جارنامانىڭ كوكەسى
وتكەن جىلى ەلسىز جەردى باعىندىرىپ، اس-سۋسىز تابيعات اياسىندا تىرشىلىك ەتىپ، ەرىك-جىگەرىن شىڭداۋمەن الەمدى اۋزىنا قاراتقان ايگىلى ەكسترەمال ەد ستاففوردتىڭ الماتى وبلىسىنا ارنايى كەلىپ، «التىن-ەمەل» ۇلتتىق پاركىندە ءوزىنىڭ كەزەكتى شوۋ-باعدارلاماسىن تۇسىرگەنىن ەستىپ، تاڭعالعان ەدىك.
تابيعات اياسىندا باياعىنىڭ ادامدارىنشا بىرنەشە كۇن كەشىپ، «ديسكاۆەري» كانالىنىڭ جۇزدەگەن ميلليون كورەرمەنىن وزىنە ءجىپسىز بايلاعان ەد ستاففوردتىڭ قازاقستانعا كەلىپ، حابار ءتۇسىرۋى الماتى وبلىسىنىڭ تۋريستىك جەرلەرىنە جاسالعان ۇلكەن جارناما بولعانى ءسوزسىز.
ادەتتە الەمدى اۋزىنا قاراتقان ارناعا بىرنەشە سەكۋندتىق روليكتى شىعارۋ ءۇشىن جۇزدەگەن ميلليون دوللار تولەيتىنىن بىلەمىز. ال «ديسكاۆەريدىڭ» تارلانى ەد مىرزانىڭ جەتىسۋعا كەلىپ، ءوزىنىڭ Ed Stafford: First Man Out دەپ اتالاتىن جوباسىن «التىن ەمەل» ۇلتتىق پاركى اۋماعىندا ءتۇسىرۋى ايتۋلى وقيعا بولعانى ءسوزسىز.
ەد ستاففورد كىم؟
ەكسترەمالدى ءتۋريزمدى ناسيحاتتاۋعا ءباسىبۇتىن دەن قويعان ەد ستاففوردتى الەم حالقى قازىرگى زاماننىڭ روبينزون كرۋزوسى دەپ بەكەر اتامايدى. 43 جاستاعى بريتان ارمياسىنىڭ ەكس-كاپيتانى جايىندا تاڭدى تاڭعا ۇرىپ اڭگىمە ايتۋعا بولادى.
ول 2002 جىلى اسكەري مانسابىن اياقتاعاننان كەيىن ەكسترەمالدى تۋريزممەن اينالىسىپ، ادام بالاسىنىڭ مۇمكىندىگىن تەلەەكراننىڭ الدىندا سىنادى.
ەد ستاففوردتىڭ ەڭ ايگىلى ەكسپەديسياسى امازونكا وزەنىنىڭ بويىمەن 859 كۇن بويى (ءبىر جارىم جىل) ساپار شەگۋى ادامزات بالاسىنىڭ زور قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرعان بولاتىن. ول ساپار بارىسىن ءوزى ۆيدەو كامەراعا ءتۇسىرىپ، كوپتەگەن قيىندىقتارمەن بەتپە-بەت كەلىپ، ءبارىن جەڭىپ شىعىپ، قازىرگى زاماننىڭ باتىرىنا اينالدى.
بۇدان كەيىن ەد ستاففوردتىڭ «ديسكاۆەري» ارناسىمەن بىرلەسىپ تۇسىرگەن «جالاڭاش تىرشىلىك ەتۋ» دەرەكتى ءفيلمى دە وعان ۇلكەن تانىمالدىق اكەلدى.
بۇل جوبادا ەكسترەمال ولورۋ ارالدارىنا ءبىر ءتۇيىر نانسىز، ءبىر ساباق ينە-جىپسىز اتتانىپ، سول جەردە 60 كۇن بويى تىرشىلىك ەتكەنىنە ميلليونداعان كورەرمەن كۋا بولدى.
ال 2014 جىلى جارىق كورگەن «اقشاسىز تىرشىلىك ەتۋ» دەگەن رەاليتي-شوۋ باعدارلاماسى دا الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، جۇزدەگەن ميلليون ادامنىڭ كوڭىلىنەن مىقتاپ تۇرىپ ورىن العانى بەلگىلى.
«التىن ەمەلدەگى» العاشقى سىناق
ەكسترەمالدى حابارلار تۇسىرۋدە الدىنا جان سالمايتىن ەد ستاففوردتى بۇگىندە تورتكۇل دۇنيە تۇگەل تانيدى. ول ءوزى سەكىلدى تابيعات اياسىندا تىرشىلىك ەتىپ، ەكسترەمالدى ءتۋريزمدى ناسيحاتتايتىن جيhانگەزدەرمەن تابيعاتى ءقاۋىپتى ايماقتاردا سىنعا ءتۇسىپ، مارەگە بۇرىن جەتۋدى كوزدەيتىن جاڭا باعدارلاماسىنىڭ ەكىنشى ءبولىمىن الماتى وبلىسىنداعى «التىن ەمەل» ۇلتتىق پاركىندە ءتۇسىردى.
«ديسكاۆەري» ارناسى جىل باسىنان باستاپ كورەرمەندەرىنىڭ نازارىنا ۇسىنا باستاعان Ed Stafford: First Man Out شوۋ-باعدارلاماسىنىڭ ءبىرى قازاقستاندا تۇسىرىلگەنىن ەستىگەندە اتالعان باعدارلامانى كورۋگە اسىقتىق. اقپان ايىندا عالامتوردى اقتارىپ ءجۇرىپ، ەد ستاففوردتىڭ الماتى وبلىسىنىڭ «التىن ەمەل» اۋماعىندا تۇسىرىلگەن ەكىنشى سەرياسىن كىرپىك قاقپاي تاماشالادىق.
يت تۇمسىعى باتپاس دجۋنگليدە، ءبىر جۇتىم سۋ تابىلمايتىن ءشول دالادا، اسۋ بەرمەس اسقار تاۋلاردى باعىندىرعان ەد ستاففورد ءوزىنىڭ قارسىلاسى وڭتۇستىك كورەيانىڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرى ءھام تانىمال ەكسترەمالى ءحون ريمەن بەس كۇن بويىنا «التىن ەمەل» اۋماعىندا سىناپ كوردى.
قوس سايىسكەر بەس كۇن ىشىندە ايگىلى «التىن ەمەل» اۋماعىنداعى شارىن شاتقالىنىڭ قۇز-جارتاستارىن كوكتەي ءوتىپ، ىلە وزەنىنىڭ بويىمەن جاعالاي ءجۇرىپ، ايقايقۇمنان اسىپ، 100 شاقىرىمدىق جولدى ارتقا تاستاپ، مارەگە جەتۋدى كوزدەيدى.
باعدارلامادا ەكسترەمالدار ادەتتەگىدەي جولعا ەشقانداي ازىق-تۇلىك الماي، بەلدەرىنە قانجارلارىن بايلاپ ساپارعا شىقتى. مۇندايدى قازاقتار «ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جولدا» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي.
جارىس باستالعان ساتتە ەد پەن ءحون شارىن شاتقالىنىڭ سىلەمدەرىنە ءسىڭىپ كوزدەن عايىپ بولدى. لابيرينت سەكىلدى قالتارىس-بۇلتارىسى كوپ شاتقالدا العان باعىتىڭنان اداسىپ كەتۋىڭ وپ-وڭاي. ءبىراق تابيعاتتىڭ قيىنشىلىعىمەن تالاي رەت بەتپە-بەت كەلگەن ەكسترەمالدار العان بەتتەرىنەن جاڭىلىسقان جوق.
ەكسترەمالدار شاتقالدىڭ ىشىندە سۋ تابا الماي ءبىراز قينالدى. جالپى، مارشرۋتتىڭ 20-30 شاقىرىمىن قۇرايتىن شاتقال اراسىمەن وتەتىن جول قوس سايىسكەرگە دە قيىن تيگەنىن بايقادىق.
قۋ دالانىڭ وزىندە ازىق تاۋىپ جەۋدە الدىنا جان سالمايتىن ەد ستاففورد شاتقال اراسىندا كۇن كوزىنەن ەلەۋسىز جاتقان ءبىر قالتارىستا جينالىپ قالعان جاڭبىر سۋىن تاۋىپ، ءشولىن قاندىرۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى. ال كارىس جىگىت ىلەگە جەتكەنشە ءبىر تامشى سۋ تاپپاي، تاڭدايى كەبەرسىدى. ولار ەكى كۇن شاتقالدا تۇنەپ، ءۇشىنشى كۇنى عانا كەڭ جازىقتا جايىمەن اعىپ جاتقان ىلە وزەنىنە ماڭداي تىرەدى.
جالپى، شاتقال اراسىندا ءبىر كۇندە اۋا تەمپەراتۋراسى ەكسترەمالدى جاعدايدا اۋىتقيتىنىن كوپشىلىك بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. جازدا كۇندىز اۋا تەمپەراتۋراسى 45-50 گرادۋسقا دەيىن جوعارىلاسا، تۇندە كۇندىزگى مي قايناتار ىستىق جىم-جىلاس جوعالىپ، اۋا تەمپەراتۋراسى 0 گرادۋسقا دەيىن تومەندەيدى. سوندىقتان جيھانگەزدەردىڭ «التىن ەمەل» شاتقالىندا قانشالىقتى جايلى جاتقانىن باعامداۋعا بولادى.
ىلە وزەنى «قوناقجايلىلىعىن» كورسەتتى
باسەكەگە تۇسكەن قوس سايىسكەر شاتقال اراسىنان سىتىلىپ شىعىپ، ىلە وزەنىنە جەتكەندە جاعداي وزگەرىپ سالا بەردى. ويتكەنى ىلە وزەنىنىڭ بويىندا ەكسترەمالدار ءشولىن قاندىرىپ، اش وزەگىن جالعاۋعا مۇمكىندىك الدى.
ايتالىق، ەد ستاففورد يت تۇمسىعى باتپايتىن قالىڭ قامىستىڭ اراسىندا قويانعا تۇزاق قۇرىپ، قويان ەتىن تويا جەسە، ءحون ري ىلە وزەنىنە قارماق سالىپ، ۇزىندىعى ءبىر مەترگە جۋىقتايتىن سومدى ۇستاپ، بالىق ەتىن ارمانسىز جەدى. ادەتتە ەد ستاففورد وزگە ءبىر ەلدەرگە ساپارعا شىققاندا باقا-شايان، قۇرت-قۇمىرسقا جەپ ابىگەرگە ءتۇسۋشى ەدى.
ال قازاقتىڭ دارقان جەرىندە ەكسترەمالدار قويان مەن بالىق ەتىن جەپ، تاماق تاپپاي جەر شۇقىلاپ كەتپەدى. ەكسترەمالدار كامەرا الدىندا جەتىسۋدىڭ شۇرايلى جەرى ۇناعاندارىن ايتىپ، قازاقتىڭ دارقان دالاسىنا ريزا بولدى.
باسەكەگە تۇسكەن قوس سايىسكەر بۇدان كەيىن شاعىن قايىق جاساپ، ىلە وزەنىنىڭ ءيىرىمدى اعىستارىنىڭ مۇمكىندىگىن پايدالانىپ، مارەگە جەتۋدى كوزدەدى.
كارىس جىگىتى قامىستان كاياك جاساسا، اينالاسىنان ءارتۇرلى دۇنيە تاۋىپ الىپ، كادەگە جاراتۋعا ادەتتەنگەن ەد ستاففورد تۇيە تەرىسىن تاۋىپ الىپ، اينالاسىنا قامىستان جاقتاۋ جاساپ قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي قايىق جاساعانىنا كۋا بولدىق.
وسىلايشا، قوس سايىسكەر العاش رەت ىلە وزەنىنىڭ بەل ورتاسىندا كەزدەستى. ەد ستاففورد قارسىلاسىنىڭ كاياگى جىلدام جۇزەتىنىن بايقاعاننان كەيىن قايىعىنان ءتۇسىپ، مارەگە قاراي جاياۋلاتا جۇگىردى. ونىڭ ەكى اياققا سەنىم ارتقان ءۇمىتى اقتالىپ، مارەگە ءبىرىنشى جەتتى. وسىلايشا، First Man Out جوباسىنىڭ ەكىنشى تۇسىرىلىمىندە ەد ستاففوردتىڭ باعى جاندى.
مىنە، جارىستىڭ بولعان-بىتكەنى وسى عانا. ارينە، ايتار اۋىزعا جەڭىل دۇنيە. ءبىراق 5 كۇندە بۇرالاڭى كوپ 100 شاقىرىمدىق جولدى ءجۇرىپ ءوتۋ وڭاي ەمەس. مۇنداي ەكسترەمالدى ساپارلار ادام بالاسىنان ۇلكەن ءتوزىم مەن ەرەكشە ەرىك-جىگەردى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان بولسا كەرەك، الەم حالقى ەد ستاففوردتىڭ باعدارلامالارىن راقاتتانىپ، جاتا-جاستانا كورەدى.
بۇل رەتتە قازاق جەرى جايىندا تورتكۇل دۇنيەگە ماڭىزدى اقپارات تاراتقان ەد ستاففوردتىڭ ەڭبەگى زور. بۇدان كەيىن «التىن ەمەلگە» تۋريستەردىڭ قىزىعۋشىلىعى وياناتىنى ءسوزسىز. ويتكەنى شارىن شاتقالىنىڭ تارام-تارام سىلەمدەرى مەن ايقاي قۇمىنىڭ كەرەمەتى جۇرتتى وزىنە ودان بەتەر تارتا تۇسەتىنى انىق. وسى رەتتە ەد ستاففوردكە قولداۋ كورسەتىپ، ونىڭ ءتۇسىرىلىم جۇمىستارىنا بارىنشا جاردەم بەرگەن الماتى وبلىسى اكىمدىگى ءبىر وقپەن ەكى قويان اتقانىن بايقاۋعا بولادى. كەرەك دەسەڭىز، First Man Out جوباسىنىڭ ەكىنشى سەرياسىنىڭ قازىنالى قازاق جەرىندە ءتۇسىرىلۋى ەلىمىزدىڭ تۋريزم سالاسىن ناسيحاتتاۋ باعىتىندا ۇلكەن جۇمىس بولعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
ەكسترەمالدى ءتۋريزمدى دامىتۋدى دۇرىس جولعا قويعان ءوڭىر
الماتى وبلىسىندا ەكسترەمالدى ءتۋريزمدى دامىتىپ، ناسيحاتتاۋ جاعى دۇرىس جولعا قويىلعان دەپ نىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى.
ءبىزدىڭ بۇلايشا نىق سويلەۋىمىزگە الماتى وبلىسى اكىمدىگىنىڭ ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ ەلىمىزدەگى شوۋ-بيزنەس وكىلدەرى، الپينيستەرىمەن بىرلەسىپ، حان ءتاڭىرى شىڭىن باعىندىرۋى جالپى حالىقتىڭ ەكو-تۋريزمگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتقانى انىق.
ال وسىدان ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن الماتى وبلىسىنىڭ كەگەن اۋدانىندا ورنالاسقان شارىن شاتقالىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان، قۇنى 1،5 ملرد تەڭگە بولاتىن، الەمدىك ستاندارتقا ساي «Park Canyon» ويىن-ساۋىق پاركىنىڭ قۇرىلىسى باستالعان بولاتىن. مۇنداي ماڭىزدى نىساندار ەكسترەمالدى ءتۋريزمنىڭ جانكۇيەرلەرىن ماگنيتتەي تارتا تۇسەتىنى ايتپاسا دا بەلگىلى.
بۇگىندە «Park Canyon» ويىن-ساۋىق پاركىنىڭ قۇرىلىسىنا قاجەتتى 24 گەكتار جەر بولىنگەن. مامانداردىڭ ەسەبىنشە، جوبا ىسكە قوسىلعاننان كەيىن جىلىنا ورتا ەسەپپەن 375 ملن تەڭگەگە اقىلى تۋريستىك قىزمەت كورسەتىلىپ، 35 ادام تۇراقتى جۇمىسپەن قامتىلادى دەپ جوسپارلانۋدا. سونىمەن قاتار مەملەكەت قازىناسىنا 47 ملن تەڭگە سالىق تۇسەدى.
جەتىسۋدىڭ كورىكتى جەرى تۋرالى روليكتى جارتى ميلليارد ادام كوردى
ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا الماتى وبلىسى ىشكى ساياسات باسقارماسى الەمگە ايگىلى ۆۆس تەلەكومپانياسىمەن بىرلەسىپ، جەتىسۋ جەرىنىڭ كوركەم تابيعاتىن تاريحىمەن بايلانىستىرىپ، بەينەروليك تۇسىرگەن بولاتىن. بۇل روليكتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جەر شارىنىڭ 571 ميلليوننان استام كورەرمەنى تاماشالاعان.
– بۇل بەينەروليكتى «مير تۆ» تەلەارناسى روتاسيالاعاندىعى، ونى 150 ميلليون كورەرمەن كورگەندىگى بەلگىلى بولدى. قازىرگى ۋاقىتتا «جەتىسۋ» بەينەروليگى تمد ەلدەرىن كەڭىنەن قامتۋدا، – دەدى الماتى وبلىسى بويىنشا «رۋحاني جاڭعىرۋ» جوبالىق كەڭسەسى ج ش س ديرەكتورى دانا دۇيسەنوۆا.
وسى جايتتاردى ەسەپكە الساق، كورىكتى جەرلەردى ناسيحاتتاپ، تۋريستەردى تارتۋدا الماتى وبلىسى ايماقتار اراسىندا توپ باستاپ كەلە جاتقانىن بايقاۋعا بولادى. وسى باعىتتاعى جۇمىستار جالعاسىن تابا بەرسە، الداعى ۋاقىتتا جەتىسۋ قازاقستاننىڭ تۋريستىك ورتالىعىنا اينالاتىن كۇن دە الىس ەمەس.
نۇرلان جۇماحان
