جالپى تاستاعى سۋرەتتەر شەجىرەسى ادامزات بالاسىنىڭ دامۋ تاريحىمەن ەتەنە بايلىنىستى ەكەندىگىن ەجەلگى جازبالاردان بىلەمىز. وعان دالەل جەر شارىنىڭ 120 مەملەكەتى ايماعىنان 35 ملن. استام تاستاعى تاڭبالاردىڭ تابىلۋى. سولاردىڭ قاتارىنا جاتاتىن ءبىزدىڭ قازاق جەرىندەگى قويتاستار مەن جارتاستاعى جازۋلاردىڭ كوبى قولا، ساق داۋىرىنەن باستالىپ، تۇركى زامانىنىڭ تاڭبالارىمەن ۇشتاسىپ، ودان بەرگى ۋاقىتتاردى دا قامتيدى. قازاق جەرىندەگى تاسقا باسىلعان جازۋ، سىزۋلاردىڭ مەملەكەت تاراپىنان كوڭىل ءبولىنىپ زەرتتەلۋى حح عاسىردىڭ 50–ءشى جىلدارىنان باستالادى. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ايگىلىسى، كولەمى جاعىنان دا ۇلكەنى «تاڭبالى تاس» ەكەندىگى بارشامىزعا ايان.
ال، ءبىزدىڭ وڭىردەگى تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ قاعازعا ءتۇسىپ تىزىمدەلۋى سول وتكەن عاسىردىڭ 70ء-شى جىلدارىنىڭ ورتاسىنا تۋرا كەلەدى. سولاردىڭ قاتارىندا جەرۇيىق جەتىسۋدىڭ ءبىر بولىگى، ءبىزدىڭ جاركەنت ولكەسىنەن تابىلعان پەتروگليفتەر مەن جازۋلاردى دا اتاپ وتۋىمىزگە بولادى. مىسالى، ىرعايلى سايداعى قۇپيا جازۋ، كىشى قويتاس پەن بۇرحانداعى سۋرەتتەر، ونىڭ شىعىسىنداعى شەجىن وزەنى ايماعىنداعى قويتاستارداعى سالىنعان بەينەلەر مەن سان – قيلى قاشالعان جازۋ تاڭبالاردىڭ دا اتا تاريحتان حابار بەرەتىندىگى داۋسىز.اتالمىش دۇنيەلەر ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز عانا، ءالى دە بىزگە بەلگىسىز تاريح شاڭىنا كومىلىپ جاتقان قانشاما قۇندى زاتتارىمىز زەرتتەلمەي، جاريالانباي كوپتەگەن عاسىرلار بويعى قۇپياسىن باۋىرىنا بۇگىپ جاتىر دەسەڭىزشى...
بابالارىمىزدىڭ كوزىندەي بولعان وسىناۋ قۇندى تاريحي جادىگەرلەردى تاۋىپ، كىشى-گىرىم زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالاپ، بۇگىنگى ۇرپاقتارىمەن قاۋىشتىرۋ ءبىزدىڭ ازاماتتىق پارىزىمىزدىڭ ءبىرى دەپ سانايمىن. وسىنداي كەلەلى ءىستىڭ باسىن ۇستاپ، جۇزەگە اسىرۋدا مۇرىندىق بولىپ وتىرعان الماتى وبلىستىق «م.تىنىشپايەۆ» اتىنداعى تاريحي – ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى ر.ءا. ايازبايەۆا، (ديرەكتوردىڭ ورىنباسارلارى- ك.يسابەكوۆا، ا.چانبايەۆا مەن و. قۋاندىقوۆ)، ونىڭ بىرلەسكەن فيليالدارى - جاركەنت قالاسىنداعى «جاۋىنگەرلىك داڭق مۋزەيىنەن»(ق. يبرايىمجانوۆ) «جاركەنت مەشىتى» كوركەمونەر – ساۋلەت مۋزەيى(م. رايەۆ) قىزمەتكەرلەرىنىڭ دە ۇلەسى زور.
ماسەلەن، بىزدەر ءوزىمىزدىڭ وسىناۋ مۋزەيلەر تاراپىنان ۇيىمداسقان توبىمىزبەن ولكەتانۋ باعىتىنداعى تاريحي – تانىمدىق ساياحاتىمىزدا ويلاعان ويىمىزدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن (03.10.2020 ج.) جولعا جينالدىق. جول تالعامايتىن جەڭىل كولىككە مىنگەن بىزدەر جەتىسۋ الاتاۋىن بەتكە الىپ، لەسنوۆكا اۋىلىنىڭ سولتۇستىگىندەگى كانالدان وتكەن سوڭ، قىزىلجاردى جاعالاي توعاي ىشىندەگى جۇرۋگە جايسىز قيسىق-قىڭىر جولمەن تاۋعا قاراي تۋرا تارتىپ كەتتىك. جولباسشىمىز اسلان، بۇعان دەيىن دە بارىپ كورگەن تاستاعى ءتۇرلى بەينەلەر تۋرالى تاڭ–تاماشا اڭگىمەلەرىن ايتىپ، ءبىزدى قىزىقتىرىپ كەلەدى. جول بويىنداعى العاشقى ايالدامامىز ەنى كەڭ سەمەنتتەلگەن كوپىردەن وتە سالىسىمەن كەزدەسكەن، وزەننىڭ شىعىس بەتكەيىندە،سوناۋ وتكەن حح عاسىردىڭ 50–ءشى جىلدارى باسىندا سالىنىپ، 1970–ءشى جىلدارعا دەيىن ءبىرشاما اۋىلدى ەلەكتر قۋاتىمەن قامتاماسىز ەتكەن شاعىن سۋ ەلەكتر ستانسياسىنىڭ (گەس) تونالعان قيراندىسى بولدى. بەتكەيدە قيالاي تارتىلعان تاس توعان ارقالى كەلگەن سۋلار ەلەكتر قۋاتىن بولگىش گەنەراتورلاردى قوزعالىسقا كەلتىرگەن سوڭ، ءبىز وتكەن كوپىر استىمەن ءوتىپ بارىپ قولدان قالانعان تاس توعاندار ارقىلى قايتادان وسەك وزەنىنە قۇيىلاتىنىن بايقادىم. كولىكتەن ءتۇسىپ اينالاعا كوز تاستادىق، فوتواپپاراتپەن بىرنەشە ءتۇسىرىلىم جاساعان مۇرات كولىككە وتىرىسىمەن ارمەن قاراي ءجۇرىپ كەتتىك. ودان ءارى، كەزىندە اتالمىش ستانسيا تۇرعىندارىنا ارنالىپ سالىنعانىمەن، كەيىنگى 80–ءشى جىلداردان سوڭ بالالاردىڭ جازعى دەمالىس ورنىنا اينالعان «قارلىعاش» لاگەرىن دە ارتقا تاستادىق. اراي قىزىمىز وسى لاگەردە دەمالعان بالالىق شاعىن ەسكە الىپ، بالالىقتىڭ بال داۋرەنىنەن ءبىراز اڭگىمە تيەگىن اعىتتى.
كوپ كەشىكپەي العاشقى ولجامىز، كونە تۇركى رۋنيكاسىمەن جازىلعان «قازاق» دەگەن ءسوزى بار تاسقا دا جەتتىك. تۇركى داۋىرىندە «قازاق» ەتنونيمىنىڭ بولماعانىن تاريحتان بىلەمىن، ءبىراق كەيىن تاڭبالانعان بۇل جازۋدى، «كىم؟...» قانداي ماقساتپەن جازدى ەكەن..؟! كىم بولسا دا، تاريحتىڭ تامىرىنان حابارى بار سۇڭعىلا ادام بولدى عوي. ءيا، بۇل ءوزى وي – سانامدا شەشىمى جوق جۇمباق بولىپ قالا بەردى...
---«مىنە، ەندى وسىدان ءارى قاراي، تاستاعى سۋرەتتەر كوپ..» - دەگەن، اسلاننىڭ سوزىنەن كەيىن ءبارىمىز ەلەڭدەسىپ، ءبىر كوتەرىلىپ قالدىق.
Cءويتىپ، كەلگەن جۇمىسىمىزدى وسەك وزەنىنىڭ شىعىس بەتكەيىندەگى الاسا تاۋ جوتاسىنداعى بەتى تەگىس قويتاستارعا سالىنعان سۋرەتتەردەن باستادىق. بىرىنشىدەن، ونداعى كونەدەن كەلە جاتقان تاستاعى بەيمالىم بەينەلەر مەن جازۋلاردى، بىزگە بەلگىسىز تاڭبالاردى تىزىمدەپ، سۋرەتكە ءتۇسىرىپ جانە ولاردىڭ ورنالاسۋ كوورديناتارىن انىقتاۋ جۇمىستارىمەن اينالىستىق. ناقتىلاپ ايتار بولساق: ءبىز جازىپ جاريالاپ وتىرعان سۋرەتتەر شوعىرى تالدىداعى اسپالى كوپىردەن باستاۋ الاتىن وزەننىڭ سول جاق اڭعارىنىڭ سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي كولبەي جاتقان الاسا تاۋلى جوتالى القاپتىڭ، ۇزىندىعى 15 شاقىرىمدى الاتىن ءبىر بولىگى عانا. وندا بىزدەر تۇگەلدەي سىپىرا ءسۇزىپ شىققان جوقپىز، ءار-ار جەرگە توقتاپ، مولشەرلى اۋماقتان عانا ءتۇسىرىپ، ودان كەلەسىگە اۋىسىپ دەگەندەي جۇمىس جاسادىق. سۋرەتتەر مەن ءتۇرلى بەينەلەر تاۋ ساعاسى لاندشافتىنا وراي كۇن ساۋلەسى مەن اتموسفەرالىق قۇبىلىستاردىڭ اسەرىنەن بەتكەيدىڭ تەرىسكەيىندەگى قوڭىرقاي كۇرەڭ تارتقان قويتاستاردا شاشىراي ورنالاسقان. بۇدان باسقا وزەننىڭ باتىسىنداعى ۇلكەن جانە كىشى قويتاس اۋماعىندا، ۇلكەن جانە كىشى وسەكتىڭ قوسىلعان جەرىندەگى ءسۇيىرلى تۇمسىقتاعى جارتاستاردا پەتروگليفتەردىڭ ۇلكەن توبى بار ەكەندىگىنەن، ولاردى ارنايى ماماندار كەلىپ قاعازعا ءتۇسىرىپ كەتكەنىنەن دە حاباردار ەدىك. ءبىراق، سول جازىلىپ الىنعان ايماقتىڭ زەرتتەلۋى ءالى دە ءۇستىرت، قۇجاتتالۋ جۇمىستارى دا اياقتالماعان بولۋى كەرەك... ال، بىزدەر ارالاپ قاعازعا ءتۇسىرىپ جۇرگەن القاپتىڭ ءالى ەش جەردە جاريالانباعاندىعى ءبارىمىز ءۇشىن ەرەكشە جاڭالىق بولۋمەن بىرگە، زەرتتەۋشىلىككە دەگەن ۇلكەن قىزىعۋشىلىعىمىزدى تۋدىردى.
سودان، نە كەرەك فوتواپپارات پەن ۇيالى تەلەفوندارىمىزدىڭ نۇكتەلەرى بىرىنەن كەيىن ءبىرى سىرتىلداپ قىزۋ جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتىك. امال قانشا ارنايى تەحنيكالىق قۇرالداردىڭ جوقتىعى قولبايلاۋ بولىپ، تاستاعى سۋرەتتەردىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىگىن تولىق اشۋعا مۇمكىندىگىمىز بولماي تۇر-اۋ. سوندا دا بولسا بار جاعدايدى، مۇمكىندىگىمىزدى بارىنشا پايدالانا وتىرىپ، تاۋ تابيعاتىنا ساي عۇمىر كەشكەن ەرتە ءداۋىر سۋرەتشىلەرىنىڭ ءتول تۋىندىسىن مۇقيات قاراپ شىقتىق. ولاردىڭ جاندۇنيەسىنە زەردە ارقىلى ءۇڭىلىپ، تاستاعى بەينەلەردىڭ ءمان – ماعىناسىن اشۋمەن بىرگە، شەبەردىڭ ىشكى ويىن ءتۇسىنىپ كوپشىلىككە جاريالاۋ ماقساتىنداعى ارەكەت بارىسىندا، بار ءبىلىمىمىزدى سالىپ وزىمىزشە زەرتتەپ، رەتتىلىك، جۇيەلىك ساراپتاما جاساۋعا تالپىنىس جاسادىق.
بىزگە بەلگىسىز ەجەلگى سۋرەت ونەرى شەبەرلەرىنىڭ تاسقا قاشاپ سالىپ كەتكەن كورىنىستەرىنىڭ كوبى: جابايى اڭداردان - تاۋەشكىلەر مەن ارقارلار، بۇعىلار، قاسقىر بولتىرىگىمەن، سونداي – اق، قولعا ۇيرەتىلگەن تۇيە، جىلقى مىنگەن ادام، جاندىكتەردەن جىلاندار، سونىمەن قاتار انتروپومورفتى بەينەلەرگە جاتاتىن «كۇنباستى ادام»، بيلەپ تۇرعان باقسى، مۇيىزىندە «الەم اعاشى بەينەلەنگەن» بۇعىلار مەن سان-الۋان قيمىل قوزعالىستاردىڭ جيىنتىعىنان تۇراتىندىعىن انىقتادىق. جانە كوپتەگەن عاسىرلار بويعى ۋاقىت شەڭبەرىندە كليماتتىق وزگەرىستەردىڭ اسەرلەرىنەن بۇلىنگەن كەيبىر تۇسىنىكسىز بەينەلەردى دە سۋرەتكە ءتۇسىرۋ ءىسى نازاردان تىس قالمادى. جالپى تاستاعى بەينەلەۋ ونەرىنىڭ دارالىعى - سالىنعان كورىنىستەردىڭ قايتالانباس وزگەشەلىگىمەن قاتار، تاريحي-مادەنيەت ەسكەرتكىشى رەتىندە ءاردايىم ەستەتيكالىق تالعامعا ساي بولۋىمەن قۇندى. دەمەك، وسىناۋ تاستاعى سۋرەت ونەرىنە دەگەن قۇرمەت، ياعني، ءبىز جازىپ وتىرعان پەتروگليفتەردىڭ جەتىسۋ ولكەسىنىڭ مادەني سالاسىنداعى باعالى تاريحي جادىگەرلەردىڭ كورنەكتى بولىگى ەكەندىگىن ايعاقتايدى.
تاعى ءبىر ەجەلگى داۋىرگە ءتان بايقالعان قۇبىلىستىڭ ءبىرى، اسپالى كوپىردەن باستالعان الاسا تاۋلى جوتانىڭ ەتەگى مەن وزەن جاعاسىنا دەيىنگى اتشاپتىرىم اراقاشىقتىق تەپ–تەگىس جازىق. اتالمىش جازىقتىڭ وڭتۇستىگىندەگى بەتاعاشقا دەيىنگى اۋماعى ۇيىلگەن تاس قورىمدار مەن ءارتۇرلى (ديامەترى 6-12 م بولاتىن)– شەڭبەر، رومب تاعى باسقا فورماداعى وبالارعا تولى. وي، سانا ارقىلى سالىستىرمالى زەرتتەۋ جاساي وتىرىپ، شامامەن قولا، ساق زامانىنان قالعان كونە جەرلەۋ ورىندارى بولۋى كەرەك دەپ توپشىلادىم.
قورىتا ايتقاندا بىزدەردىڭ، ياعني، مۋزەي قىزمەتكەرلەرىنىڭ ولكەتانۋ باعىتىندا جاساپ وتىرعان تاريحي-تانىمدىق زەرتتەۋشىلىك ساپارىمىزدا تاۋىپ، سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، رەتكە كەلتىرگەن تاستاعى تاڭبالانعان بەينەلەردىڭ ءتىزىمى تومەندەگىدەي بولىپ شىقتى:
- ارقارلار مەن تاۋەشكىلەردىڭ – 100 – گە جۋىق بەينەسى،
- يتكە ۇقسايتىن 2 سۋرەت؛
- اتقا مىنگەن ادامدار بەينەسى 2 جەردە كەزدەستى؛
- مۇيىزىندە «الەم اعاشى» بەينەلەنگەن 2 بۇعى؛
- ءجاي بۇعى سۋرەتىنەن 2 دانا؛
- قاسقىر ءتارىزدى 2 اڭ جانە 1 قاسقىر ءۇش بولتىرىگىمەن؛
- تۇيەگە مىنگەن 1 ادام جانە 1ء-ۋى تۇيە جەتەكتەگەن بالا؛
- بي بيلەپ تۇرعان باقسى، 1 سۋرەت؛
- جاياۋ ادام بەينەسى 2 سۋرەتتە بەينەلەنگەن؛
- «كۇنباستى ادام» 1 سۋرەت؛
- جىلاندار 2 جەردە بەينەلەنگەن؛
- قۇدايدىڭ تابانى بەينەلەنگەن 1 سۋرەت (؟)؛
- بۇلىنگەن تۇسىنىكسىز بەينەلەر؛
جالپى، تۇسىرىلگەن سۋرەتتەرگە وزىمشە ساراپتاما جاساي وتىرىپ، ءبىز ءجۇرىپ جەرلەردەگى پەتورگليفتەردىڭ باسىم بولىگى ساق ءداۋىرىنىڭ وتپەلى كەزەڭى مەن ەرتە تەمىر ءداۋىرى ۋاقىتىنا جاتادى-اۋ دەگەن جورامالعا كەلدىم. ءىشىنارا قولا ءداۋىرىنىڭ دە ناقىشتارى بار ەكەندىگىن جوققا شىعارمايمىن. سەبەبى، تاعى ءبىر نازارعا الار ەرەكشەلىك، اتالمىش تاريحي جادىگەرلەردىڭ جەتىسۋ الاتاۋىنىڭ ەتەگىندە ورنالاسۋى. وعان مىسال، قولا ءداۋىرى سوڭىنداعى كليماتتىق وزگەرىستەردىڭ اسەرىنەن تاقىرعا اينالعان جازىقتان گورى تاۋلى ايماقتىڭ تىرشىلىككە قولايلى بولۋى دا ەداۋىر ىقپال ەتكەن ءتارىزدى. دەمەك، تاعى ءبىر ەرەكشەلىك سول كەزەڭدەردەگى ادامدار تىرشىلىگىنىڭ ارقاۋى، نەگىزگى كۇنكورىس كوزى اڭشىلىق بولعاندىعىن بايقاۋدىڭ وسى دەرەكتەر بويىنشا وي سالىپ قاراعان ادامعا ەش قيىندىعى جوق.
جاركەنت ءوڭىرىنىڭ وتكەن ءداۋىرى مەن سول زامانعا تىرشىلىك يەلەرىنىڭ تىنىس - تىرشىلىگىنەن كوپتەگەن اقپاراتتاردى بەرەتىن بۇل قۇندى مۇرالاردىڭ ەلىمىز تاريحىنداعى الاتىن ورنىنىڭ ايرىقشا ەكەندىگىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، تاستاعى سۋرەت ونەرىنىڭ اسىل مۇرالارى سانالاتىن پەتروگليفتەردىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى: ادامزات وركەنيەتىنىڭ العاش پايدا بولۋى مەن دامۋ ساتىلارىنان ناقتى تۇسىنىك بەرەتىن بىردەن–ءبىر تاريحي جادىگەر. بۇل دەگەنىڭىز وسەك وزەنى اڭعارىنداعى سۋرەت تاڭبالاردىڭ كەشەندى زەرتتەلۋى ءبىزدىڭ ارعى اتا – بابالارىمىزدىڭ نانىم، سەنىمى مەن تۇرمىس تىرشىلىگى جانە اينالىسقان شارۋاشىلىعىن جان – جاقتى زەردەلەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن بىردەن – ءبىر تاريحي ەسكەرتكىش بولىپ تابىلادى دەگەن ءسوز.
دەمەك، ءسوز سوڭىندا ايتارىم، ءبىزدىڭ ارەكەت تۋعان جەر مەن ەل تاريحىنا دەگەن جاناشىرلىق پەن قىزىعۋشىلىقتان تۋىنداعان مۋزەيلىك زەرتتەۋ عانا. وزىمىزشە سارالاي وتىرىپ اتامەكەن شەجىرەسىن قاعازعا ءتۇسىرىپ ەل-جۇرتقا بۇقارالىق اقپارات كوزى ارقىلى جاريالاۋ، وقىرمانعا جەتكىزۋ. ال، ارنايى كەشەندى زەرتتەۋ جۇرگىزۋ وسى سالانىڭ تاجىريبەلى ۇزدىك ماماندارىنىڭ قۇزىرىنداعى شارۋا. مەملەكەت تاراپىنان قوداۋ تابىلىپ ارنايى زەرتتەۋ جۇمىسى قولعا الىنسا، كەلەر ۇرپاق تاربيەسى ءۇشىن تاپتىرماس رۋحاني قۇندىلىق بولاتىنى ءسوزسىز. ياعني، زەرتتەۋشىلىك تۇرعىدا قاراستىرار بولساق، ءالى الدا كوپتەگەن جۇمىستاردى جاساۋ كەرەكتىگى وزىنەن – ءوزى سۇرانىپ تۇر.
سول ءۇشىن دە مادەني مۇرالاردى زەرتتەۋ، زەردەلەۋ مەن ساقتاۋ، ولاردى ۇلتتىق قۇندىلىقتار رەتىندە كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرۋ، دەمەك ادامي تۇرعىدا تۋعان جەر الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىمىزدىڭ ەڭ قاسيەتتىسى ەكەندىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى جاعداي. سول ءۇشىن دە پارىزىمىزعا ادال بولىپ، تۋعان ولكە تاريحىن تۇگەندەپ، بارىنشا جاڭعىرتىپ جان–جاقتى ناسيحاتتاۋدى قارقىندى دامىتۋ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەۋى ءتيىس، اعايىن!... ەندەشە، ىسكە ءسات!!!...
قالي يبرايىمجانوۆ، «جاۋىنگەرلىك داڭق مۋزەيىنىڭ» مەڭگەرۋشىسى،
جاركەنت قالاسى
https://web.telegram.org/#/im؟p=@dalanewskaz
