قازاقستان “يسلام مەملەكەتى” (يم) اتتى لاڭكەستىك قۇرىلىمىنىڭ قاتارىندا بولعان 600-گە تارتا ازاماتىن ەلگە قايتارعان الەمدەگى بىردەن-بىر ەل.
ەلگە ورالعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ايەلدەر مەن بالالار. بۇلاردىڭ اراسىندا وتكەنىنە وكىنەتىن ەر-ازاماتتار دا بولدى.
“يسلام مەملەكەتىنىڭ” قاتارىنا قوسىلىپ، جالپاق الەمگە جيھاد جاريالاعان ەر-ازاماتتار ەلگە ورالا سالا قاماۋعا الىندى. ال ايەلدەر مەن بالالاردى قوعامعا قايتا بەيىمدەۋ، راديكالدى كوزقاراسىنان ارىلتۋ جۇمىستارى قارقىندى ءجۇرىپ جاتىر.
باتىس ەلدەرىنىڭ كوپشىلىگى ءبىزدىڭ ەلدىڭ بۇل باستاماسىن قۇپتامايدى. اتاپ ايتقاندا، نورۆەگيا، فرانسيا، شۆەسيا سياقتى ەلدەر ءوز ازاماتتارىن سوعىس ايماعىنان شىعارىپ الۋعا اسىعار ەمەس. سەبەبى، تۋعان ەلىمەن قوش ايتىسقان جەرلەستەرىنىڭ قايتىپ ءتۇزۋ جولعا تۇسەرىنە كۇمانمەن قارايدى. ولار راديكالدى كوزقاراسىنان اينىمايدى، ەلگە ورالعاسىن ورتاعا ىرىتكى سالادى دەپ قاۋىپتەنەدى.
سوعان قاراماي قازاقستان ۇگىت-ناسيحاتقا اربالىپ يم-قۇرامىنا ءوتىپ ازاماتتارعا اتاجۇرتىنا ورالۋعا مۇمكىندىك بەردى.
- ولاردى ەلگە قايتارۋ پروسەسى قالاي جۇزەگە استى؟
- ولاردىڭ ەلدەن كەتۋىنە نە تۇرتكى بولدى؟
- تەررورلىق ۇيىمنىڭ قاتارىندا ءجۇرىپ نە كوردى، نە ءتۇسىندى؟
- ولاردىڭ قازىرگى ءومىرى قانداي؟
جۋرناليست شاحيدا تۇلاعانوۆا “ەكىنشى مۇمكىندىك” اتتى دەرەكتى فيلمىندە وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋگە تىرىسقان ەكەن.
….
سيريا مەن يراكتاعى قازاقستاندىقتاردى ەلگە قايتارۋ ماقساتىندا ارنايى ازىرلەنگەن “جۋسان” گۋمانيتارلىق وپەراسياسى 2019 جانە 2021 جىلدار ارالىعىندا جۇزەگە استى، جوبا 5 كەزەڭنەن تۇردى.
وسى ۋاقىتتا ەلگە قايتارىلعان 31 ەر-ازامات پەن 12 ايەل ادام تەررورلىق ۇيىمنىڭ قاتارىنا كىرىپ، ونىڭ ءىس-قيمىلدارىنا قاتىسقانى ءۇشىن ءتۇرلى مەرزىمگە اباقتىعا جابىلدى. ال وزگەلەرىن وڭالتۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى.
شاحيدا تۋلاعانوۆامەن تىلدەسكەن قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى ەرلان قارين “جۋسان” گۋمانيتارلىق اكسيا بولعانىن ايتادى.
“كوپ جاعدايدا ايەل ادامداردىڭ جازىعى جوق، ولار كۇيەۋلەرىنىڭ ايتقانىنا باعىنىپ، سولاردىڭ سوڭىنان ەرۋگە ءماجبۇر. بالالار دا وسى جاعدايدىڭ تۇتقىنىنا تۇسكەن.
“جۋسان” وپەراسياسى؟ ءبىز بۇل جوبانى بىرنەشە كەزەڭگە ءبولىپ، جۇزەگە اسىردىق. بارلىعى اسا قۇپيا تارتىپتە جۇرگىزىلدى. اباقتىداعى جەرلەستەرىمىزدى الىپ شىقتىق، اسكەري بازالاردى ارالادىق، تۇتقىنعا تۇسكەن قازاقستاندىقتاردى كوزدەن تاسالاپ، اسكەري ۇشاققا وتىرعىزىپ ەلگە جەتكىزدىك. بۇل وتە ءقاۋىپتى وپەراسيا بولدى، الايدا لوگيستيكالىق تۇرعىدان بارلىعىن ساۋاتتى ۇيىمداستىردىق”، – دەيدى ەرلان قارين.
…
جوبا جەتەكشىسى سيريادان ورالعان اينۇر ەسىمدى كەلىنشەكپەن تىلدەسكەن ەكەن. قاتەلەسكەنىن ۇعىنىپ، تۋعان ەلىنە قايتقان اينۇر ول جاقتاعى ءومىردى توزاققا تەڭەيدى.
“ەلگە قايتقىم كەلدى. ەلىمدى اڭسادىم. ءبىر جىل بويى قايتۋدىڭ جولىن ىزدەدىك. بۇل ارادان قاشىپ قۇتىلماسپىن دەپ ويلاپ، كۇدەرىمدى ۇزە باستادىم. “توبەدەن زىمىران كەلىپ قۇلاسا دا، قارسى ەمەسمىن. تەك مىنا توزاقتان قۇتىلايىنشى” دەپ ويلاعان كەزدەرىم بولدى”، – دەيدى “جۋسان” وپەراسياسىنىڭ ارقاسىندا بالالارىمەن بىرگە وتانىنا ورالعان كەلىنشەك.
اينۇر جارتى جىل بويى سيريانىڭ راككە قالاسىندا تۇرعان. جارىلىس، دۇمپۋدەن ابدەن زارەزاپ بولعان ول كۇندىز كۇلكىدەن، تۇندە ۇيقىدان ايىرىلعان. 2016 جىلدىڭ كوكتەمىندە، بوسانۋىنا تۇپ-تۋرا ءبىر اي قالعاندا كۇيەۋى قازا تاپقان.
“ماعان الدەكىمدەر كەلدى دە، “كۇيەۋىڭ كەلمەسكە كەتتى، اللانىڭ جانىنا ورالدى” دەدى. جولداسىممەن 2015 جىلى تانىستىق. ادەمى ۇيلەر، قىمباتتى كولىكتەر، باقۋاتتى تىرشىلىكتىڭ سۋرەتتەرىن جولداپ، كوزىمدى قىزىقتىردى. ءسويتىپ سيرياعا شاقىرىپ الدى. وڭباي وكىندىم…”، – دەيدى اينۇر.
...
پسيحولوگ شىنار ناۋرىزبايەۆانىڭ ايتۋىنشا سيريا مەن يراكقا اتتانعان كەلىنشەكتەردىڭ جاس مولشەرى 20-25 جاسقا ساي كەلەدى. سونىڭ نەگىزىندە ولاردىڭ پسيحولوگيالىق ءتۇر-تۇلعاسىن جاساۋعا بولادى.
“بۇل جاستاعى بويجەتكەندەردىڭ كەيبىرەۋى ۇگىت-ناسيحاتقا ەرگىش، سەنگىش كەلەدى. ومىردەن ءوز ورنىن ىزدەپ، الاسۇرعان شاقتا دىنگە بەت بۇرادى. ءدىننىڭ بارلىق دوگمالارىن تالعاۋسىز قابىلداپ، اۋىتقىپ، اداسا باستايدى. وزىندىك پىكىرىن جوعالتىپ، كەز-كەلگەن دۇنيەنى سىني كوزقاراسپەن قابىلدايتىن قابىلەتىنەن ايىرىلادى”، – دەيدى ادامتانۋشى.
ال ءدىنتانۋشى زامير تولەشيەۆ راديكالدى كوزقاراستاعى ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگى وتىزدىڭ ۇستىندەگى جاستار ەكەنىن ايتادى.
ولاردىڭ كوپشىلىگى ءدىني قاعيالاردى سول قالپىندا قابىلدايدى، قورىتپايدى. وعان سىني كوزقاراسپەن قاراۋدى كۇنا دەپ ەسەپتەيدى، مۇنىڭ سوڭى اداسۋعا ۇرىندىرادى.
“سىني ويلاۋ، كەز-كەلگەن نارسەگە كۇمانمەن قاراۋ ادامنىڭ تابيعاتىنا ءتان مىنەز. ءدىننىڭ تۇڭعيىعىنا ءتۇسىپ كەتكەن كەيبىر جاستار وسى قابىلەتتەرىن تۇساۋلاپ تاستاعان. ءدىني قۇندىلىقتار مەن نورمالاردى سول قالپىندا قابىلداپ ۇيرەنگەندىكتەن، وزدىگىنەن ويلانۋ داعدىسىنان ايىرىلعان. دايىن دۇنيەگە كۇمپ بەرىپ، كىرىپ كەتەدى. ويسىزدىقتىڭ سالدارىنان وپىق جەيدى…”. – دەيدى ساراپشى.
...
سيريادان ورالعان تاعى ءبىر كەلىنشەك ءدىنتانۋشىنىڭ پىكىرىن راستاپ وتىر. ايدا جولداسىنىڭ سوزىنە سەنىپ، الدىمەن تۇركياعا تابان تىرەگەن. كۇيەۋى ول جاققا دەمالىسقا باراتىندارىن ايتىپ، تۇپكى ماقساتىن جاسىرىپ قالعان.
تۇركياعا جەتكەسىن جۇبايى وسى ارادان سيرياعا جول جۇرەتىندەرىن، قازاقستانعا ەندى قايتىپ ورالماسىن ايتادى.
“كۇيەۋىم بولعاننان كەيىن ونىڭ بىزگە جاماندىق ويلاماسىنا سەنىمدى بولدىم. ونىڭ ۇستىنە وعان قارسى كەلەتىن ادەتىم جوق. ونىڭ ءسوزى ءبىزدىڭ وتباسىمىز ءۇشىن بۇلجىمايتىن بۇيرىق”، – دەيدى ايدا.
تۇركيا شەكاراسىن كەسىپ، سيرياعا جەتكەندە قازاق كەلىنشەگى مۇنداعى جاعدايدىڭ مۇلدە بولەك ەكەنىنە كوزى
جەتكەن. جوقشىلىق پەن زورلىق-زومبىلىق، تاۋسىلمايتىن اتىس-شابىس، جارىلىس، قاڭعىعان وقتان قازا تاپقان شيەتتەي بالا-شاعا…
سونىڭ ءبارىن باسىنان وتكەرگەن ايدا بۇل جاقتان قاشىپ شىعۋعا ارەكەت ەتكەن.
“سيرياداعى بوسقىندارعا ارنالعان “ءال-حول” لاگەرىندە جىلدار بويى وتىرسا، ادام ەس-اقىلىنان ايىرىلىپ، ايۋانعا اينالادى. ول جاقتاعى ءىنى-قارىنداستاردى تەز ارادا قۇتقارۋ قاجەت، ولاردى قالىپتى ومىرگە بەيىمدەۋ كەرەك”، – دەيدى دەرەكتى ءفيلمنىڭ كەيىپكەرى.
...
پرەزيدەنت كەڭەسشىسى ەرلان قارين وسى ورايدا “ءال-حول” وپەراسياسىنىڭ قالاي جۇرگىزىلگەنىن اڭگىمەلەپ بەردى.
ونىڭ ايتۋىنشا “جۋسان” وپەراسياسى اياسىندا قازاقستاندىق قۇتقارۋشىلار لاگەرگە ارنايى بارعان. الايدا راديكالدى كوزقاراستاعى بىرنەشە ايەل قازاقستانعا قايتۋدان باس تارتقان.
قازاقستان تارابى ولاردى ەلگە قايتارۋعا ماجبۇرلەمەگەن، بارلىعى ەرىكتى تۇردە جۇرگىزىلگەن.
“قازاقستانعا ورالعان ازاماتتاردىڭ ءبىر توبىن كارانتينگە جاتقىزدىق. ولار بوتەن ەل، بوتەن جەردەن كەلدى، تيىسىنشە ءقاۋىپتى ۆيرۋس جۇقتىرۋى مۇمكىن ەدى. سول سەبەپتى ولاردى اقتاۋداعى كارانتين ورتالىعىنا ورنالاستىردىق. ولاردى بۇل ارادان دارىگەرلەر تەكسەرىپ، العاشقى مەدكومەك كورسەتتى. كوپتەگەن ايەلدەر مەن بالالاردىڭ وق جاراقاتىن العانى انىقتادى”، – دەيدى قارين.
...
سيريا مەن يراكتان ورالعان قازاقستاندىقتاردى وڭالتۋمەن اينالىساتىن “اقنيەت” قورىنىڭ ديرەكتورى ءالىم شاۋمەتتىڭ ايتۋىنشا العاشقى ۋاقىتتا وتانىنا ورالعان جەرلەستەرىمىز توڭىرەگىنە قاۋىپپەن قاراعان.
“ولار ەلگە جەتە سالا اباقتىعا قامالارىنان قاۋىپتەندى. ولارمەن ءدىنتانۋشىلار جانە پسيحولوگتار اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، قورقۋعا نەگىز جوقتىعىن ايتتى. “جۋسان” وپەراسياسى اياسىندا تەك ايەلدەر مەن بالالاردى ەلگە قايتاردىق. ولار قازاقستان ازاماتتارى. “حالىق سىزدەردى كەشىردى. پرەزيدەنت سىزدەردى جازاعا تارتپاۋ تۋرالى پارمەن بەردى. ءبىز سىزدەردىڭ قالىپتى ومىرگە قايتىپ ورالعاندارىڭىزدى قالايمىز. ءيا، سيرياعا، سوعىسقا اتتانىپ اعاتتىق جىبەردىڭىزدەر. ءبىراق بۇل ءۇشىن سىزدەردى ەشكىم ايىپتامايدى” دەپ اعىمىزدان جارىلدىق”، – دەيدى قور جەتەكشىسى.
ءدىنتانۋشى ءزامىر تولەشيەۆ ءوز كەزەگىندە “اداسقان” ازاماتتارمەن پىكىرلەسەتىن، ولارعا يسلام ءدىنىنىڭ قاعيدالارى مەن قازاقي قۇندىلىقتاردى قاتار ۇعىندىراتىن مامانداردى كوپتەپ وقىتۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيدى. ونىڭ پىكىرىنشە، سيريادان ورالعان ازاماتتاردى ءداستۇرلى دىنىمىزگە بەيىمدەۋ ءبىراز ۋاقىتتى قاجەت تەدى.
“ولاردىڭ بۇعان دەيىن اداسىپ كەلگەنىن، راديكالدى يسلامنىڭ جەتەگىندە جۇرگەنىن ناقتى دالەلدەۋىمىز قاجەت. ونىڭ پروپاگاندا تۇتقىنى بولعانىن كورسەتە ءبىلۋىمىز كەرەك. بۇل ءۇشىن ادامنىڭ ساۋاتىن اشقان ابزال، ءبىلىم مەن عىلىم تۋرالى حابار بەرگەن ءجون”، – دەيدى ول.
نۇر-مۇباراك اتىنداعى يسلام ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تەولوگى تولەگەن تالدىبايەۆ تا وسى ۇستانىمدا.
“ەكسترەميزم مەن جيھادقا باراتىنداردىڭ كوپشىلىگى شالاساۋاتتى، ولار ءدىندى تۋرا ماعىناسىندا قابىلدايدى، ەكشەپ-تەكشەۋگە ساۋاتى جەتپەيدى”، – دەيدى ول.
قورىتا ايتقاندا، “جۋسان” وپەراسيا ءوز ناتيجەسىن بەرگەن. ءالىم شاۋمەتتىڭ اتاپ وتكەنىندەي سيريا مەن يراكتان ورالعان جەرلەستەرىمىزدىڭ 90 پايىزى قالىپتى ومىرگە قايتىپ ورالعان.
“ولار ءداستۇرلى يسلامدى قابىلدادى. بەس ۋاقىت ناماز وقيدى، حانافيت مازحابىنىڭ جولىمەن جۇرەدى. جيحاد پەن تاكفير يدەولوگياسىنان باس تارتتى”، – دەيدى ول.
ازىرلەگەن، اياۋلىم شايماردان
https://youtu.be/AFY1rVntWBA
