ەلىمىزدە عىلىمنىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ ماقساتىندا عىلىمعا بولىنەتىن قارجى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. بۇل – قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا قۇيىلعان ينۆەستيسيا. مۇنداي قادامدار جاستاردىڭ عىلىمعا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىراتىنى ءسوزسىز. مەكتەپ جاسىنان عىلىمعا قىزىعىپ، بولاشاعىن تەك وسى عىلىم سالاسىمەن بايلانىستىراتىن جاستاردىڭ ءبىرى – ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-دىڭ حيميا فاكۋلتەتىنىڭ ماگيسترانتى نۇربولات عىلىمحان. ونىڭ ديسسەرتاسيالىق جۇمىسى دارىلىك فورمالاردى دايىنداۋعا ارنالعان. جوباسى تۋرالى وزىمەن از-كەم سۇحباتتاسقان ەدىك.

– بۇگىندە جاستار عىلىم سالاسىنا قىزىقپايدى دەگەن تاپتاۋرىن كوزقاراستىڭ تىگىسى سەتىنەي باستاعانداي. بۇعان دالەل ءوزىڭ سەكىلدى عىلىممەن اينالىسۋعا ىنتالى جاستاردىڭ قاتارىنىڭ كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. جالپى ءوزىڭنىڭ حيميا سالاسىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعىڭ قالاي باستالدى؟
– مەن 1-سىنىپقا بارعانشا ءالىپبي مەن كوبەيتۋ كەستەسىن جاتقا ءبىلدىم. ەرەكشە جەتىستىكتەرىم ءۇشىن ەكى رەت سىنىپتان سىنىپقا اتتاپ، مەكتەپتى 15 جاسىمدا ءبىتىردىم. العاشىندا فيزيكا سالاسىنا قىزىعۋشىلىق بولدى، ءبىراق 9-سىنىپتان باستاپ حيميا پانىنەن ءاليا ەسقالي قىزى ساباق بەرە باستاعاننان حيميا سالاسىن زەرتتەۋگە ىنتا پايدا بولدى. ۇستازىم – ءا.ە.تەمىربولاتوۆا 8-11 سىنىپتارعا ارنالعان حيميا وقۋلىقتارىنىڭ، ەسەپتەر جيناعى، ديداكتيكالىق ماتەريالداردىڭ اۆتورى. سونىمەن قاتار قازاقستاننان تۇڭعىش رەت دۇنيەجۇزىلىك وليمپياداعا ۇمىتكەر دايىنداپ، شاكىرتى جۇلدەلى ورىن العان بولاتىن. ۇستازىمنىڭ ارقاسىندا حيميا سالاسىنا قىزعۋشىلىعىم ارتىپ، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-گە وقۋعا قابىلداندىم. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا اتاقتى حيميكتەرىمىزدىڭ ستەپەنديالارىنىڭ يەگەرى بولدىم، كونفەرەنسيالارعا قاتىسىپ جۇلدەلى ورىندار الىپ ءجۇردىم. 3-كۋرستان باستاپ حيميا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جارىلقاسىن ءابىلوۆتىڭ قولداۋىمەن عىلىمي جوبالارمەن اينالىسا باستادىم. ول كىسىنىڭ باستاۋىمەن جۇرگىزىلگەن بيولوگيالىق بەلسەندى زاتتاردى سينتەزدەۋ، دارىلىك وسىمدىك شيكىزاتتارىنان تابيعي بيولوگيالىق اكتيۆتى كەشەندەرىن ءبولىپ الۋ جانە تازالاۋ، اتالعان زاتتاردىڭ اكتيۆتى دارىلىك فورمالارىن الۋ جۇمىستارىنا ارنالعان-دى.



– وسى رەتتە ءوزىڭ اينالىسىپ جۇرگەن عىلىمي جوبالارىڭ تۋرالى كەڭىنەن اڭگىمەلەسەڭ...
– قازىرگى تاڭدا قازاقستان دارىلىك پرەپاراتتار ماسەلەسىندە يمپورتقا تاۋەلدى. سەبەبى ءدارىحانالار مەن اۋرۋحاناداعى دارى-دارمەكتىڭ 90%-ى شەت ەلدەن الىنادى. ال قازاقستانداعى مۇناي وڭدەۋ تەحنولوگياسى، ورگانيكالىق سينتەز ءوندىرىسىنىڭ دامۋى، كەڭ بايتاق جەرىمىزدە كولدىڭ دە، ءشولدىڭ دە، تاۋدىڭ دا، جازىقتىڭ دا بولۋى دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ سان الۋان ءتۇرىن قامتاماسىز ەتىپ، تابيعي اكتيۆتى كەشەندەردى الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. دارىلىك زاتتاردى الۋ تەحنولوگياسىندا دارىلىك اكتيۆتى زاتتى الۋ – جۇمىستىڭ باستاماسى عانا، بۇدان كەيىنگى ساتى ونى قولدانۋدى ىڭعايلى ەتۋ، ەمدىك اسەرىن ۇزاق ۋاقىتقا جەتكىزۋ (پرولونگاسيالانعان جۇيە الۋ)، دارىلىك زاتتى تەك اۋرۋ وشاعىنا جەتكىزۋ، سىرقاتتىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرۋ سياقتى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن بيولوگيالىق اكتيۆتى زاتتاردىڭ دارىلىك فورمالارىن الۋ قاجەت. مەنىڭ جوباداعى باستى ماقساتىم – وسى دارىلىك فورمالاردى دايىنداۋ.
– وسى دارىلىك فورمالاردىڭ پايداسى نەدە؟

قازىرگى تاڭدا قازاقستان دارىلىك پرەپاراتتار ماسەلەسىندە يمپورتقا تاۋەلدى. سەبەبى ءدارىحانالار مەن اۋرۋحاناداعى دارى-دارمەكتىڭ 90%-ى شەت ەلدەن الىنادى. ال قازاقستانداعى مۇناي وڭدەۋ تەحنولوگياسى، ورگانيكالىق سينتەز ءوندىرىسىنىڭ دامۋى، كەڭ بايتاق جەرىمىزدە كولدىڭ دە، ءشولدىڭ دە، تاۋدىڭ دا، جازىقتىڭ دا بولۋى دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ سان الۋان ءتۇرىن قامتاماسىز ەتىپ، تابيعي اكتيۆتى كەشەندەردى الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

– دارىلىك فورمالار دەگەنىمىز – اكتيۆتى بيولوگيالىق زاتتىڭ قولدانىلۋ فورماسى، ولار – جاقپا مايلار، تابلەتكالار، گەلدەر، ينەكسيالار، كاپسۋلالار، ۇلدىرلەر (پلەنكا)، پاستا، سۋسپەنزيا جانە تاعى باسقالار بولۋى مۇمكىن. ءبىزدى قىزىقتىرىپ وتىرعانى – جاقپا مايلار مەن ۇلدىرلەر. سەبەبى مەن قولداناتىن اكتيۆتى بيولوگيالىق كەشەن «تاماريكسيدين» («تاماريكس»، قازاقشا اتاۋى جىڭعىل، ەمدىك شوبىنەن الىنعان) انتيميكروبتىق، قان توقتاتۋشىلىق، جارا جازۋشى، انتيباكتەريالىق جانە انتيديابەتيكالىق قاسيەتتەرىمەن ەرەكشەلەنەدى. مۇنداي قاسيەتتەرى بار زاتتى تەرى جارالارىندا، تەرىنىڭ قابىنۋ كەزىندە، كۇيىك، حيميالىق – مەحانيكالىق جاراقاتتار كەزىندە قولدانۋعا بولادى. ال وسىنداي جاعدايدا جاقپا ماي مەن ۇلدىرلەردى قولدانۋ جاقپا مايدىڭ اكتيۆتى كەشەننىڭ جوعارعى ەففەكتيۆتىلىگىنە قول جەتكىزەدى.
– جاقپا مايلار مەن ۇلدىرلەردىڭ قۇرامى قانداي؟
– جاقپا ماي دارىلىك فورماسىن الۋدا ونىڭ نەگىزى رەتىندە بەنتونيت سازىن العان بولاتىنبىز. سەبەبى، بەنتونيت سازىنىڭ پايدالى فيزيكا-مەحانيكالىق قاسيەتتەرىمەن بىرگە ىسىنۋشىلىك، سوربسيالىق، انتيسەپتيكالىق قاسيەتتەرگە يە. سونداي-اق، بىرەگەي ديسپەرستى جۇيە ءتۇزىپ، باسقا زاتتارعا ينەرتتىلىگى دە جوعارى، ادام تەرىسىنە اللەرگيالىق رەاكسيالاردى تۋعىزبايتىندى. قازىرگى زاماننىڭ باستى تالابى بويىنشا ەكونوميكالىق تۇرعىدان ارزان، قولدانۋ، تازالاۋ جۇمىستارىنىڭ وڭتايلاندىرا تۇسۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازاقستاندا بەنتونيت سازىنىڭ كوپ قورى بار. بەنتونيت سازى بۇعان دەيىن تابلەتكالى دارىلىك فورمالاردا تولىقتىرعىش رەتىندە كەڭىنەن قولدانعان – ەنتەروسوربەنت (ادام ۋلانعان نەمەسە الكوگولدى ارتىق مولشەردە قولدانعان كەزدە ىشكە ىشۋگە ارنالعان سوربەنتتەر).

قازىرگى زامانعى مەديسينالىق پرەپاراتتارعا قويىلاتىن تالاپتار ەسكەرىلىپ، جاقپا مايدىڭ رەولوگيالىق قاسيەتتەرى، تيكوتروپيالىق قاسيەتتەرى انىقتالدى. ءقازىر جوبا اياسىندا بەنتونيت سازىنان پوليمەر كومپوزيتتى ۇلدىرلەر دايىنداۋ ۇستىندەمىز. مۇنداي ۇلدىرلەر قولدانۋعا ىڭعايلى. تەرىنىڭ قابىنعان جارا وسى ۇلدىردەردى جاۋىپ ەمدەۋگە بولادى. ادەتتە ءبىر جەرىمىز اۋىرعاندا ىشەتىن ءدارىمىز 6 ساعاتقا دەيىن اسەر ەتىپ، ودان كەيىن تاعى دا ءدارى ءىشىپ جاتامىز. ال ءبىزدىڭ ءۇلدىر 12 ساعاتقا دەيىن بەلسەندى تۇردە ارەكەت ەتەتىن قاسيەتكە يە. كۇيىك شالىپ، تەرى جارالانعاندا وسى ءۇلدىردى جارانى تاڭىپ، تاۋلىك بويى جۇرە بەرۋىڭىزگە بولادى. قايتا جاققىڭىز كەلسە جۋىپ، ءسۇرتىپ تاستاۋعا بولادى. ويتكەنى ول گيدروفيلدى. سونىمەن قاتار مايلى ۇلدىرلەر اۋا وتكىزگىشتىك قاسيەتكە يە، تەرىنى اشىتپايدى، كيىمگە جابىسپايدى.


– جوبا اياسىندا شەتەلدىك ارىپتەستەرىڭىزبەن بايلانىستارىڭىز قانداي؟
– ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ يننوۆاسيالى-تەحنولوگيالىق باعىتتى پريوريتەتتى باعىت دەپ كورسەتۋى حيميا فاكۋلتەتىندە جۇرگىزىلەتىن جوبالار مەن زەرتتەۋ جۇمىستارىن وزەكتى، قازاقستان ەكونوميكاسى مەن ءوندىرىس-شارۋاشىلىعىنا ءتيىمدى، ەلىمىزدىڭ شيكىزاتتارىن قولدانۋ، ونى وڭدەۋ جانە جوعارى، زامان تالابىنا ساي ءونىم شىعارۋدى ماقسات تۇتۋعا يتەرمەلەيدى. ءبىزدىڭ جوبامىز فاكۋلتەتىمىزدە جاسالىپ جاتقان اتالمىش تالاپتاردى قاناعاتتاندىراتىن جوبالاردىڭ ءبىرى دەپ تولىقتاي ايتا الامىز. جوبا جاسالۋ بارىسىندا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ مۇمكىنشىلىكتەرى تولىقتاي پايدالانىلىپ، كافەدرامىزدىڭ شەت ەلدەردەگى سەرىكتەستىكتەرى دە، ناقتىراق ايتقاندا، گەرمانياداعى پوتسدام ۋنيۆەرسيتەتى، روستوك قالاسىنداعى ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ جەرگىلىكتى ۋنيۆەرسيتەتپەن بىرلەسىپ اشقان زەرتحاناسى، پاكيستان ەلىندەگى سەرىكتەستەرىمىز جوبامىزدىڭ ىلگەرى جىلجۋىنا وڭ ىقپالىن تيگىزىپ وتىر.

– بۇرىن عالىمدارىمىز تەك زەرتتەۋمەن عانا اينالىساتىن، ال بۇگىندە عىلىمعا دەگەن كوزقاراس وزگەرىپ، عالىمدار الەمدىك عىلىم جۇيەسىنە ىقپالداسىپ جاتىر. عىلىم ءاربىر ەلدىڭ ءوز قازانىندا قايناعانى دۇرىس پا، الدە الەممەن ىقپالداسا دامىعانى جاقسى ما؟
– ءوزىم وقيتىن ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دا باسقا وقۋ ورىندارىمەن سالىستىرعاندا ماگيسترانتتار مەن دوكتورناتتاردىڭ سانى ەكى ەسە كوپ. جىلدار بويى قالىپتاسقان عىلىمي بازا مەن جوعارى دارەجەلى عالىمدارىمىزدىڭ جولىن جالعاپ، ءىزىن باسار جاس عالىمداردىڭ ءبىرى بولۋعا تالپىنامىن. ويتكەنى عىلىم مەن ءبىلىمدى بىرىكتىرگەندە عانا، جوعارى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزە الامىز دەپ ويلايمىن. سوندىقتان ءوز بولاشاعىمدى تەك عىلىم سالاسىمەن بايلانىستىرامىن. عىلىم – ەلدىڭ بولاشاعىن قامتاماسىز ەتەتىن، بولىنگەن قاراجاتىڭىز بىرنەشە ەسە بولىپ قايتاتىن سالالاردىڭ ءبىرى. بۇگىندە مەملەكەت تاراپىنان عىلىم سالاسىنا كوڭىل ءبولىنىپ جاتىر، ارنايى جوبالارمەن اينالىسۋعا دا مۇمكىندىك بار. مەنىڭ كوزقاراسىمدا عالىم ادام تەك عىلىممەن اينالىسىپ قانا قويماي، ول ءوز جوباسىن جۇزەگە اسىرا الاتىنداي كاسىپكەر دە بولۋى كەرەك. قازىردە اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرمەي، الەمدىك دەڭگەيگە وتاندىق جوبالاردى تانىتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا بۇگىنگى عالىم امبەباپ بولۋى قاجەت دەپ سانايمىن.
ارايلىم بيمەنديۆا،
«ۇعتاو» اق قوعاممەن بايلانىس ءبولىمى باس مامانى.