سوڭعى حان
حان كەنە ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى ءبىراۋىزدان سايلاعان، ەلدىڭ ىرگەسىن قايتا كوتەرمەك بولىپ، پاتشانىڭ قۇلدىعىنان قۇتىلعىسى كەلگەن قازاقتىڭ سوڭعى حانى.
كەنەسارىنىڭ باسىن قايتارۋ — ءبىزدىڭ بابالارىمىزبەن اراداعى ۇزىلگەن بايلانىسىمىزدى قايتا جالعايدى.
كەنەسارى 1836 جىلى باتىستاعى يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان حالىق كوتەرىلىسىنە قولداۋ كورسەتتى. كەيىن بۇل كوتەرىلىستىڭ ۇشقىنى ورتا جۇزگە جەتتى. ونىڭ تۋىنداۋى دا تەگىن ەمەس. قازاقتىڭ جايىلىم جەرىن تارتىپ الدى. تىنىسىن تارىلتتى.
قازاق ورىستان عانا ەمەس، حان-سۇلتانداردان دا ءجابىر كوردى. ال ورىس-كازاك وتريادتارى قۇرىلعاننان كەيىن، قازاق جايىلىم جەر ءۇشىن رۇقسات سۇراۋعا جانە بۇل ءۇشىن پاتشانىڭ شەنەۋنىكتەرىنە سالىق تولەۋگە ءماجبۇر بولدى. ءوز جەرىندە ءجۇرىپ ءوز جەرى ءۇشىن سالىق تولەدى!
1837 جىلى كىشى جۇزدەن باستاۋ العان كوتەرىلىستىڭ ۇشقىنىن جالعاستىرىپ اكەتكەن
كەنەسارى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن رەسەي مەن قوقان حاندىعىنا قارسى، قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ ءوتتى.
قازاق كەنەسارىعا قولداۋ تانىتا المادى. نەگە؟
الايدا سوعىستان ابدەن قالجىراعان قازاق كەنەسارىعا اياعىنا دەيىن قولداۋ تانىتا العان جوق. ءقازىر مۇنى ايىپتاۋدىڭ ءجونى جوق. دەگەنمەن ءدال ءقازىر بىزگە،
قازاقتارعا باردى بار، جوقتى جوق دەپ ايتا الاتىن مىنەز كەرەك…
1846 جىلى بۇقارانىڭ ءبىرتۇتاس قولداۋىنان ايىرىلعان حان كەنە ءوزىنىڭ از عانا جاساعىمەن شۋ اڭعارىنا كەلدى. ول سول تۇستارى قوقاندىقتاردىڭ تەپكىسىن تارتىپ جاتقان قىرعىزدارمەن بىرىگىپ، قوقان حاندىعىنا قارسى سوعىسپاق بولادى. ءبىراق، قىرعىز ماناپتارى وعان قولداۋ كورسەتۋدەن باس تارتادى. ماسەلە نەدە؟
بۇدان ءبىر جىل بۇرىن پولكوۆنيك ۆيشنيەۆسكيي ۇلى ءجۇز قازاقتارى مەن قىرعىزداردىڭ ەليتاسىن جيناپ جيىن وتكىزگەن. وسى جيىندا بۇلار پولكوۆنيككە پاتشالىق رەسەيگە باعىنباي وتىرعان «باسبۇزار» كەنەسارىنىڭ باسىن كەسىپ اكەلۋگە ۋادە بەرەدى.
كەنەسارىنى كىم ءولتىردى؟
انىعىندا، حان كەنە رومانوۆتار اۋلەتىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، قازاق پەن قىرعىزدىڭ ەليتاسىن دا ابدەن اۋرەلەدى.
ونى كىم جانە قالاي ولتىرگەنى بەلگىسىز.
ەكى نۇسقا بار: ءبىرى – كەنەسارىنى شۋ اڭعارىندا قورشاپ العان كازاكتار وتريادى ءولتىرۋى مۇمكىن. سەبەبى، ونىڭ باسى ءۇشىن پاتشالىق رەسەي قوماقتى سىياقى تاعايىنداعان. ەكىنشىسى – كەنەسارى قىرعىزداردىڭ قولىنان ولگەن. جالپى، ونىڭ ولىمىنە قاتىستى قۇپيا كوپ.
بەلگىلىسى:
كەنەسارىنىڭ باسىن رەسەيگە ولجا رەتىندە جىبەرگەن.
ونىڭ باسىن الۋ قانشالىقتى ماڭىزدى ەدى؟
كەنەسارىنىڭ باسىن الۋعا سول كەزدەگى ورىس پاتشاسى نيكولاي-ى قوماقتى سىياقى تاعايىنداعان. كەنەسارىنىڭ «قازاقتارعا اۆتونوميا بەرىڭدەر»دەگەن تالابىنا نيكولاي-ى:
— «ءبىر مەملەكەتتە ەكى پاتشا بيلىك قۇرا المايدى» دەپ كەسىپ تاستاعان.
انىعىندا، كەنەسارىنىڭ اۆتونوميا سۇراۋى تەگىن ەمەس. بۇل رەسەي يمپەرياسى مەن ءابىلقايىر حاننىڭ اراسىنداعى كەلىسىمشارتتا كورسەتىلگەن بولاتىن…
ەكىنشىدەن، كەنەسارى شىڭعىسحان مەن ابىلايدىڭ ۇرپاعى. حان دەگەنىمىز باس. حالىق دەگەنىمىز دەنە. دەنەنى باسىنان ايىرۋ – بۇل قازاق حالقىنىڭ باسىن الۋمەن تەڭ دۇنيە. ءبىز تاۋەلسىزدىكتەن وسىلاي ايىرىلدىق…حانىمىزدىڭ باسىن قايتارماي، ءبىز شىن تاۋەلسىز بولا المايمىز.
وسى سەبەپتى دە
رەسەي قازاقستانمەن تەڭ دارەجەدە قاتىناس جاساۋعا قۇلىقتى ەمەس: ولار بىزگە ءالى كۇنگە دەيىن بودان رەتىندە قارايدى.
كەنەسارىنىڭ باسىن قايتارۋ ماسەلەسى ۇكىمەتتىك دەڭگەيدە شەشىلۋى كەرەك ەدى. رەسەيدىڭ ءوزى وسىلاي دەپ وتىر. مەن بۇل تۋرالى كارىم ءماسىموۆتىڭ اتىنا حات جولداعانمىن. جاۋاپ جوق.
انىعىندا، حان كەنەنىڭ باسىن قايتارۋعا وزگە-وزگە ەمەس، ءوزىمىزدىڭ بيلىك كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. شەنەۋنىكتەر «بۇلاي جاساساق، رەسەيدىڭ اشۋىنا تيەمىز، مۇنىڭ سالدارى اۋىر بولادى،» دەپ ويلايدى. ءماسىموۆ ءبىزدىڭ حاتىمىزدى نەگە جاۋاپسىز قالدىردى؟ ويتكەنى ولاردىڭ وي-تۇسىنىگى وسىنداي.
كەنەسارىنىڭ باسىن قايتارساق، ايىرىلعان ابىرويىمىز بەن جوعالتقان بەدەلىمىزدى قالپىنا كەلتىرەمىز. كەنەسارىنىڭ باسىن قايتارساق، شىڭعىسحان، جوشى، كەرەي مەن جانىبەك، قاسىم حان، ابىلاي حان سياقتى بابالارىمىزدىڭ باتاسىن الامىز.
كەنەسارىنىڭ باسىن قايتاراتىن كۇن جاقىن، ايتسە دە…
دەرەككوز: kaz.365info.kz
