ۇندەمەي ءجۇرىپ كوپ ءىس تىندىراتىن اكىمدەر بولادى. ولار وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتىڭ اۋقىمىندا ىڭ-شىڭسىز جۇمىسىن اتقارىپ، باسقارىپ وتىرعان ءوڭىرىنىڭدامۋىنا باسا كوڭىل بولەتىنىمەن ەرەكشەلەنەدى. سونداي وبلىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى – جامبىل وبلىسى اكىمى – كارىم كوكىرەكبايەۆ.

 

پرەزيدەنت سەنىمى

ءيا، وسىندان ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن كارىم كوكىرەكبايەۆتى ورىس ءتىلدى اقپارات قۇرالدارى سىن ساداعىنا الىپ، ىلىك ىزدەگەنى ەسىمىزدە. ءبىراق ارزان سەنساسياعا قۇمار ورىس ءتىلدى اقپارات قۇرالدارىنىڭ ەلىمىزدەگى قازاقى وبلىستى 4 جىلدان بەرى باسقارىپ كەلە جاتقان كارىم ناسبەك ۇلىنىڭ ساعىن سىندىرا الماعانىن ءبارىمىز بىلەمىز.

بىلىكتى تەمىرجولشى رەتىندە قالىپتاسىپ، «قازاقستان تەمىر جولى» ۇلتتىق كومپانياسى مەن قورشاعان ورتانى قورعاۋ سالاسىندا كوپتەگەن تاجىريبە جيناعان كارىم كوكىرەكبايەۆتى رەسپۋبليكاداعى ينفراقۇرىلىم سالاسىن جەتىك بىلەتىن كادرلاردىڭ ءبىرى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ كارىم كوكىرەكبايەۆتى جامبىل وبلىسى اكىمى قىزمەتىنە تاعايىنداعاندا ونىڭ ەلىمىزدىڭ ءىرى كومپانياسى مەن وبلىس باسشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارىپ مول تاجىريبە جيناعانىنا باسا كوڭىل بولگەنى انىق.



 

پرەمەردىڭ ەسىگىن قاققان اكىم

جامبىل وبلىسى توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسقان، ءارى شەكارا ماڭىندا ورنالاسقان ەلىمىزدەگى ماڭىزدى وبلىستاردىڭ ءبىرى. 2008 جىلدان بەرى تابان اۋدارماستان قاسيەتتى اۋليەاتا جەرىندە ەڭبەك ەتكەن كارىم ناسبەك ۇلى وبىلستىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن بارىنشا مەڭگەرگەن باسشى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى.

ايتپاقشى، ونىڭ 1999-2000 جىلدارى جامبىل وبلىسىنداعى ەڭ ۇلكەن اۋدان مويىنقۇم اۋدانىنىڭ اكىمى بولعاندا نۇرلان بالعىمبايەۆ ۇكىمەتىنەن مويىنقۇم اۋدانىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق داۋى ءۇشىن 50 ملن. تەڭگە بولگىزگەنىن سول كەزدە جامبىلدىقتار كوزسىز «ەرلىك» بولعانى ەسىمىزدە.

ويتكەنى اۋداناكىمىنىڭ وبلىس باسشىسىن اينالىپ ءوتىپ، ۇكىمەت ءتوراعاسىنان اۋداننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىقدامۋى ءۇشىن قارجى سۇراعانىن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن جايت قوي. بۇدان نە بايقاۋعا بولادى؟

بىرىنشىدەن، كارىم كوكىرەكبايەۆتىڭ الدىنا قويعان ماقساتىنا قول جەتكىزۋدە تاۋكەلگە بارا الاتىن باسشى ەكەنىن اڭعارامىز. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، قاي اۋداننىڭ باسشىسى وبلىس باسشىسىنىڭ الدىنان وتپەستەن، ۇكىمەتتىڭ ەسىگىن قاعۋى مۇمكىن. سوندىقتان كوكىرەكبايەۆتىڭ بۇل «ارەكەتى» سول كەزدەگى شەندىلەردىڭ تاڭدانىسىن تۋدىرۋىن تۇسىنۋگە بولادى. كوكىرەكباەتىڭ سول ءبىر وجەتتىگى قازىرگى اكىمدەرگە جەتپەي جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس.

ەكىنشىدەن، سول كەزدە كارىم كوكىرەكبايەۆ ءوزىنىڭ وسى ءبىر ارەكەتىنە سول كەزدەگى وبلىس اكىمى سەرىك ۇمبەتوۆتىڭ تۇسىنىستىكپەن قارايتىنىن سەزگەن دە بولۋى كەرەك.

 

ورىنباسار فەنومەنى

ەلباسى كوكىرەكبايەۆتىڭ كانديداتۋراسىن جامبىل وبلىسىنىڭ اكىمى قىزمەتىنە قۇپ كورگەندە ونىڭ 2008 جىلدان بەرى ءوڭىردى باسقارعان ءبورىباي جەكسەمبين مەن قانات بوزىمبايەۆتىڭ كەزىندە ورىنباسارلىق قىزمەتتى ءمىنسىز اتقارىپ، جامبىل وبلىسىنداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ جۇيەسىن ابدەن مەڭگەرگەنىن جانە وسىعان دەيىن قولعا الىنعان ماڭىزدى جۇمىستاردى ارى قاراي جالعاستىراتىنداي وبلىس كولەمىندە ۇلكەن ساياسي سالماققا يە بولعانىن ەسەپكە العانى انىق.

جالپى، ۇزاق جىل اكىمنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن ءمىنسىز اتقارىپ، ءوڭىردىڭ ەكونوميكاسىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن بىلىكتى كادرعا وبلىستى باسقارۋ تىزگىنىن سەنىپ تاپسىرۋ قازاقستاننىڭ ساياسي بيلىك جۇيەسىندە ءوزىن اقتاعان ءامال-تاسىل دەسەك بولادى.

ءبىزدىڭ بۇل سوزىمىزگە كارىم كوكىرەكبايەۆ پەن اماندىق باتالوۆتىڭ ەل دامۋى جولىنداعى ىس-ارەكەتى ايقىن مىسال بولا الادى.

 

ەكونوميكاسىن ءساتتى ديۆەرسيفيكاسيالاعان ءوڭىر

كوپشىلىگىمىز جامبىل وبلىسىن اۋىل شارۋاشىلىعى ارقا سۇيەگەن، وناركاسبى دامىماعان ءوڭىر رەتىن قاراستىرۋمىز. بۇل – ۇلكەن قاتەلىك. ەگەر سوڭعى ونداعان جىلدا اۋليەاتا جەرىندە ءونىدىرىستىڭ وركەندەۋىن ەسەپكە الىپ، وي تۇجىرىمداساق، جامبىل وبلىسى حيميا ونەركاسىبى، قۇرىلىس ماتەريالدارىن شىعاراتىن نەگىزگى وبلىسقا اينالعانىن بايقايمىز. ەندى وسى جەتەكشى سالالاردىڭ قالاي دامىعانىنا از-كەم توقتالساق.

الدىمەن قۇرىلىس ماتەريالدارى ءوندىرىسى جايىندا ءسوز قوزعاساق. 2008 جىلدارى ەلىمىزدە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى قارقىندى جۇرگىزىلىپ، باسپانا باعاسىنىڭ شارىقتاعاندا، باعانىڭ قىمباتتاۋىنا سەمەنتتىڭ بەلگىلى دەڭگەيدە اسەر ەتكەن ەدى. مىنە، سول كەزدە جامبىل وبلىسى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى قارقىندى جۇرگىزىلگەن الماتىداعى قۇرىلىس كومپانيالارى ءۇشىن سەمەنت وندىرەتىن نەگىزگى كاسىپورىنداردى قۇرىپ، جەدەل ىسكە كىرىستى. قۇرىلىس نارىعىنداعى سەمەنتكە دەگەن سۇرانىستى ايتارلىقتاي تومەندەتكەنى بەلگىلى.

بۇدان باسقا «باتىس ەۋروپا – باتىس جۇڭگو» حالىقارالىق كولىك ءدالىزىنىڭ سالىنۋى دا جامبىل وبلىسىنداعى سەمەنت جانە بيتۋن زاۋىتتارىنىڭ قانات جايۋىنا ىقپال ەتكەنى ايتۋعا ءتيىسپىز. مىنە، سول كەزدە جامبىل وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان كارىم كوكىرەكبايەۆ وسى ءونىدىرىس وشاقتارىنىڭ دامۋىنا بارىنشا ىقپال ەتتى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا كارىم ناسبەك ۇلى الماتىداعى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنىڭ قارقىندى ءجۇرۋى جانە «باتىس ەۋروپا – باتىس جۇڭگو» حالىقارالىق كولىك ءدالىزىنىڭ قۇرىلىسى جامبىل وبلىسىندا قۇرىلىس ماتەريالدارىن شىعارۋ ىسىنە ايرىقشا سەرپىن بەرەتىنىن ەرتە باستان سەزىپ، بۇل باعىتتاعى جۇمىستىڭ قارقىنىن باسەڭدەتپەۋگە بارىنشا كۇش سالدى. ناتيجەسىندە جامبىل وبلىسىنىڭ ەڭ شەت اۋدانى سانالاتىن مويىنقۇمدا جىلىنا 1 ملن. توننادان استام سەمەنت وندىرەتىن كاسىپورىن پايدا بولدى.

ەندى حيميا ونەركاسىبى جايىندا بىرەر ءسوز. 2008 جىلدىڭ وزىندە جامبىل وبلىسى ەلىمىزدە وندىرىلگەن حيميا ونەركاسىبى ونىمدەرىنىڭ 30 پايىزىن وندىرگەنىن ەسكەرسەك، ءوڭىردىڭ بار كىرىس كوزى اۋىل شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى دەپ شەكتەپ قويۋ ادىلەتسىزدىك بولار ەدى. وبلىسحيميالىق ونىمدەر ءوندىرۋ بويىنشا رەسپۋبليكا بويىنشا الدىڭعى قاتاردا تۇرعانىن ستاتيستيكالىق دەرەكتەر ايقىن دالەل بولادى.

ايتالىق، «ەۋروحيم» ااق-ى 2016 جىلدان باستاپ جامبىل وبلىسى گيممەلفاربسك فوسفور كەنىشتەرىنە بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، جىلىنا 5-6 ميلليون فوسفوريت كەنىن ءوندىرۋ ارقىلى  جالپى كولەمى شامامەن 1،4 ملن. توننا ازوت پەن كەشەندى مينەرالدى تىڭايتقىشىن وندىرۋدە. كەلەشەكتە «ەۋروحيم» ەلىمىزدىڭ حيميالىق كلاستەرىنىڭ الىپ ءبىر بولشەگىنە اينالارى داۋسىز. قازىرگى تاڭدا «ەۋروحيم» كومپانياسىنىڭ ەكى ەنشىلەس كاسىپورىنى –«ەۋروحيم – تىڭايتقىش» پەن «ەۋروحيم قاراتاۋ» سەرىكتەستەرى ءساتتى جۇمىس ىستەۋدە.

سوندىقتان جامبىل وبلىسى تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەكونوميكاسىن ديۆەرسيفيكاسيالاعان كوشباسشى وبلىستاردىڭ قاتارىنان ءوزىن ورىنىن ايشىقتادى دەپ نىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى. بىرنەشە جىلعا تىزبەكتەلەگەن وسى جۇمىستاردىڭ ءساتتى اتقارىلۋىنا كارىم كوكىرەكبايەۆ بارىنشا ۇلەس قوسقانىن ەشكىم جوققا شىعارا الماسى انىق.

 

اۋىلعا عىلىمنىڭ جەتىستىگىن جەتكىزگەن اكىم

كارىم كوكىرەكبايەۆتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا عىلىمعا ارقا سۇيەپ، دامىتۋعا كۇش سالۋىن وزگە وبلىس اكىمدەرىنە ۇلگى-ونەگە قىلۋعا بولادى. ءبىزدىڭ بۇل سوزىمىزگە جامبىل وبلىسى مەن الماتىداعى قازاق ۇلتتىق اگارالىق ۋنيۆەرسيتەتى عالىمدارىنىڭ تىزە قوسىپ، جۇمىس ىستەۋى جارقىن دالەل بولادى.

نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ  «قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى جاڭعىرۋى: جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك» اتتى حالىققا جولداۋىندا: «اگرارلىق سەكتور ەكونوميكانىڭ جاڭا درايۆەرىنە اينالۋى كەرەك» دەپ ەرەكشە اتاپ وتكەنىن بىلەمىز.

بۇل جەردە عىلىمنىڭ كومەگىنسىز اۋىل شارۋاشىلىعى وركەندەتۋ مۇمكىن ەمەس. جولداۋدا 5 جىلدىڭ ىشىندە سۋارمالى ەگىس القابىن 40%-عا كەڭەيتىپ، 2 ميلليون گەكتارعا جەتكىزۋ كوزدەلگەنى بەلگىلى. وسىنى جەتە تۇسىنگەن جامبىل وبلىسى اكىمدىگى قازۇاۋ تىعىز جۇمىس ىستەۋگە كوشكەنىن وقۋ ورىن باسشىسى تىلەكتەس ەسپولوۆتىڭ ءوزى جوعارى باعالاعان-دى.

جامبىل وبلىسى بۇگىندە اگرارلىق سەكتوردى يندۋستريالدى-يننوۆاسيالىق جولمەن دامىتۋعا بەت بۇرعان بىردەن-بىر ايماق. وبلىسجايىلىمدىق مال شارۋاشىلىعىن دامىتىپ، وزىندىك قۇنى ارزان، ساپاسى جوعارى مال ونىمدەرىن وندىرۋگە بەت بۇرىپ وتىر. بۇل ءۇشىن وڭىردەگى جايىلىمداردى سۋلاندىرۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ قاجەت.

مىنە، وسى ءبىر ماڭىزدى ءىستى جامبىل ءوڭىرىنىڭ ەڭبەككەرلەرى عالىمداردىڭ كومەگىمەن شەشۋگە كۇش سالۋدا. مۇنداي وزەكتى ماسەلەلەردى عىلىمنىڭ يننوۆاسيالىق جەتىستىكتەرىن پايدالانباي شەشۋ مۇمكىن ەمەس.

سونىمەن قاتار قازۇاۋ عالىمدارى وڭىردە مالدىڭ ازىقتىق داقىلداردى ءوسىرىپ، كوكبالاۋسا كونۆەيىرىن جاساۋ ارقىلى ءسۇتتى باعىتتاعى سيىرلاردىڭ ءونىمىن 3-3،5 ەسەگە ارتتىرىپ، ءار سيىردان ساۋىلاتىن ءسۇتتىڭ مولشەرىن 3،5-4 تونناعا جەتكىزۋگە بەل بۋىپ وتىر. جالپى جامىبىل وبلىسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن عىلىمنىڭ كومەگىمەن دامىتۋعا باعىتتالعان جۇمىستارى جەكە توقتالۋدى قاجەتسىنەدى.

 

تاراز تورىندە كيەلى توي

كيەلى اۋليەاتا جەرى جايىندا ءسوز قوزعاندا تاريحتى اينالىپ وتە المايسىڭ. بۇل رەتتە تاراز قالاسىندا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە ءوتۋى جالپى رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ وتانسۇيگىشتىك قاسيەتىن ارتتىرا تۇسكەنىنە ءبارىمىز كۋا بولدىق.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزi تiكەلەي قاداعالاۋىنا العان مۇنداي اسا جاۋاپتى iس-شارانى جوعارى دەڭگەيدە وتكىزۋ جامبىل وبلىسىنىڭ اكiمi كارiم كوكiرەكبايەۆقا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىگىن جۇكتەگىنە بەلگىلى.

قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ەڭ العاشقى ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن بەكىتىلگەن رەسمي مەرەكە. وسى ءبىر ءدۇبىرلى تويدى ءوز دەڭگەيىندە وتكىزۋ كارىم كوكىرەكبايەۆتىڭ ساياسات ساحناسىنداعى بەدەلىن ارتتىرا تۇسكەنى داۋسىز شىندىق.

 

نۇرلان جۇماحان