دەكوربانيزاسيا ءبىزدى اينالىپ وتپەيدى
«جاسىل ەكونوميكاعا» ءوتۋ، ءداستۇرلى قۋات كوزدەرى – كومىر، مۇناي، گازدان بىرتىندەپ باس تارتۋدى دامىعان باتىس ەلدەرى باياعىدا باستاپ كەتتى. وسى رەتتە «الىستاعى ەۋرووداق ەلدەرى «جاسىل ەكونوميكاسىن» دامىتا بەرسىن، ءبىزدىڭ بۇعان قاتىسىمىز جوق» دەپ نەگە تىنىش وتىرۋىمىزعا بولا ما؟ كومىر مەن مۇنايىمىزدى قالاۋىمىزشا تۇتىنىپ، وزىمىزگە قاجەتتى ەلەكتر قۋاتىن وندىرۋگە بولادى.
ءبىراق قازىرگى قازاقستان عالامدىق ەكونوميكانىڭ ءبىر پۇشپاعى ەكەنىن بىزدەر ەشقاشان ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ەلىمىزدە وندىرىلگەن مۇنايدىڭ باسىم بولىگىن باتىس ەلدەرىنە ەكسپورتتاپ، ەكونوميكامىزدى دامىتىپ كەلەمىز. دەمەك، باتىس ەلدەرى بەت بۇرعان ۇردىستەر بىزگە دە جات بولماۋى ءتيىس.
تاياۋ بولاشاقتا قازاقستاننان قارا التىندى ەكسپورتتاپ وتىرعان ەۋرووداق ەلدەرى سىرتتان ەكسپورتتالاتىن ەنەرگو رەسۋرستاردى ءوندىرۋ بارىسىندا ەكسپورتتاۋشى ەلدەردىڭ كومىر جاعىپ وندىرىلگەن ەلەكتر قۋاتىن قانشالىقتى پايدالانعانىن ەسەپكە الىپ، مۇناي-گاز ەكسپورتتاۋشى ەلدەرگە قوماقتى ەكولوگيالىق تولەم تولەتكىزۋدى كوزدەپ وتىر.
مۇندايدا بىزدەر ەۋرووداقتىڭ دەكوربانيزاسيا ساياساتى ءبىزدى اينالىپ وتپەيتىنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
باتىس ەلدەرىنە قوماقتى ەكولوگيالىق تولەم تولەگىمىز كەلمەسە، بىزدە ەلىمىزدە «جاسىل ەكونوميكانى» دامىتىپ، جاڭعىرمالى قۋات كوزدەرىن ەلەكتر قۋاتىن ءوندىرۋدى شىنداپ قولعا الۋعا ءتيىسپىز.
بۇگىندە ءبىزدىڭ اتقارۋشى بيلىك وسى ماسەلەنى جەتە ءتۇسىنىپ وتىر. سول سەبەپتى ۇكىمەت ەلىمىزدە «جاسىل ەكونوميكانى» دامىتۋعا باسا ءمان بەرىپ وتىر. ءبىراق ەلىمىزدەگى ازاماتتار «جاسىل ەكونوميكانىڭ» ماڭىزىن جەتىك ءتۇسىنىپ وتىر دەپ ايتساق ارتىق ايتقاندىق بولار ەدى.
«جاسىل ەكونوميكا» ادامزات دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭى
ەكونوميكالىق ساياساتتى زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى الماز يسانوۆ «جاسىل ەكونوميكانى» حالىققا جاڭاشا ويلاۋ مەن ءومىر ءسۇرۋدىڭ ترەندى دەپ ءتۇسىندىرۋ كەرەك ەكەنىن العا تارتتى. ەگەر ءاربىر ادام اينالاسىن تازا ۇستاپ، ەكولوگياعا زالال كەلتىرمەس، مۇنداي ازاماتتاردى «جاسىل ەكونوميكا» قاعيداتى بويىنشا ءومىر سۇرەتىن ادام دەپ اتاۋعا تولىق نەگىز بار. وسىلايشا، «جاسىل ەكونوميكانى» ەل ازاماتتاردىڭ بويىندا ازاماتتىق پوزيسيانى قالىپتاستىراتىن تاماشا قۇرالعا اينالدىرۋعا بولادى.
– بۇگىندە «جاسىل ەكونوميكا» باتىس ەلدەرىندە تۇراقتى ەكونوميكالىق دامۋدىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالىپ وتىر. ياعني، ەكونوميكاسى تۇراقتى دامىپ كەلە جاتقان ەلدەر «جاسىل ەكونوميكانى» دامىتۋ مۇمكىندىگىنە يە بولىپ وتىر. وسىعان دەيىن ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەردىڭ كۇش-قۋاتى ءجىو كورسەتكىشى جانە حالىقتىڭ تۇتىنۋشىلىق قابىلەتىمەن ولشەنىپ كەلدى. ال «جاسىل ەكونوميكا» دامي باستاعالى بەرى مۇلدە باسقا كورسەتكىش-ولشەمدەر پايدا بولۋدا. قازىرگى تاڭدا ەۋرووداق پەن اقش ازاماتتارى «جاسىل ەكونوميكا» ادامزات دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، بۇل باعىتتاعى قولعا الىنعان ءىس-شارالارعا قولداۋ كورسەتىپ جاتىر.
بۇگىندە ادامداردىڭ ۇلكەن قالالاردا جايلى، تابيعاتپەن ەتەنە ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. بۇعان «جاسىل ەكونوميكانى» دامىتىپ قانا قول جەتكىزۋگە بولادى. وسىلايشا، باتىس ەلدەرى ءۇشىن «جاسىل ەكونوميكا» جايلى ءومىر ءسۇرۋدىڭ قاينار كوزىنە اينالىپ وتىر. بۇل ءۇردىس ءبىزدىڭ ەلدى دە اينالىپ وتپەيتىنى انىق.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ وسىنى باسشىلىققا الىپ، ەلىمىزدەگى ەكولوگيالىق احۋالدى جاقسارتۋ ءىسىن ءاربىر جولداۋىندا كوتەرىپ، ۇكىمەتكە ۇلكەن مىندەت جۇكتەپ كەلەدى. ءوز باسىم بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى تولىقتاي قولدايمىن، – دەيدى الماز يسانوۆ.
ۇلتتىق جوبا قالاي ىسكە اسۋدا؟
قازاقستاندا «جاسىل ەكونوميكانى» دامىتۋعا نەگىز بولاتىن مۇمكىندىكتەردىڭ بار ەكەنىن اڭگىمە باسىندا ايتتىق. سول سياقتى ەلىمىزدەگى ەكولوگيالىق ماسەلەلەر دە قازاقستاندا «جاسىل ەكونوميكانى» دامىتۋعا قوزعاۋشى كۇش بولىپ وتىرعانىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. قازىرگى تاڭدا ءوندىرىسى وركەندەگەن ايماقتاردا اۋانىڭ لاستانۋى جوعارى دەڭگەيدە ەكەنى جاسىرىن ەمەس. دەمەك، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە «جاسىل ەكونوميكانى» دامىتىپ، ءىرى قالالارداعى ەكولوگيالىق احۋالدى رەتتەۋدىڭ كەزى كەلىپ تۇرعانىن بايقاۋعا بولادى.
بۇل رەتتە «جاسىل قازاقستان» ۇلتتىق جوباسى قابىلدانىپ، ءوندىرىس ورىندارىنىڭ قورشاعان ورتاعا شىعاراتىن ۋلى زاتتاردى كەمىتۋ باعىتىندا كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلىپ جاتقانىن اتاپ ايتۋىمىزعا بولادى.
ۇكىمەت ەلىمىزدىڭ 11 قالاسىنداعى ءىرى 16 ءوندىرىس وشاعىندا قورشاعان ورتاعى شىعاراتىن ۋلى زاتتاردى شىعارۋىن ايتارلىقتاي كەمىتۋدى قولعا العانىنا ەكى جىلعا تاياپ قالدى. العاشقى ناتيجەلەرى كوڭىل قۋانتادى.
ايتالىق، 2021 جىلى ەلىمىز بويىنشا ءوندىرىس ورىندارىنىڭ اۋاعا شىعاراتىن زياندى قالدىقتارىن 803،8 مىڭ تونناعا دەيىن ازايتۋدى كوزدەگەن ەدى. ءبىراق وتكەن جىلى اۋاعا شىعارىلاتىن ۋلى زاتتاردى 655 مىڭ تونناعا دەيىن كەمىتۋ مۇمكىن بولعان. ال بيىلعى جوسپار بويىنشا اۋاعا تارايتىن ۋلى زاتتاردى 755 مىڭ تونناعا دەيىن كەمىتۋ كوزدەلگەن.
سول سياقتى «جاسىل قازاقستان» ۇلتتىق جوباسى اياسىندا وندىرىستىك قالدىقتاردى ۋتيليزاسيا جاساۋ ىسىنە دە باسا ءمان بەرىلگەنىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك.
وتكەن جىلى وندىرىستىك قالدىقتاردى 20 پايىزعا دەيىن ۋتيليزاسيالاۋ كوزدەلگەن ەدى. جۇمىس بارىسىندا وندىرىستىك قالدىقتاردى جويۋ ءىسى 21،1 پايىزعا ارتىعىمەن ورىندالعان. بيىل بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى 24 پايىزعا دەيىن ورىنداۋ جوسپارلانىپ وتىر. ال ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ التى ايىندا وندىرىستىك قالدىقتاردى جويۋ ءىسى 23 پايىزعا دەيىن ورىندالعانىن ەسەپكە الساق، جىل اياعىنا دەيىن بۇل باعىت بويىنشا جوعارى ناتيجەگە قول جەتكىزەتىن مۇمكىندىك بار. وسىلايشا، ەلىمىز «جاسىل ەكونوميكا» قۇرۋعا شىنداپ كىرىسكەنىن ناقتى ىسپەن كورسەتۋدە.
«جاسىل ەكونوميكانىڭ» ماماندارىن دايىنداۋىمىز كەرەك
جۇمان ەركىنبايەۆ، ەكولوگ مامان:
– «جاسىل ەكونوميكا» ەلىمىزدەگى ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى اۋىزدىقتاۋعا ايتارلىقتاي ىقپال ەتۋدە. سوندىقتان بۇل باعىتتاعى جۇمىستارعا ءجۇردىم-باردىم قاراۋعا بولمايدى. ۇلكەن قالالاردا اۋانىڭ لاستانۋىن بولدىرماۋ، تازالىق ساقتاۋ «جاسىل ەكونوميكانى» قۇرۋداعى ماڭىزدى قادام دەپ ەسەپتەيمىن.
«جاسىل ەكونوميكا» دەگەن نە دەگەن ساۋالعا ءوز باسىم تەحنولوگيا دەپ جاۋاپ بەرەمىن. ەلىمىزدەگى ءوندىرىس ورىندارىنىڭ اۋاعا شىعاراتىن ۋلى زاتتاردى كەمىتۋ، جەل مەن كۇننەن قۋات كوزىن ءوندىرۋ مۇنىڭ ءبارى تەحنولوگيا. سوندىقتان بىزدەر جاڭا تەحنولوگيالاردى يگەرۋگە بارىنشا كۇش سالۋىمىز كەرەك.
ەگەر بىزدەر ءوز ەلىمىزدە «جاسىل ەكونوميكانى» دامىتۋدى الدىمىزعا ماقسات ەتىپ قوياتىن بولساق، ءبىرىنشى كەزەكتە باعىت-باعدارىمىزدى انىقتاپ الۋىمىز كەرەك. ول جاڭعىرمالى ەنەرگيا كوزدەرىن دامىتۋ، جاسىل اۋىل شارۋاشىلىعى بولۋى مۇمكىن دەيىك. ويتكەنى قازاقستاندا وسى باعىتتا «جاسىل ەكونوميكانى» دامىتۋدىڭ بارلىق العىشارتتارى بار.
بۇدان كەيىن وسى باعىتتاعى جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ ءتىلىن بىلەتىن مامانداردى كوپتەپ دايارلاۋىمىز كەرەك. بۇگىندە بىزدەر ەلىمىزدىڭ ءبىرقاتار ايماعىندا جەل ەلەكتر ستانسالارىن سالدىق. سول ستانسالاردىڭ توقتاۋسىز جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ماماندار دايىنداۋ ىسىنە دە باسا ءمان بەرۋىمىز كەرەك.
شەتەلدەن تەحنولوگيانى اكەلگەن دۇرىس. ال تەحنولوگيانىڭ ءتىلىن بىلەتىن مامانداردى ءوزىمىز دايىنداۋىمىز قاجەت. بۇدان كەيىن سول قوندىرعىلاردى قۇراستىرىپ شىعاراتىن ينجەنەر-كونسترۋكتور ماماندار دا وزىمىزدە بولۋى ءتيىس. ەگەر ەلىمىزدە «جاسىل ەكونوميكانى» العا سۇيرەيتىن ماماندار شوعىرىن قالىپتاستىرساق، بۇل باعىتتاعى جۇمستارىمىزدىڭ جەمىستى بولاتىنى ءسوزسىز.
