نوۆوروسسييسك تەڭىز پورتى اكۆاتورياسىنداعى كاسپيي قۇبىر كونسورسيۋمىنىڭ (كتك) ينفراقۇرىلىمىنا جاسالعان دروندىق شابۋىلدار قازاقستان اقپاراتتىق كەڭىستىگىندە ايتارلىقتاي رەزونانس تۋدىردى. سەبەبى كتك – ەلىمىزدىڭ مۇناي ەكسپورتىنداعى باستى باعىت، تيىسىنشە، ونىڭ جۇمىسىنىڭ بۇزىلۋى ەكونوميكالىق تاۋەكەلدەردى كۇشەيتەدى.
كەشە قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى رەسمي تۇردە مالىمدەمە جاساپ، بۇل شابۋىل “حالىقارالىق دەڭگەيدە قورعالاتىن ازاماتتىق نىسانعا قارسى باعىتتالعان اگرەسسيالىق اكت” دەپ اتادى. ايتا كەتۋ كەرەك بۇل – كتك ينفراقۇرىلىمىنا وسىمەن ءۇشىنشى رەت جاسالعان سوققى.
Dalanews.kz وسى ماڭىزدى وقيعاعا قاتىستى ساراپشىلاردىڭ پىكىرىن بەرە وتىرىپ، تاقىرىپتى تالدايدى. ق ر ءسىم مالىمدەمەسىندە قازاقستاننىڭ جاھاندىق ەنەرگەتيكالىق نارىقتاعى جاۋاپتى ويىنشى رەتىندەگى ءرولى، ەنەرگيا تاسىمالىنىڭ تۇراقتى ءارى ۇزدىكسىز جۇزەگە اسۋىنىڭ ماڭىزدىلىعى ايتىلعان. رەسمي استانا بۇل وقيعانىڭ قازاقستان–ۋكراينا قاتىناستارىنا كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن ەكەنىنە نازار اۋدارادى. كييەۆتەن مۇنداي جاعدايلاردىڭ قايتالانۋىنا جول بەرمەۋ جونىندە شارالار كۇتەتىنىن جەتكىزەدى.
ۋكراينانىڭ رەسمي جاۋابى دا شىقتى. بۇل ەل سوققى قازاقستانعا قارسى ەمەس، دەپ مالىمدەدى. قازاقستان سىرتقى ۆەدموستۆوسىنىڭ مالىمدەمەسىنەن كەيىن ۋكراينا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ وكىلى گەورگيي تيحيي قازاقستاننىڭ الاڭداۋشىلىعىن ەسكەرەتىنىن ايتتى. دەگەنمەن ۋكراينا بۇل وپەراسيانى ءوزىن-وزى قورعاۋ ماقساتىندا، بۇۇ جارعىسىنىڭ 51-بابىنا سايكەس جۇرگىزىلىپ جاتقانىن العا تارتقان. ول ۋكراينا تاراپىنان جاسالعان ارەكەت قازاقستانعا نەمەسە ءۇشىنشى تاراپتارعا قارسى باعىتتالماعان. بارلىق سوققىلار اگرەسسوردىڭ اسكەري الەۋەتىن ارتتىراتىن ينفراقۇرىلىمعا جاسالدى، دەدى. ۋكراينا تاراپى ءوز جاۋابىندا قازاقستاننىڭ بۇعان دەيىن رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى ازاماتتىق نىساندارعا جاسالعان شابۋىلدارىن ايىپتاماعانىن دا ەسكە سالدى.
قازاقستاندىق ەكونوميست تولەۋتاي راقىمبەكوۆ بۇل ينسيدەنتتىڭ زارداپتارى تۋرالى پىكىر ءبىلدىردى. قازىرگى ەكونوميكالىق جاعدايدا قازاقستان ءۇشىن كتك-نىڭ ورنى ەرەكشە. ەگەر 2024 جىلعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاقستان مۇنايىنىڭ 80%-ى ءدال وسى كتك ارقىلى ەكسپورتتالعان. مۇناي ەكسپورتى ەلدىڭ جالپى ەكسپورتتىق تابىسىنىڭ 52،6%-ىن قامتاماسىز ەتكەن، دەيدى ساراپشى.
“قازاقستاننىڭ ۆاليۋتالىق ءتۇسىمىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىنا تىكەلەي ءقاۋىپ بۇل. ەنەرگەتيكالىق سەكتور مەن بيۋدجەت تۇراقتىلىعىنا قىسىم. بۇل جاعدايدىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەردە قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىرۋى دا زاڭدىلىق. البەتتە ول قازاقستانعا تىكەلەي باعىتتالماسا دا، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرىپ، ديپلوماتيالىق تەڭگەرىمدى ساقتاۋدا كوپتەگەن سۇراقتار تۋعىزىپ وتىر”،- دەيدى راقىمبەكوۆ.
گەوساياسات تۇرعىسىنان قاراعاندا قازاقستان رەسەيمەن دە، ۋكراينامەن دە ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى ساقتاۋعا مۇددەلى. استانا ءوز ۇستانىمىن بەيتاراپتىق پەن حالىقارالىق قۇقىققا قۇرمەت كورسەتۋ قاعيداتتارىن بىرنەشە رەت اشىق الاڭداردا ايتىپ، ەشكىممەن تالاس-تارتىسقا بارمايتىنىن مالىمدەۋمەن كەلەدى، دەيدى تولەۋتاي راقىمبەكوۆ.
“دەسە دە كاسپيي قۇبىر كونسورسيۋمىنىڭ ءبۇلىنۋى قازاقستان دا سوعىستىڭ جاناما بولسا دا ىقپالىندا ەكەنىن كورسەتەدى. ەكسپورتتىق ينفراقۇرىلىمنىڭ وسىنداي تاۋەكەلدەرگە ۇشىراۋى ارتىپ كەلەدى. وسىنداي جاعدايلار مۇناي تاسىمالى باعىتتارىن ءارتاراپتاندىرۋ ءىسىن جەدەلدەتە ءتۇسۋى كەرەك. الايدا بالاما قۇبىرلار مەن باسقا دا مۇناي تاسىمالداۋ باعىتتارى دامىماي وتىر. ولاردىڭ ءبارىن قوسساڭ دا قۋاتى كتك-نىڭ ورنىن تولىق باسا المايتىنى وكىنىشتى”،- دەيدى ساراپشى.
قازاقستاندىق ساياسي شولۋشى عازيز ابىشيەۆ بۇل وقيعاعا ساياسي رەڭك بەرۋگە تىرىسادى. ۋكراينا قارۋلى كۇشتەرىنىڭ كتك نىسانىنا جاساعان شابۋىلدارىن جانە بۇعان ۋكراينالىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ رەاكسياسىن پىكىرگە ارقاۋ ەتكەن.
“قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ۇستامدى نارازىلىعىنا ولار وكتەم پامفلەتپەن جاۋاپ بەردى. ياعني قازاقستانعا ءوز ەكسپورتتىق ينفراقۇرىلىمىنا جاسالعان سوققىلاردى ءۇنسىز عانا قابىلداۋدى ۇسىنادى. سونىمەن قاتار، رەسەيمەن ەكونوميكالىق قاتىناستاردى دا ءۇزۋ كەرەك دەگەندى مەڭزەپ وتىر. ال بۇل قاتىناستارعا دا تالاي نارسە تاۋەلدى”،– دەپ جازدى ابىشيەۆ ءوز Telegram ارناسىندا.
ول قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى جانە قاراپايىم ازاماتتاردىڭ ءومىرى تىكەلەي وسى مۇناي قۇبىرىمەن بايلانىستى ەكەنىن اتاپ وتكەن. سونداي-اق ۋكراينالىق ب ا ق ۋكرايناعا دوستىق نيەتپەن قارايتىن ەلدەردىڭ سانىن بارىنشا ازايتۋدى كوزدەپ وتىر، دەپ پىكىرىن تۇيىندەپتى.
ايتا كەتۋ كەرەك، كاسپيي قۇبىر كونسورسيۋمى (كتك / Caspian Pipeline Consortium، CPC) — قازاقستاننىڭ نەگىزگى مۇناي ەكسپورتتىق ارتەرياسى. كتك رەسمي تۇردە 1992 جىلى قۇرىلعان. بۇل كونسورسيۋم — رەسەي، قازاقستان جانە وماندا تىركەلگەن حالىقارالىق جوبانىڭ ناتيجەسى. جالپى ۇزىندىعى شامامەن 1،510 شاقىرىم.
قۇرامى مەن اكسيونەرلەرى تۋرالى اشىقدەرەككوزەرىندە اقپاراتتارعا قاراعاندا، كتك-نىڭ اكسيونەرلىك قۇرىلىمى ءارتۇرلى ەلدەر مەن كومپانيالاردى بىرىكتىرەدى. نەگىزگى ۇلەستەرى مىنالارعا تيەسىلى:
Transneft (رەسەي) - 24 %
KazMunayGas (قازاقستان)- 19 %
Chevron (Chevron Caspian Pipeline Consortium Co.)- 15 %
LUKOIL (LUKARCO B.V.) - 12.5 %
باسقا حالىقارالىق جانە مەملەكەتتىك كومپانيالار (Mobil، Rosneft-Shell، Mobil Caspian Pipeline، BG، Eni جانە ت.ب.) قالعان ۇلەستەرى بار.
قورىتا ايتقاندا، كەز-كەلگەن قيىندىق، ينفراقۇرىلىمعا جاسالعان شابۋىل نەمەسە تاسىمالداۋ ءۇزىلۋى قازاقستاننىڭ ەكسپورتتىق تۇسىمىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى. كتك ارقىلى ەكسپورتتالعان مۇناي كولەمى مەن ترانزيتتىك تاسىمالداۋلارى ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساۋداداعى لوگيستيكاسى ءۇشىن وتە ماڭىزدى. قازىرگى گەوساياسي شيەلەنىستەر مەن اسكەري قاقتىعىستار جاعدايىندا مۇنداي ينفراقۇرىلىمدارعا جاسالعان شابۋىلدار، اپاتتار نەمەسە سانكسيالار الىپ مۇناي قۇبىرىنا تاۋەلدى ەلدەردىڭ ەكسپورتتىق قاۋىپسىزدىگىنە ۇلكەن قاتەر ءتوندىرىپ وتىر. جوعارىدا ايتقانداي، اكسيونەرلىك قۇرىلىمنىڭ حالىقارالىق تۇرپاتتا بولۋى تاۋەكەلدەردى بولۋگە اكەلەدى. ءبىراق بۇل دا وزىمەن بىرگە كۇردەلى گەوساياسي تاۋەلدىلىككە ۇرىندىرادى. سوندىقتان بۇل وقيعا قازاقستان ءۇشىن لوگيستيكالىق تاۋەلدىلىكتى تومەندەتۋ، ەكسپورت باعىتتارىن ءارتاراپتاندىرۋ جانە ينۆەستيسيالىق ساياساتتى قايتا قاراۋعا جەتەي مە؟ ۋاقىت – تورەشى.
