ءبىراق ۇلى دالامىزعا قايعى قاسىرەت اكەلگەن، يادرولىق سىناقتىڭ جاراسى ءالى جازىلا قويماعانىن، مەملەكەت باسشىسىنىڭ 2019 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا سەمەيگە كەلگەن ساپارىندا پوليگون زاردابىن تارتقان ازاماتتارعا جاسالاتىن جەڭىلدىك لايىقتى دەڭگەيدە بولۋى قاجەت.
ۇكىمەتكە پوليگون اۋماعىنداعى حالىققا بەرىلەتىن الەۋمەتتىك كومەكتىڭ مولشەرى جونىندە ناقتى ۇسىنىستار ازىرلەۋ جايلى تاپسىرماسى حالىققا ءۇمىت وتىن جاققانىمەن، ىسكە اسۋعا كەلگەندە ساعىزشا سوزىلىپ كەتكەنىن جەتكىزەرمە ەكەن؟
ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ:
"پوليگون زاردابىن تارتقان ازاماتتارعا جاسالاتىن جەڭىلدىك لايىقتى دەڭگەيدە بولۋى قاجەت. ۇكىمەتكە پوليگون اۋماعىنداعى حالىققا بەرىلەتىن الەۋمەتتىك كومەكتىڭ مولشەرى جونىندە ناقتى ۇسىنىستار ازىرلەۋدى تاپسىرامىن"، - دەپ ەدى مەملەكەت باسشىسى 2019 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا سەمەيگە كەلگەن ساپارىندا.
جانە
"جىل سوڭىنا دەيىن پوليگون ايماعىنداعى تۇرعىندار مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىنا يادرولىق سىناقتاردىڭ تيگىزگەن زيانىن ناقتىلاپ، الەۋمەتتىك كومەكتەردىڭ كولەمىن انىقتايمىز" دەدى پرەزيدەنت مىرزا.
ءبىراق قارا حالىقتى قاڭ قاقساتقان ۇلى دالامىزعا قاسىرەت اكەلگەن سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنان زارداپ شەككەن جاندارعا لايىقتى كومەكتىڭ بولماعانى قىنجىلتادى.
تۇرعىندارعا مەديسينالىق كومەكتەن بولەك، جاسالاتىن ەكولوگيالىق تولەمدەر دە ماردىمسىز. مىسالى ايماقتاعى جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتاردىڭ جالاقىسىنا اي سايىن 4167 تەڭگە عانا ەكولوگيالىق ۇستەمە قوسىلادى.
ءبىراق ونىڭ وزىنە بارلىق ازاماتاردىڭ قولى جەتە بەرمەيدى. جەكە بيزنەسكە جالدانىپ جۇمىس ىستەيتىندەر سول ازىن-اۋلاق تولەمنىڭ ءوزىن الا المايدى.
سالىتىرمالى تۇردە الساق ارال وڭىرىندە ەكولوگيالىق قاسىرەت شەككەن حالىققا بەرىلەتىن مۇنداي قارجى بىرنەشە ەسە جوعارى. سەمەيلىكتەر ءبىر جىلدا الاتىن ەكولوگيالىق تولەمگە ارال ءوڭىرىنىڭ حالقى ءبىر ايدا-اق يە بولادى.
جۇمىسكەرلەرگە ەڭبەكاقىعا 1،5 كوەففيسەنتى، ياعني 50 پايىز لاۋازىمدىق ايلىق اقىسىنا قوسىمشا ەسەپتەلىپ ءتيىستى تولەمدەر جۇرگىزىلەدى. ال داعدارىس ايماعى بويىنشا، قىزىلوردا قالاسى مەن بايقوڭىر قالاسى بويىنشا، سونىمەن قاتار اۋداندارعا ولارعا 1،3 كوەفيسەنت، ياعني 30 پايىز ەڭبەكاقىعا قوسىمشا تولەمدەر جۇرگىزىلەدى.
دەمەك جالاقىسى ورتاشا ەسەپپەن 100 مىڭ تەڭگە بولسا، قوسىمشا 50 مىڭ تەڭگە ەكولوگيالىق تولەم رەتىندە بەرەدى.
سونىمەن قاتار قوسىمشا ەڭبەك دەمالىسىن بەرۋمەن بىرگە، ءبىر ايداعى ورتاشا جالاقى ەسەبىنەن ماتەريالدىق كومەك كورسەتىلەدى.
ورىسشا ايتقاندا نا وزدوروۆلەنيە. ال سەمەي سىناق پوليگونىنان زارداپ شەككەن جاندارعا ايىنا جالاقىسىنا قوسا 4167 تەڭگە عانا بەرەدى. ايىرماشىلىق جەرمەن كوكتەي ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
ال مۇنداي تولەمدەر سەمەي سىناق پوليگونى اۋماعىندا تۇراتىن حالىققا نەگە بەرىلمەيدى؟
بۇرىڭعى سەمەي سىناق پوليگونىنىڭ اۋماعىنداعى تۇرعىنداردىڭ دەڭى قوسىمشا ەكولوگيالىق دەمالىس المايدى، جالاقىسى مەن زەينەتاقىسىنا ۇستەمە اقشا قوسىلمايدى، ەمدىك شارالارعا جەڭىلدىك بەرىلمەيدى، دارى-دارمەكتى جەڭىلدىكپەن المايدى، تەگىن شيپاجايلارعا بارمايدى.
40 جىلدىڭ ىشىندە جيىنى 456 يادرولىق قارۋ سىناقتان وتكەن. 86-سى اۋەدە، 30-ى جەر ءۇستiندە، 340-ى جەر استىندا جاسالدى. پوليگون اۋماعى 18500 شارشى مەتردi قۇرادى. جىلدام تاراعان ۋلى رادياسيا وسى اۋماقتا تۇرعان 1،5 ملن ادامعا زيانىن تيگىزدى. قازاق جەرiندەگi جارىلىستار حيروسيماعا تاستالعان بومبالاردان 2،5 مىڭ ەسە قۋاتتى نەمەسە 116 چەرنوبلداعى جارىلىسقا تەڭ بولدى.
بارلىق جارىلىستىڭ قۋاتى 50 مەگاتوننانى قۇرادى. ەلدىڭ بەرەكەسىن الىپ، قۇتىن قاشىرعان زۇلمات سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونى دەگەن اتپەن تاريحتا قارالى ارىپتەرمەن جازىلدى.
يادرولىق سىناقتىڭ زيانى جايلى بەلگىلى جازۋشى، "سەمەي قاسىرەتى" كىتابىنىڭ اۆتورى مەدەۋ سارسەكە: "مەكتەپتە 43 ۇل مەن قىز بىتىرگەن ەدىك. سودان ءقازىر ءبىز 3-4 ادام عانا ءتىرى ءجۇرمىز. وزگەسىنىڭ ءبارى 60 جاسقا جەتپەي، ءتىپتى ودان دا ەرتە ءولىپ قالدى" دەپ پوليگوننىڭ ادام ومىرىنە قالايشا اسەر ەتكەنىن ءبىر سۇحباتىندا ايتقان ەدى.
1949 جىلعى 29 تامىزدان 1953 جىلدىڭ 12 تامىزىنا دەيىنگى يادرولىق قارۋدى اشىق سىناۋ كەزىندە جاقىن جەردەگى اۋىلدىڭ تۇرعىندارىنا نە اسكەري باسشىلار، نە وبلىس باسشىلارى يادرولىق سىناقتىڭ زياندىلىعىن ايتىپ، جارىلىستار تۋرالى ەشقاشان الدىن-الا ەسكەرتپەگەن. سەمەي پوليگونىن يادرولىق قارۋعا عانا ەمەس ءتىرى ادامعا تاجىريبە رەتىندە جۇرگىزىلگەن سىناق دەۋگە بولادى.
ەلىمىزدىڭ ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ دەرەگىنشە، قاتەرلى ىسىككە شالىنعانداردىڭ كوبى شىعىس قازاقستان مەن پاۆلودار وبلىستارىندا كەزدەسەدى. قان اينالىم جۇيەسى اۋرۋلارى دا قاراعاندى مەن شىعىس قازاقستان وبلىستارىندا ءجيى تىركەلەدى.
بۇل كورسەتكىشتەر مەن سەمەي پوليگونىنداعى يادرولىق سىناقتار اراسىندا بايلانىس بارى انىقتالماعان. ءبىراق سەمەي پوليگونىنىڭ زاردابىن تارتقان تۇرعىندار بويىنداعى دەرتىن يادرولىق سىناقپەن بايلانىستىرادى. كەزىندە اپاتقا كۋا بولعان ادامداردىڭ بالالارى، نەمەرەلەرى مەن شوبەلەرىنە دەيىن ءبىر وتباسىنداعى بىرنەشە بۋىننىڭ ادامدارى «اتاسىنىڭ بويىنداعى اۋرۋ گەنەتيكالىق جولمەن كەلەسى ۇرپاققا وتپەيدى» دەگەن كەپىلدىك ەشبىر عالىم بەرە المايدى.
ق ر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ بىلتىر كوكتەمدە سەمەيگە جۇمىس ساپارىمەن كەلگەندە پوليگون زاردابىن تارتقان ازاماتتارعا جاسالاتىن جەڭىلدىكتەر لايىقتى دەڭگەيدە بولۋى قاجەتتىگىنە توقتالىپ: «پوليگوننىڭ سالدارىنان ءتۇرلى دەرتكە شالدىققان ازاماتتاردى ءتيىستى دەڭگەيدە ەمدەۋمەن قاتار، ولارعا وڭالتۋ قىزمەتىن كورسەتۋ مۇمكىندىكتەرىن دە قاراستىرۋ قاجەت»، دەگەن ەدى.
وڭىردە 1300 دەن استام مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالا تىكەلگەن. ونىڭ 250-نە عانا ارنايى الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتىلەدى.
ءبىراق ونداي قىزمەتتى كورسەتىپ وتىرعان ورتالىق تەك 35 بالانى عانا كەزەكپەن قابىلدايدى. ويتكەنى ورنالاسقان عيماراتى مۇلدەم تالاپقا ساي كەلمەيدى. تىم تار. سول سەبەپتى مەديسينالىق، پسيحولوگيالىق كومەكتى دەر كەزىندە الا الماعان بالالاردىڭ دەرتى ءورشىپ، ءومىر بويىنا مۇگەدەككە اينالىپ جاتقاندارى كوپ.
ال وڭالتۋ ورتالىعى 2021-2023 جىلعا قاراي ىسكە قوسىلماق. ءبىراق تەك مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندارعا عانا ەمەس، پوليگوننان زارداپ شەككەن ادامداردىڭ بارىنە قىزمەت كورسەتىلسە دەيدى قالا تۇرعىندارى.
قۋانىش راحمەتوللا ۇلى
