۋشىلارىمىزدىڭ ءوزى تاناۋىن كوككە كوتەرىپ: «مىناۋى نەسى-ەي، بەس تال تەرىسىمەن قازاق بولىپ كەتە مە؟!»،-دەپ قىجىرتقاندارى جانىمدى مۇزداتتى. كەيبىر باسشىلىقتا جۇرگەندەر جوباڭدى، ويىڭدى وزگەرتىپ، ءوز سالتاناتىنان جۇرداي قىلعىسى كەلەدى. قىزمەتىن بۇلداپ، «باس اۋىرتىپ نە قىلادى؟» دەپ مۇرنىن شۇيىرە قاراعاندار دا كەزىكتى. كوكبورىنىڭ سۋرەتىن كوتەرىپ جۇرسەڭ: «يت قۇساپ ۇلىپ جۇرسىڭدەر مە؟» دەپ، تاماعىنا كۇلكى تىعىلعاندار دا تابىلدى.
– ۇلتتىق مۇراجايدى اشۋ بارىسىندا ءدۇيىم جۇرتقا ايتا الماعان، تەك ءوز ىشىڭىزدە قالعان قانداي جايتتار بولدى؟
– باسقا ەمەس، ۇرپاق ساناسىن اعارتۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن ءىشىنارا وقىتۋشىلارىمىزدىڭ ءوزى تاناۋىن كوككە كوتەرىپ: «مىناۋى نەسى-ەي، بەس تال تەرىسىمەن قازاق بولىپ كەتە مە؟!»،-دەپ قىجىرتقاندارى جانىمدى مۇزداتتى. كەيبىر باسشىلىقتا جۇرگەندەر جوباڭدى، ويىڭدى وزگەرتىپ، ءوز سالتاناتىنان جۇرداي قىلعىسى كەلەدى. قىزمەتىن بۇلداپ، «باس اۋىرتىپ نە قىلادى؟» دەپ مۇرنىن شۇيىرە قاراعاندار دا كەزىكتى. كوكبورىنىڭ سۋرەتىن كوتەرىپ جۇرسەڭ: «يت قۇساپ ۇلىپ جۇرسىڭدەر مە؟» دەپ، تاماعىنا كۇلكى تىعىلعاندار دا تابىلدى. وسىنىڭ ءبارىن ويلاپ وتىرساڭ، ادىلەتسىزدىكتىڭ كوكەسى ۇلكەندەر دە جاتقانداي قاسىرەتتەنە تۇسەسىڭ. دۇنيەگە كوزىن ەندى اشىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاقتا نە كىنا بار؟! جاس وركەندى كۇناعا باتىراتىن ءوزىمىز. دەسە دە ، كەلەر كۇننەن كۇتەر ءۇمىتىم زور.
– اعىنان اقتارىلعان اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت، اعا! ساۋ-سالامات بولىڭىز!
– وزىڭە دە راحمەت! ەلگە سالەم ايت!
سۇحباتتاسقان الاش تءۇرسىنالى.
